Kinh nghiệm giảng dạy văn bản nghị luận trong chưƠng trình ngữ VĂn lớP 10 thpt

• 
  HĐ1: Hướng dẫn tìm hiểu tiểu dẫn.
  

• 
  GV: Tác phẩm ra đời trong thời gian nào? Nêu những nét chính về bối cảnh xã hội thời đại sản sinh ra tác phẩm?
  
  • 
    GV dựa vào sự hiểu biết của HS, bổ sung những chi tiết về lịch sử thời Lê Thánh Tông để HS có cái nhìn biện chứng về MQH giữa tác phẩm và thời đại, bước đầu suy luận được nội dung và ý nghĩa của tác phẩm. Giới thiệu một vài bài thơ của Lê Thánh Tông và hội Tao đàn.
    
    • 
      Giai đoạn nửa sau thế kỉ XV, thời Lê Thánh Tông: triều đại thịnh trị nhất của nhà Lê và chế độ PKViệt Nam về nhiều mặt: kinh tế phát triển, XH ổn định, bờ cõi mở mang, nhiều hiền tài (Lương Thế Vinh, Thân Nhân Trung, Đỗ Nhuận…), văn chương được trọng dụng (hội Tao Đàn do Lê Thánh Tông lập gồm “Nhị thập bát tú” – 28 ngôi sao về thơ ca. Đây cũng là TK mà tinh thần và ý chí độc lập dân tộc lên cao. Sau chiến thắng quân Minh, ngoài việc ổn định và phát triển kinh tế đất nước, vua còn phục hồi danh dự và cho sưu tầm các tác phẩm của Nguyễn Trãi, trong đó tập hợp được hàng trăm bài thơ Nôm của Nguyễn Trãi thành “Quốc Âm thi tập” (cùng với “Hồng Đức quốc âm thi tập”)…Chính không khí ấy thôi thúc Hoàng Đức Lương làm tuyển chọn và viết bài tựa này.
      

• 
  Do câu hỏi này HS đã chuẩn bị ở nhà nên GV gọi 1 HS đại diện một nhóm trình bày , các nhóm khác theo dõi và bổ sung.
  
  • 
    Nhan đề:
    
    • 
      Trích: tiếng Hán là chọn, tuyển.
      
    • 
      Diễm: sự kiều diễm, diễm lệ, cái đẹp, cái hay ở mức độ cao.
      
    • 
      Thi: thơ, diễm thi là những bài thơ hay.
      
      • 
        “Trích diễm thi tập” là tập thơ tuyển chọn những bài thơ hay
        
  • 
    Nội dung: Là tập thơ gồm 6 quyển do Hoàng Đức Lương sưu tầm, tuyển chọn tác phẩm từ thời Trần đến đời Lê thế kỉ XV, cuối tập là thơ của Trần Đức Lương. Bài tựa do ông viết vào 1497.
    
  • 
    Nhận xét:
    
    • 
      Tuyển chọn này thể hiện tấm lòng trân trọng đối với quá khứ, là việc làm cụ thể rất có ý nghĩa nhằm bổ cứu cho tình trạng mất mát đáng tiếc trong lịch sử VHVN trước thế kỉ XV.
      
    • 
      Tuyển chọn này phản ánh quan điểm tiến bộ và đúng đắn trong cách lựa chọn của tác giả bởi nó bộc lộ một bước tiến về lí luận thơ ca mà sau tác giả không có được (do quan điểm “văn dĩ tải đạo”)
      

• 
  Trong lời giới thiệu của GS Đặng Thai Mai về tập thơ có những luận điểm nào? Từ đó, nêu đặc điểm của thể loại “Tựa”?
  
• 
  GV giới thiệu nguồn gốc và những đặc điểm của thể loại này.
  
• 
  GV lưu ý HS khi viết lời “tựa” cho một công trình nghiên cứu, một tập san do chính HS làm để gắn việc học với thực tế hoạt động của đời sống.
  

• 
  Có nguồn gốc từ Trung Quốc (thời Hán). Lúc đầu được đặt ở vị trí cuối tác phẩm với mục đích nói rõ nguyên cớ, qúa trình hoàn thành sách. Từ đời Đường trở đi, được đặt ở đầu tác phẩm và là yêu cầu bắt buộc dùng cho tất cả các lĩnh vực khác nhau: văn, sử, triết, đại lí, ý học, hội hoạ, kiến trúc…
  
• 
  Đặc điểm:
  
  • 
    Do chính tác giả hoặc người khác viết nhằm mục đích giới thiệu rõ thêm với độc giả về cuốn sách: động cơ, mục đích sáng tác, kết cấu, bố cục, nội dung hoặc tâm tư, tâm sự của người viết hoặc là những nhận xét, đánh giá, phê bình hay cảm nhận của người đọc (nếu là người khác viết).
    
  • 
    Luôn được đặt ở đầu sách, viết sau khi đã hoàn thành. Cuối bài thường ghi rõ họ tên, chức tước của người viết và ngày tháng, địa điểm viết (gọi là phần Lạc khoản).
    
  • 
    Thường được viết bằng thể văn nghị luận, thuyết minh, biểu cảm hoặc tổng hợp cả 3 loại văn bản này. Đôi khi chất nghị luận được kết hợp với tự sự, và thường mang sắc thái trữ tình.
    

• 
  Là văn bản mang đầy đủ đặc điểm của thể loại “tựa”. Đây là văn bản có giá trị lí luận, phê bình văn học.
  

• 
  HĐ2: Hướng dẫn HS đọc – hiểu (tìm hiểu lập luận) của bài tựa “trích diễm thi tập”
  

• 
  Phần này HS cũng đã chuẩn bị trước, GV gọi HS lên trình bày; GV giúp HS có cái nhìn khái quát về bài tựa làm điều kiện triển khai nội dung và hình thức của văn bản.
  
  • 
    Phương pháp lập luận: phân tích bằng những luận cứ cụ thể về các mặt khác nhau để lí giải
    

1. 
   Trong phần thứ nhất của lập luận, tác giả đưa ra những lí do nào khiến thơ văn không lưu truyền đầy đủ cho đời sau?
   
2. 
   Trong các nguyên nhân trên, nguyên nhân nào là chính? Vì sao?
   
3. 
   Tác giả đã lập luận như thế nào? Cách lập luận như thế nhằm mục đích gì? (Chứng minh bằng sự phân tích cụ thể văn bản).
   

• 
  Chủ quan: Cách lập luận chung là dùng phương pháp quy nạp.
  

• 
  Đối với thơ văn…trên đời  Cách lập luận: liên tưởng so sánh thơ văn như khoái chá, gấm vóc, sắc đẹp ngoài sắc đẹp, vị ngon ngoài vị ngon (vì trừu tượng, khó cảm nhận cụ thể). Từ đó dẫn đến kết luận (dùng lối quy nạp).
  

• 
  Khách quan: Cách lập luận là dùng hình ảnh và câu hỏi tu từ (tan nát trôi chìm, rách nát tan tành…làm sao giữ mãi…được mà không…).
  

• 
  Tâm trạng tác giả:
  
  • 
    Yêu quý, trân trọng văn thơ của ông cha.
    
  • 
    Xót xa, thương tiếc trước di sản quý báu bị tản mát, huỷ hoại, đắm chìm trong quên lãng của người viết (“Than ôi…lắm sao!”)
    

(GV chú ý MQH giữa sự tồn tại của thơ ca với người tiếp nhận, thời đại và chính sách văn hoá từng giai đoạn. Đây là vấn đề có tính chất lí luận).

(GV có thể giới thiệu vài nét về việc sáng tác và lưu truyền của văn học thời trung đại)

- GV dẫn dắt:

• 
  Em nghĩ như thế nào về sự tồn tại của cái đẹp trước quy luật băng hoại của thời gian?
  
• 
  Em nêu những hiểu biết về nguyên nhân binh hoả của thời đại này? (Liên hệ đến hậu quả của chính sách cai trị đồng hoá thâm hiểm của nhà Minh: tìm mọi biện pháp để huỷ diệt nền văn hoá Đại Việt – thu đốt mọi sách vở, trừ kinh Phật, đập xoá các văn bia…Vì vậy, trong các triều vua Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông…công việc sưu tầm, thu thập, ghi chép, phục dựng các di sản văn hoá tinh thần của người Việt bị tản mát sau chiến tranh được khuyến khích tiến hành).
  

• 
  Sở dĩ tác giả mở đầu bằng luận điểm này vì đó là luận điểm quan trọng của bài, muốn nhấn mạnh việc làm sưu tầm, biên soạn cuốn sách là xuất phát từ yêu cầu cấp thiết của thực tế chứ không chỉ từ sở thích cá nhân ( thực trạng đau xót  lòng tự hào tổn thương  động cơ mạnh mẽ) và đó là công việc khó khăn, vất vả nhưng nhất định phải làm.
  

- GV: Phần 2 nêu rõ quá trình biên soạn tác phẩm. Dựa vào lập luận của tác giả, hãy:

+ GV: Xác định động cơ khiến tác giả tiến hành sưu tầm và tuyển chọn thơ văn của tiền nhân? Động cơ nào thôi thúc hành động ấy mãnh liệt nhất? Vì sao? (Phân tích cụ thể văn bản ngôn từ)

 HS trả lời cá nhân. GV chốt ý.

- GV: Để hoàn thành “Trích diễm thi tập” tác giả đã làm những công việc gì? (PT cụ thể ngôn từ và ngữ điệu của văn bản) Phần trình bày này giúp em hiểu gì về bố cục của tác phẩm? Từ đó, nêu yêu cầu của việc viết lời “Tựa” cho sách hoặc công trình nhất định nào đó?

 HS trả lời cá nhân. GV chốt ý.

- GV: Nhận xét về thái độ của tác giả khi trình bày? (CM qua phân tích văn bản) Từ đó nêu yêu cầu tạo sức thuyết phục cho lời “tựa” của sách?

• 
  Thái độ của tác giả
  

• 
  Khiêm tốn, nhún nhường thể hiện qua các lời lẽ, từ ngữ sử dụng khi thuật lại quá trình hoàn thành.
  
• 
  Mang đầy đủ đặc điểm của người phương Đông thời trung đại khi nói về mình (tài hèn sức mọn, mạn phép phụ thêm, vụng về)
  

• 
  HĐ3: Hướng dẫn HS tổng kết.
  

• 
  Thiên về luận giải, khẳng định và bác bỏ...
  

Sgk/ tr.28.

- Kết cấu. Gồm 3 phần:

• 
  Lí do làm sách “Trích diễm thi tập” (từ đầu đến…tan tành).
  
• 
  Thuật lại quá trình hoàn thành sách (“Đức Lương này… người xưa vậy”).
  
• 
  Lạc khoản (còn lại).
  

• 
  Những nguyên nhân để thơ văn không lưu hành hết ở đời:
  
  • 
    Chủ quan:
    

• 
  Chỉ có thi nhân mới thấy được cái hay, cái đẹp của thơ ca.
  
• 
  Người có học, người làm quan thì bận việc nên ít để ý hoặc không quan tâm đến thơ ca.
  
• 
  Người yêu thích thơ ca thì không đủ năng lực, trình độ và sự kiên trì.
  
• 
  Nhà nước (triều đình) không khuyến khích in ấn (khắc ván), chỉ in kinh Phật
  

• 
  Khách quan:
  
  • 
    Sức phá huỷ của thời gian.
    
  • 
    Chiến tranh, hoả hoạn làm sách vở rách nát, mai một đi.
    
    • 
      Việc biên soạn là do yêu cầu của thời đại.
      

- Đau xót trước thực trạng bảo tồn văn bản thơ ca của dân tộc.

- Yêu cầu xây dựng nền tảng văn chương dân tộc. Bày tỏ sáng kiến, trách nhiệm, phương pháp làm sách (cách sưu tầm và phương pháp sắp xếp).

b. Việc sưu tầm và tuyển chọn:

- Nhiều gian khổ, tốn nhiều thời gian, công sức, thiếu tâm huyết không thể làm được:

• 
  Sưu tầm, nhặt nhạnh những gì còn sót lại.
  
• 
  Thu lượm các tác phẩm đương đại.
  
• 
  Tuyển chọn, sắp xếp thành sách.
  
• 
  Đem lại cho người hiểu biết, bình phẩm đánh giá.
  

- Đưa thêm thơ của mình vào phần cuối tác phẩm.

• 
  Tấm lòng giàu tâm huyết, trân trọng những di sản tinh thần của cha ông.
  

- Lập luận chặt chẽ, luận điểm rõ ràng, mạch lạc, khúc chiết, rất tiêu biểu cho thể loại nghị luận trung đại.