Tegidan tashqari bu bo‟limning qolgan barcha teglari ekranda aks ettirilmaydi. Odatda tegi darhol tegidan keyin keladi tegi sarlavhaning tegidir, va hujjatga nom berish uchun hizmat kiladi. Hujjat nomi va

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI


AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI FARG’ONA FILIALI
KOMPYUTER INJINERINGI FAKULTETI

“60610500-KOMPYUTER INJINERINGI:”AT-SERVIS””

614-20 guruh talabasi Muhamadaliyev Sherzodbek Abdumannob o’g’li
Turizmni rivojlantirish bo’yicha platformaning UI-UX tizimini ishlab chiqish mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
ILMIY RAXBARI:
“Kompyuter tizimlari” kafedrasi katta o’qituvchisi: A Dilshodov.

KIRISH 13
I BOB. TURIZIMNI RIVOJLANTIRISH 20
1.1-§. Turizim sohasining o’zgarishi. 20
1.2-§. Turizmning ekologik ta'sir 23
Turizm bu - sayohat qilish; faol dam olish turlaridan biri. Turizm deganda jismoniy shaxsning doimiy istiqomat joyidan sogʻlomlashtirish, maʼrifiy, kasbiyamaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan joyda haq toʻlanadigan faoliyat bilan shugʻullanmagan holda uzogʻi bilan 1 yil muddatga joʻnab ketishi tushuniladi. 23
Hozirgi davrda Turizm dunyoning juda koʻp mamlakatlarida ommaviy tus olgan. Turizmning juda koʻp turlari va shakllari mavjud (ichki, xalqaro, havaskorlik turizmi, uyushgan turizm, yaqin joyga sayohat, uzoqqa sayohat, bilim saviyasini kengaytirish maqsadidagi turizm, toqqa chiqish, suv turizmi, avtoturizm, piyoda yuriladigan turizm, sport turizmi va boshqalar). 23
Turizm mamlakatga yahshi daromad olib keladi va chet ellik fuqarolarda mamlakat haqidagi tassurotlarni kengaytiradi. 23
Yurtimizda avvalo ichki turizmni rivojlantirmay turib, xorijiy sayyohlarni jalb eta olmaymiz. Chunki ularni besh yulduzli mehmonxonalar emas, balki shu yurtning urfodatlari, an’analarini aks ettirgan uylar, xonadonlar ko‘proq qiziqtiradi. Shu sababli uzoq hududlardagi sayyohlar oqimi kam bo‘lgan nuqtalardagi ichki turizmni rivojlantirishga katta e’tibor qaratish lozim. 23
Turizmning rivojlanishi va mamlakatga tashrif buyuruvchi sayyohlarning ko’pligi atrof-muhitga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmaydi. Chunki mamlakatga tashrif buyuruvchi turistlarning millati, dini, madaniyati turli xil bo’lganligi sababli ko’chalarning ifloslanishi kuzatiladi. 23
Sayyohlik agentliklari va sayyohlarning ba'zi harakatlari vaqt o'tishi bilan atrof -muhitning har xil ifloslanishi, jumladan havo, yer, suv va tuproq orqali boradigan joylarga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Masalan, ba'zi sayyohlar axlat tashlab, atrofidagi plastmassalar va sigaret qoldiqlari kabi axlat yoki chiqindilarni tashlab ketishadi, shu bilan yer ifloslanishi paydo bo'ladi. 23
Turizm, shuningdek, bayramlar va tadbirlar paytida, ayniqsa, avtomobillar, avtobuslar, samolyotlar va ko'ngilochar transport vositalarining shovqinlari balandligi bilan bog'liq bo'lib, ular yovvoyi tabiatni bezovta qilishi va hatto yovvoyi tabiatning tabiiy faoliyat turini o'zgartirishi mumkin. Turizm barcha havo qatnovlarining 60% dan ko'prog'ini tashkil qilganligi sababli, sayyohlik havosi chiqindilari orqali havoning ifloslanishining muhim ulushiga teng darajada javobgardir. 24
Baliq ovlashda ishtirok etadigan dengiz sayyohlari to'g'ri nazorat qilinmagan hollarda, ba'zi suvli sayohatlar uchun xavf tug'diradi, bu esa suvning ifloslanishiga va baliqlarning nobut bo’lishiga olib keladi. 24
Turizm atmosferada chiqadigan issiqxona gazlarining asosiy ishtirokchisidir.Turizm dunyo bo'ylab transport harakatining 55% dan ko'prog'ini tashkil qiladi va shu sababli u karbonat angidrid chiqindilarining 3% ni tashkil qiladi. Yillar davomida sayyohlar soni oshgani sayin emissiya darajasi oshadi va iqlim o'zgarishi ham yomonlashishi kutilmoqda. 24
Turizm ekologiyasi tushunchasi o‘z ichiga atrof-muhitni himoya qilish va tiklashning aniq choratadbirlarini oladi. Ekologik turizm tabiiy turizmning insonlani birlashtiruvchi ilmiy-tadqiqot maqsadlaridagi turlaridan biridir. Unda turistlarning qiziqishlari atrof-muhit tabiati va ularni saqlash bilan olib borilmog‘i kerak. Turizmning ushbu turida qo‘riqlanayotgan tabiat hududlari alohida o‘rin tutadi. Shunday qilib, ekologik turizm qat’iy maxsus turdagi, ilmiy-tadqiqot maqsadlaridagi xizmat turidir. 24
O'zbekiston so'nggi yillarda xalqaro turizm bozorida o'zining betakror tabiati, boy madaniy merosi va an'analari bilan alohida o'rin egalladi. Biroq, mamlakatda ekologik muammolar, xususan, iqlim o'zgarishi, cho'llanish, suv tanqisligi va ifloslanish kabi muammolar turizm sohasiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda . Ushbu maqolada O'zbekistonda ekologiyaning turizmga ta'siri tadqiq etilgan bo'lib, muammolar tahlili va ularni bartaraf etish bo'yicha tavsiyalar berilgan. 24
Tadqiqotda adabiyotlar tahlili, kuzatish va taqqoslash usullari qo'llanilgan. Xorijiy va mahalliy olimlarning ilmiy ishlari, statistik ma'lumotlar hamda internet manbalaridan foydalanilgan . Adabiyotlar tahlili natijasida O'zbekistonda ekologik muammolarning turizm sohasiga ta'siri bo'yicha tadqiqotlar yetarli emasligi aniqlandi. 25
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, O'zbekistonda ekologik muammolar turizmga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Xususan: 25
Iqlim o'zgarishi natijasida yozgi mavsumda haroratning keskin ko'tarilishi, qishda esa sovuqlarning kuchayishi kuzatilmoqda. Bu esa turistlar oqimining mavsumiy taqsimlanishiga olib kelmoqda . 25
Cho'llanish jarayonlari avj olishi natijasida O'zbekistonning ayrim hududlarida suv tanqisligi va qurg'oqchilik muammolari yuzaga kelmoqda. Bu esa suvga bog'liq bo'lgan turizm turlariga (masalan, daryo bo'ylab sayohat) salbiy ta'sir ko'rsatadi . 25
Sanoat korxonalari, transport vositalari va maishiy chiqindilar hisobiga havo, suv va tuproqning ifloslanishi kuzatilmoqda. Ayniqsa, Orol dengizi qurishi oqibatida yuzaga kelgan "Chang bo'ronlari" nafaqat atrof-muhitga, balki insonlar salomatligiga ham salbiy ta'sir ko'rsatmoqda . 25
O'zbekistonda chiqindilarni qayta ishlash va utilizatsiya qilish tizimining yaxshi yo'lga qo'yilmaganligi tufayli ko'plab hududlarda maishiy chiqindilar to'planib qolmoqda. Bu esa landshaft va ekotizimlarning buzilishiga olib keladi . 25
Shu bilan birga, so'nggi yillarda O'zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash va barqaror turizmni rivojlantirish borasida bir qator ijobiy o'zgarishlar kuzatilmoqda: 25
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 2-dekabrdagi "O'zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni ta'minlash chora-tadbirlari to'g'risida"gi PF-4861-sonli Farmoni qabul qilindi . Ushbu hujjatda 2025-yilgacha bo'lgan davrda O'zbekistonda barqaror turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi tasdiqlandi. 25
Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasi huzurida Barqaror turizmni rivojlantirish va ekologiyani muhofaza qilish boshqarmasi tashkil etildi . Mazkur tuzilma ekologik turizm, "yashil" sertifikatlashtirish tizimi, chiqindilarni boshqarish kabi yo'nalishlarda faoliyat olib bormoqda. 26
O'zbekistonda bir qator xalqaro ekologik loyihalar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2021-2024-yillarda BMTning "O'zbekistonda cho'llanishga qarshi kurashish" loyihasi doirasida mintaqaviy hamkorlik dasturi ishlab chiqilgan . 26
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, O'zbekistonda ekologik muammolar turizm sohasiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shu bilan birga, davlat va nodavlat tashkilotlari hamkorligida ekologik vaziyatni yaxshilash va barqaror turizmni rivojlantirish borasida sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, xorijiy mamlakatlarda ham ekologik turizm, "yashil" texnologiyalar, chiqindilarni qayta ishlash va ekologik ta'lim kabi yo'nalishlar jadal rivojlanmoqda. 26
Iqlim o'zgarishi natijasida yozgi mavsumda haroratning keskin ko'tarilishi va qishda sovuqlarning kuchayishi turistlar oqimining mavsumiyligiga olib kelmoqda. Bu esa turizm sohasi uchun bir qator qiyinchiliklar yaratadi, chunki mavsum davomida juda ko'p mehmonxonalar, restoranlar va boshqa ob'ektlar band bo'lsa, mavsum tashqarisida esa aksincha, deyarli bo'sh qoladi . Bundan tashqari, ob-havo sharoitining o'zgarishi turistlarning sog'lig'i va xavfsizligiga ham ta'sir qilishi mumkin. 26
Cho'llanish jarayonlari ayrim hududlarda suv tanqisligi va qurg'oqchilik muammolarini keltirib chiqarmoqda. Bu esa daryo bo'ylab sayohatlar, suv sporti turlari, baliq ovi kabi suv resurlariga bog'liq bo'lgan turizm faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi . Shuningdek, cho'llanish landshaftning o'zgarishiga, hayvonot va o'simlik dunyosining qisqarishiga olib keladi, bu esa ekoturizm va tabiatga asoslangan turizmning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. 26
Sanoat korxonalari, transport vositalari va maishiy chiqindilar tufayli havo, suv va tuproqning ifloslanishi ham jiddiy muammo hisoblanadi. Ayniqsa, Orol dengizi qurishi oqibatida paydo bo'lgan "Chang bo'ronlari" atrof-muhitga va insonlar salomatligiga katta zarar yetkazmoqda . Ifloslanish nafaqat ekotizimlar va bioxilmaxillikka, balki turizm obyektlari, tarixiy yodgorliklarga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi, bu esa ushbu joylarning jozibadorligini pasaytiradi. 27
Maishiy chiqindilarni yig'ish, saralash va qayta ishlash tizimining yaxshi yo'lga qo'yilmaganligi natijasida ko'plab hududlarda chiqindilar to'planib qolmoqda. Bu esa landshaftning buzilishiga, hidsiz hidlarning paydo bo'lishiga va ekologik holatning yomonlashuviga olib kelmoqda. Bunday sharoitda turistlar uchun noqulay vaziyat yuzaga keladi va ularning sayohat tajribasiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. 27
Shu bilan birga, keyingi yillarda O'zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilash va barqaror turizmni rivojlantirish borasida bir qator chora-tadbirlar ko'rilmoqda. Davlat darajasida qabul qilingan qarorlar, tashkil etilgan maxsus boshqarma va amalga oshirilayotgan xalqaro loyihalar ekologik muammolarni hal qilish va turizmning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. 27
Ekoturizm, "yashil" texnologiyalar, chiqindilarni qayta ishlash va ekologik ta'lim kabi yo'nalishlar jadal rivojlanishi O'zbekistonning ham ushbu global tendensiyadan chetda qolmasligini ko'rsatadi. Biroq, bu boradagi sa'y-harakatlarni yanada kuchaytirish, ayniqsa, aholining ekologik madaniyatini oshirish, ularni atrof-muhitni muhofaza qilishga jalb etish muhim ahamiyat kasb etadi. O'zbekistonda ekologik muammolarning turizm sohasiga ta'sirini kamaytirish uchun kompleks yondashuv talab etiladi. 27
Davlat organlari, turizm kompaniyalari, ekologik tashkilotlar va jamoatchilik birgalikda harakat qilishi lozim. Faqat ushbu muammolarni o'z vaqtida hal etish orqaligina mamlakatda barqaror va mas'uliyatli turizmni rivojlantirish mumkin. 28
O'zbekistonda ekologik muammolar turizm sohasiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: 28
Ekologik turizmni yanada rivojlantirish, tabiiy hududlar, milliy bog'lar, qo'riqxonalarni muhofaza qilish va ular haqida jamoatchilik orasida keng targ'ibot ishlarini olib borish. 28
"Yashil" texnologiyalarni joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, chiqindilarni qayta ishlash va utilizatsiya qilish tizimini takomillashtirish. 28
Atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha qonunchilikni yanada takomillashtirish, ekologik normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va ularning ijrosini ta'minlash. 28
Aholi va turistlar orasida ekologik ta'lim va targ'ibot ishlarini kuchaytirish, ularni atrof-muhitga mas'uliyatli munosabatda bo'lishga undash. 28
Ushbu chora-tadbirlar O'zbekistonda ekologik vaziyatni yaxshilashga va barqaror turizmning rivojlanishiga xizmat qiladi. 28
Mamlakatimizda bu soha izchil rivojlanmoqda. Jumladan, 2022 yilda yurtimizga tashrif buyurgan xorijiy turistlar soni 2021 yilga nisbatan 3 baravar oshgan. Soha eksporti 1 milliard 600 million dollarni tashkil etgan. Ichki turizm dasturlari doirasida 11 milliondan ziyod aholi sayohat qilgan. Samarqandda yangi turizm markazi barpo etilgani natijasida u yerga qo‘shimcha 2 million sayyoh kelgan1. 28
O‘zbekistonda 8,2 mingdan ziyod madaniy-meros ob'ektlari mavjud bo‘lib, ularning 209 tasi UNESKOning umumjahon madaniy meros ob'ektlari ro‘yxatiga kiritilgan. 29
Biroq, hududlarda turizm rivojlanishi bilan birga uning atrof-muhitga, tabiatga salbiy ta'siri ko‘lami ham ortib bormoqda. Masalan, turistlar sonining ortishi, hududlarda suv iste'molini oshishiga, ko‘kalamlashtirilgan hududlarga inson yuklamasining ortishiga, transport oqimining ortishi, buning oqibatida atmosferaning ifloslanishi kuchayishiga, tarixiy obidalar va zamonaviy arxitektura yodgorliklariga anropogen ta'sirning oshishi oqibatida ularning degradasiyasi kuchayishi kabi holatlar bunga misol. 29
Albatta, turizmning rivojlanishi ob'ektiv zarurat va har bir hudud, mintaqa uchun muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. Uning atrof-muhitga, tabiatga ta'sirini kamaytirish, ta'sir ko‘lamini pasaytirish maqsadida barqaror turizm, yashil turizm tamoyillarini qo‘llashni taklif qilamiz. 29
“Barqaror turizm” bu turizmning mavjud resurslari va xizmatlaridan tabiatga va ijtimoiy muhitga zarar yetkazmasdan foydalanish hamda turizm industriyasining doimiy o‘sib borishidir. Barqaror turizm asosan 3 ta tamoyilga asosalanadi: 1) tabiiy muhitni asrab-avaylash, bunda turizm sohasi o‘z rivojlanishi jarayonida atrof-muhitga zarar yetkazmasligi lozim. 2) ijtimoiy-madaniy, bunda turistlar mahalliy urf-odatlarni, an'analarni va qadriyatlarni hurmat qilish lozim, mahalliy aholi hudud turizmidan daromad olishi lozim. 3) iqtisodiy, barcha iqtisodiy jarayonlarning samarali faoliyati ta'minlanishi, bunda barcha manfaatdor tomonlar ijtimoiy-iqtisodiy foyda ko‘rishi lozim. 29
“Barqaror turizm” va “yashil turizm” atamalari adabiyotlarda yangi terminlardan bo‘lib, hali ko‘pigina mualliflar ularning qo‘llanilishida ikkalasini bir-biriga o‘rindosh sifatida ishlatishadi. Ya'ni, “yashil turizm” bu “barqaror turizm” deb ta'riflab ketishadi. Biroq, muallif, “yashil turizm” bu “barqaror turizm”ning bir qismi bo‘lib, “barqaror turizm” “yashil turizm”ga nisbatan kengroq qamrovli tushuncha deb ta'kidlaydi. “Yashil turizm”da faqat turizmning atrof muhitga zarar yetkazmasdan foydalanish, rekreasiya resurslarining samarali, zararsiz foydalanilishi ekanligi, “barqaror turizm” esa turizmning nafaqat atrof muhitga zarar yetkazmasdan, ekologik xavf-xatarlardan xoli foydalanilishi, balkim, uning makroitqisodiy va hududiy, mikroiqtisodiy jihatdan, barcha turizm tarmoqlarining barcha hududlarda samarali o‘sishi ham tushuniladi. 29
Turizmning atrof muhitga ta'siri ko‘lamini ko‘plab misollarda ko‘rish mumkin. Ma'lumki turist doimiy harakatda, sayohatda bo‘ladi va shu sabab barqaror turizmda barqaror mobillik talab etiladi. Atrof muhitning ifloslanishini namoyon qiluvchi indikatorlardan biri – atmosferaga korbanad angidrid gazi (SO2)ning chiqarilishidir. Atmosferaga chiqariladigan korbanad angdrid gazining 72 foizi transportdan, 24 foizi uy xo‘jaligidan, 4 foiz mahalliy ishlab chiqarish faoliyati (sanoat va qishloq xo‘jaligi)dan shakllanadi. Jami transport chiqindilari ichida aviatashishlar chiqindisi 55 foizni tashkil etmoqda. Buni jami turizmdagi 40 foiz ulushni tashkil etadi. Agar bu raqamni atmosferaning umumiy ifloslanishi bo‘yicha olib qarasak, turizm atmosferaning 75 foiz ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda . 30
Turizm industriyasi rivojlanishi kelgusida ekoturizm, turistlarning tabiat rusurslaridan, rekreasion resurslardan bahra olishi yo‘nalishida rivojlanishi ortib borishi bashorat qilinadi. Chunki, industriyaning rivojlanishi, shahar aglomerasiyalarining kengayishi insonlarni tabiiy muhitda dam oluvchi sifatida oqimini oshiradi. Bu o‘z navbatida tabiatga ular tomonidan salbiy munosabatning ortishiga olib kelishi mumkin. 30
Barqaror turizm bo‘yicha Global kengash (GSTC) barqaror turizmning jahon miqyosida ham mintаqalar miqyosida ham rivojlanishini qo‘llab-quvvatlovchi va muvofiqlashtiruvchi umumbashariy organ sanaladi. Mazkur organ jahon miqyosida biosistemalarning tabiiy rivojlanishini muhofazalash maqsadida turli dasturlarni qabul qilgan. Jumladan, Galapagoss orollarida tabiiy muhit tiklanuvchanligini saqalash maqsadida yillik turistlar oqimi sonini 12 ming tashrif miqdorida belgilagan bo‘lsada, keyinchalik bu raqam Ekvador hukumati tomonidan iqtisodiy maqsadlarda 50 ming tashrif ko‘rinishida o‘zgartirilgan. 30
Buxoroning turistik salohiyati katta boʻlib, bu boy tarixiy-madaniy merosi, zaminda islom olamining buyuk siymolari abadiy qoʻnim topganligi, etnografik va madaniy imkoniyatlari, oʻziga xos choʻl landshafti, tabiiy-ekologik resurslari bilan izohlanadi. Ammo shahar turizmidagi asosiy yoʻnalish «Buxoroning tarixiy markazi» hisoblanib, bugungi kunda jami sayyohlikning 72 foizi shu yoʻnalish doirasida amalga oshiriladi. 31
2016 yildan boshlab yangi yoʻnalish - ziyorat turizmiga e’tibor qaratildi. Islom dini va ilmini rivojlantirishga hissa qoʻshgan ajdodlar qoʻnim topgan joylarni obodonlashtirish va ziyorat maskanlariga aylantirish harakati boshlandi. Bu aholisining asosiy qismi islom e’tiqodida boʻlgan Malayziya, Indoneziya, Singapur, Turkiya va boshqa musulmon davlatlardan sayyohlar kelishini koʻpaytirdi. 31
Mamlakatda mavjud imkoniyat va salohiyatni hisobga olib, turizmni iqtisodiy jihatdan foydali sohaga aylantirishga katta ahamiyat qaratilganligi oʻz natijalarini bermoqda. 2022 yilda Buxoro shahrida 144 ta mehmonxona, 159 ta mehmon uyi, 37 ta xostel, 2 ta kvartira faoliyat yuritgan. Shu yilda shaharga 2 265 389 nafar (shundan 48 924 nafari xorijiy) sayyohlar tashrif buyurgan. Bu koʻrsatkich 2020 yilga nisbatan ichki turizmda qariyb 9,3 barobarga (2020 yilda 243,5 ming nafardan oshiq), xorijiy sayyohlar soniga nisbatan 3,6 barobarga (2020 yilda 13,5 ming nafardan oshiq) ortganini koʻrsatadi. 31
Turizm xizmatlari tufayli birgina 2021 yilda hudud iqtisodiyoti 478,9 mlrd. soʻm (shundan xorijiy sayyohlardan 79,9 mlrd. soʻm) foyda koʻrdi. Bu 2020 yilga nisbatan 9,7 barobarga (49,3 mlrd. soʻm), 2010 yilga nisbatan 27 barobar (17,7 mlrd. soʻm) oshganligini koʻrsatadi. Bu shaharni turizm markaziga aylantirish maqsadida amalga oshirilgan ishlarning natijasidir. 31
Buxoro viloyatida jami 829 ta madaniy meros ob'ektlari mavjud bo‘lib, ularning 139 tasi (16,7 foiz)ga sayyohlar tashrif buyuradi. 829 ta madaniy meros ob'ektidan, 287 ta arxeologiya yodgorliklari, 507 ta arxitektura ob'ektlari, 17 ta monumental san'at asarlari va 18 ta diqqatga sazovor joylardir. Shuningdek, viloyatda xorijiy va mahalliy sayyohlar tashrif buyuradigan 200 tadan ortiq turizm namoyish ob'ektlari mavjud bo‘lib, ular turistik marshrutlarga kiritilgan. 32
Biroq, butun dunyo mamlakarlarida bo’lgani kabi, O’zbekistonda ham turizmning rivojlanishi bilan birga uning mamlakat mintaqalarida hudud muhitiga, atrof-muhitga, ayniqsa, tarixiy va madaniy yodgorliklarga ta'siri ko‘lami ham ortib bormoqda. Shu sababdan turizmning rivojlanishining ijobiy va salbiy tomonlarini solishtiramiz (1-jadval). 32
Turizm rivojlanishining ijobiy tomonlari 32
Turizm rivojlanishinnig salbiy tomonlari 32
− Turizmga xizmat qiluvchi shaxobchalar, ob’ektlarning shakllanishi, ularning ko’payishi shahar infratuzilmasi rivojlantiradi; 33
− Turistlar sonining oshishi savdo-sotiq rivojlantiradi; 33
− Turizm servisi ob’ektlarining ko’payishi va savdo shaxobchalarining ortishi yangi ish o’rinlari yaratadi, mahalliy aholi ish bilan ta’minlanadi; 33
− tadbirkorlarning daromadi ortadi; 33
− hududda madaniy hayot rivojlanadi; 33
− shaharning obodonligi, ko’kalamzorligi yaxshilanadi; 33
− aholining turmush tarzi yaxshilanadi; − turli xalqlar madaniyati kirib keladi; 33
− yuqoridagilarning evaziga umumiy hisobda aholining turmush tarzi, hayot farovonligi yuksaladi. 33
- Shahar tabiiy-ekologik muhitiga yuklama ortadi, suvdan, daraxtlardan, tuproqdan intensiv (tez-tez) foydalanish ularning qayta tiklanishi imkonini pasaytiradi, ularning ifloslanishi, degradatsiya (buzilishi)ni oshiradi; 33
- turizm infratuzilmasining shakllanishi shahardagi yashil maydonlarning kamayishiga olib keladi; 33
- shaharda yashil maydonlarning kamayishi va beton, asfatlangan maydonlarning ko’payshi havo o’rtacha haroratining ortishiga olib keladi; 33
- hududda shunday ham cheklangan tabiiy resurslar (suv, havo) iste’moli ortadi; 33
- chiqindilar ko’payadi; 33
- tarixiy yodgorliklarga va madaniy ob’ektlarga inson ta’sirining ortishi evaziga bunday ob’ektlarning nurashi, emirilishi tezlashadi. 33
1-jadval. Turizm rivojlanishining ijobiy va saliy tomonlari solishtiruvi 33
Ijobiy va salbiy tomonlarning ayrimlarini misollarda ko’rib chiqamiz: 33
Turizmga xizmat qiluvchi shaxobchalar, ob’ektlarning shakllanishi, ularning ko’payishi shahar infratuzilmasi rivojlantiradi. Mamlakatda mavjud imkoniyat va salohiyatni hisobga olib, turizmni iqtisodiy jihatdan foydali sohaga aylantirishga katta ahamiyat qaratilganligi oʻz natijalarini bermoqda. 2022 yilda Buxoro shahrida 144 ta mehmonxona, 159 ta mehmon uyi, 37 ta xostel, 2 ta kvartira faoliyat yuritgan. 33
Turistlar sonining oshishi savdo-sotiq rivojlantiradi. Shu yilda shaharga 2 265 389 nafar (shundan 48 924 nafari xorijiy) sayyohlar tashrif buyurgan. Bu koʻrsatkich 2020 yilga nisbatan ichki turizmda qariyb 9,3 barobarga (2020 yilda 243,5 ming nafardan oshiq), xorijiy sayyohlar soniga nisbatan 3,6 barobarga (2020 yilda 13,5 ming nafardan oshiq) ortganini koʻrsatadi. 34
Turizm servisi ob’ektlarining ko’payishi va savdo shaxobchalarining ortishi yangi ish o’rinlari yaratadi, mahalliy aholi ish bilan ta’minlanadi. 2023 yilning yanvar-avgust oylarida 15 ta yangi turistik tashkilotlar faoliyati yo‘lga qo‘yilishi orqali ularning soni 2022 yildagi 119 tadan hozirda 134 taga oshdi. Ishga tushirilgan 15 ta tashkilotda 56 ta yangi ish o‘rni yaratildi. 2023 yilning yanvar-avgust oylarida turizm va unga yondosh sohalarda 10 950 nafar yangi ish o‘rinlari yaratildi. 34
Tadbirkorlarning daromadi ortadi. So‘nggi 5 yil davomida turizm eksporti hajmi 3,7 barobarga ortib, 37,2 mln. AQSh dollaridan 2022 yilda 138,2 mln.ga yetdi. 34
Shahar tabiiy-ekologik muhitiga yuklama ortadi, suvdan, daraxtlardan, tuproqdan intensiv (tez-tez) foydalanish ularning qayta tiklanishi imkonini pasaytiradi, ularning ifloslanishi, degradatsiya (buzilishi)ni oshiradi. Buxoro shahrida 300 ming nafardan ortiq doimiy va 100 mingdan ortiq vaqtincha yashovchi aholi, jami 400 mingdan ortiq aholi kunlik faoliyat olib borsa, bularga Buxoroga kelgan turistlarning o’rtacha kunlik soni 10 ming kishini qo’shsak, raqam kunlik 2,5 foizga ortishini ko’ramiz. Masalan O’zbekistonda maishiy maqsadlarda 1 kishi boshiga 1 sutkada o’rtacha 400-450 litr suv sarflanishini hisobga olsak, 10 ming kishiga suv iste’moli 4 ming tonnaga ortishini ko’ramiz. 34
Turizm infratuzilmasining shakllanishi shahardagi yashil maydonlarning kamayishiga olib keladi. Buxoro shahrida yashil maydonlar 2000-2022 yillar davomida aholi jon boshiga 7,1 m2 dan 6,05 m2 ga tushgan. 35
Shaharda yashil maydonlarning kamayishi va beton, asfatlangan maydonlarning ko’payshi havo o’rtacha haroratining ortishiga olib keladi. To‘g‘ri tashkil etilgan yashil maydonlar havo haroratini 6-8℃, tuproq va asfalt yuzasidagi haroratni 15-24℃ gacha tushiradi Shuningdek, yashil o‘simliklar quyosh radiasiyasini yutish, suvni bug‘lantirish xususiyatlari orqali havo namligini oshirib, ifloslangan havoni 85 foizgacha tozalab beradi. 35
Tarixiy yodgorliklarga va madaniy ob’ektlarga inson ta’sirining ortishi evaziga bunday ob’ektlarning nurashi, emirilishi tezlashadi. Buxorodagi 15 ta karvonsaroyning 13 tasi, 4 ta tim va toqlarning barchasi, 11 ta me’moriy ansamblning 5 tasida turli (kafe, restoran, savdo kompleksi, musiqa maydoni kabilar) maqsadlarda foydalanilmoqda. Buxoro tarixiy markazidagi obidalarning aksariyati loy bilan yopishtirilgan xom va pishgan g‘ishtdan qurilgan. Yillar davomida loy, g‘isht va boshqa qurilish xomashyolari tabiiy va antropogen ta'sirlar natijasida o‘z xususiyatini yo‘qotmoqda. Masalan, 2021 yilning 30 iyul kechasi Abdullaxon madrasasining orqa tomon devorining bir bo‘lagi ham ko‘p yillik texnogen va antropogen jarayonlar (issiq va sovuq iqlim, yog‘ingarchiliklar, yer osti suvlarining ko‘tarilishi, insonlarning texnik ta’siri) sababli o‘pirilib tushdi. Albatta bunday salbiy misollarni ko’p keltirish mumkin. 35
1.3-§ UI-UX tizimini ishlab chiqishning asosiy qadamlari 37