Hội đồng Giáo hoàng "Công lý và Hoà bình" Một Cái Nhìn Mới

Các Nguồn Phát Sinh

13 G rue de l’ILL

Hai mươi lăm năm vừa qua, tư tưởng và hoạt động của người công giáo trong lãnh vực xã hội đã ghi nhận một bước phát triển khả quan. Giáo hội được xem là một trong những định chế đáng nể trọng nhất qua những nổ lực dấn thân hiệu quả và uy tín nhằm cổ võ hoà bình, công lý, nhân quyền, thăng tiến văn hoá và xã hội. Công đồng Vaticanô II và các vị Giáo hoàng vào thời đại hôm nay đã thành công chuyển sứ điệp Phúc âm thành một toàn bộ những nguyên lý đạo đức và định hướng tinh thần để hướng dẫn những sinh hoạt của xã hội ngày nay. Giáo hội và xã hội đã đi đến một phương thức đối thoại mới, có nền tảng sâu xa hơn, mang lại lợi ích chung cho đức tin Kitô giáo cũng như các nền văn hoá hiện đại.

Kinh nghiệm mới mẻ nầy còn tạo nên uy tín và hiệu quả cho tiếng nói của Giáo hội, khi Giáo hội lên tiếng đòi hỏi cần có một xã hội công bằng và nhân đạo cho tất cả mọi người. Kinh nghiệm đó cũng cống hiến một sự kiện có tầm vóc quan trọng đặc biệt trong cuộc sống Giáo hội: Giáo hội càng cảm thấy mình hiện diện trung thực hơn mỗi khi đồng hoá mình vào công cuộc giải phóng và thăng tiến mọi người nam nữ.

Trong bối cảnh rộng rãi nầy - vừa có tính cách giáo hội vừa văn hoá -, chúng ta sẽ lượng định ý nghĩa của Học thuyết Xã hội Công giáo. Học thuyết đó không phải là một sinh hoạt thứ yếu, nhưng diễn tả hùng hồn về sự hiện diện tích cực và cứu độ của Giáo hội ở giữa các xã hội con người.

Tập sách nầy cố đưa ra một cái nhìn mới về học thuyết xã hội của Giáo hội cũng như về vai trò mà Giáo hội được gọi để chu toàn trong thời buổi hôm nay. Chúng ta sẽ thấy rằng ảnh hưởng ngày nay của tư tưởng xã hội công giáo là kết quả của một chuỗi kinh nghiệm lâu dài: kinh nghiệm qua lịch sử về các mối quan hệ giữa Giáo hội với các xã hội.

Để nắm bắt được giáo huấn của Giáo hội về xã hội, chúng ta sẽ dừng lại ở vài câu hỏi chính: Giáo huấn ấy phát sinh từ nguồn gốc nào? Nó liên hệ đến cuộc sống của Giáo hội và các xã hội như thế nào? Nó có ý nghĩa gì cho các xã hội ngày nay? Chúng ta sẽ đề cập đến các câu hỏi ấy qua hai lối tiếp cận bổ sung cho nhau.

Trước hết, là tiến trình hình thành qua lịch sử và lối diễn tả ngày nay của Học thuyết Xã hội Công giáo (Quyển I).

Sau đó chúng ta sẽ phân tích và bình luận một số tài liệu được chọn lựa của các vị Giáo hoàng kể từ Đức Lêô XIII đến Đức Gioan Phaolô II; các tài liệu nầy sẽ nêu r õ lên ý nghĩa về Học thuyết Xã hội của Giáo hội (Quyển II).

Chúng tôi cống hiến những trang nầy nhằm giúp độc giả có được những nét chính yếu để đi vào việc nghiên cứu về sau. Và cầu mong hai lối tiếp cận ấy - một cái nhìn có tính cách lịch sử và một nổ lực phân tích các tài liệu - sẽ giúp độc giả hiểu rõ hơn về tiến trình phát triển của Học thuyết Xã hội Công giáo và công việc phục vụ đặc loại mà Giáo hội được gọi để chu toàn trong thời đại của chúng ta.

I

Quan điểm của một

định chế có kinh nghiệm

Một lối tiếp cận mới về Học thuyết Xã hội Công giáo đang được áp dụng rộng rãi. Người ta truy cứu lại học thuyết đó trong khung cảnh của toàn bộ sứ mạng giáo huấn của Giáo hội từ lúc khởi thuỷ, và dưới ánh sáng của kinh nghiệm về cuộc sống xã hội, chất chứa qua bao thế kỷ. Đó là lý do tại sao tư tưởng xã hội của một định chế đầy kinh nghiệm như Giáo hội được dư luận dân chúng cũng như các nhà chuyên môn lưu ý. Người ta lại càng để tâm hơn nữa vể quan điểm đặc loại của Giáo hội khi Giáo hội lên tiếng trong lãnh vực xã hội.

Ngày nay, bản tính riêng của Học thuyết Xã hội Công giáo đã được minh định và chức năng của nó được hiểu rõ hơn. Quan điểm đặc loại của giáo thuyết xã hội thiết yếu là quan điểm của nền thần học đạo đức áp dụng vào các vấn đề xã hội. Việc minh định như thế rất quan trọng: nó cho thấy ngay cái không phải là học thuyết ấy và loại bỏ được những ngộ nhận và quan niệm sai lạc về các ý định thật sự của Giáo hội khi Giáo hội dấn thân vào các vấn đề xã hội.

Vào thời chúng ta, những ai cập nhật vấn đề thường hiểu được rằng Giáo thuyết Xã hội Công giáo không thể nào so sánh với một lập trường ý hệ nào đó, như nhận xét không kiểm chứng của một số người trong quá khứ. Một cách khách quan, ngày nay Giáo thuyết Xã hội của Giáo hội không được hiểu như là một ý hệ, một lý thuyết xã hội, cũng không phải là một bản phóng họa tóm lược dự án riêng cho một hệ thống kinh tế hoặc xã hội, hay một lối vận dụng quyền lực một cách kín đáo hoặc biện minh cho các quyền lợi đã sở đắc; cũng không phải là một ước mơ được lý tưởng hoá hay một bộ sách đạo đức luân lý trừu tượng dùng cho các tập thể con người. Giáo thuyết nầy cấu tạo nên "một loại riêng của nó". Nó diễn tả suy tư của Giáo hội về các thực tại xã hội trong thời đại chúng ta qua việc thẩm định các thực tại xã hội đó chiếu theo ánh sáng của Phúc âm, và đề nghị những nguyên tắc chỉ dẫn nếp sinh hoạt thực tiễn nơi xã hội nầy. Từ nền tảng ấy, giáo thuyết xã hội là một lối áp dụng của thần học, và đặc biệt là thần học luân lý, vào các vấn đề đạo đức mà xã hội con người thắc mắc.

Học thuyết nầy vừa được thần học hứng khởi vừa dựa trên thực tế của xã hội, vì nó đề nghị một quan điểm sống theo tinh thần Kitô giáo trong những hoàn cảnh xã hội khác nhau từng được nghiên cứu nhờ khả năng suy tư của lý trí và các ngành khoa học nhân văn. Đây là một dịch vụ Giáo hội cống hiến cho những ai đang xây dựng xã hội: "Bằng cách ấy (Giáo hội) tìm cách hướng dẫn con người, để họ dựa vào suy tư của lý trí và thành quả của các ngành khoa học nhân văn, đáp trả ơn gọi của mình là mang lấy trách nhiệm xây dựng xã hội trần thế" ¹.

Vì thế, qui ghép Học thuyết Xã hội của Giáo hội như một giải pháp thứ ba giữa thuyết Mác-xít và chủ nghĩa tư bản, làm như Giáo hội xướng lên một loại ý hệ mới thay thế để kiến tạo một hệ thống kinh tế hoặc chính trị, đó là một lối suy nghĩ sai lầm. Giáo hội không đề nghị một ý hệ nào, một hệ thống xã hội, kinh tế, chính trị nào bất kỳ. Sự việc đó không nằm trong khung hoạt động, cũng như khả năng của Giáo hội. Vai trò đặc loại của Giáo hội là kiến giải giá trị đạo đức của các sinh hoạt xã hội và cống hiến những nguyên tắc chỉ dẫn ăn khớp với cái nhìn của Phúc âm về nhân phẩm. Quan điểm ấy đã từng được Đức Gioan Phaolô II diễn tả rõ ràng: "Học thuyết Xã hội của Giáo hội không phải là "con đường thứ ba" giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa tập thể Mác-xít, cũng không phải một giải pháp nào đó bất kỳ trong các giải pháp ít triệt để hơn: nó cấu thành một loại riêng của nó. Nó không phải là một ý hệ, nhưng là một lối diễn tả chính xác những kết quả của một nổ lực suy tư hướng đến các thực tại phức tạp của nhân sinh trong xã hội và trong bối cảnh quốc tế, dưới ánh sáng đức tin và truyền thống của Giáo hội. Mục đích chính của nó là kiến giải các thực tại nầy, xét xem chúng thích hợp hay cách biệt với những đường hướng của lời dạy trong Phúc âm về con người và về ơn gọi trần thế và siêu nhiên của nhân loại; như thế Học thuyết Xã hội của Giáo hội có mục đích là định hướng cách sống theo Kitô giáo. Nên nó không đi vào lãnh vực của ý hệ, nhưng thuộc lãnh vực của thần học và đặc biệt là thần học luân lý" ².
I. 2. Một kinh nghiệm thu thập dần hồi

Một lý do khác giải thích sự lưu ý đối với học thuyết xã hội của Giáo hội, là ngày nay người ta đang xem nó như một tiến trình đang phát triển mạnh mẽ hơn là một bộ luật bất động về các mẫu mực xã hội nhất định. Nhìn dưới khía cạnh nầy, giáo huấn Giáo hội được hiểu như một nổ lực chậm rãì, cẩn trọng, nhưng ngày càng phát triển sâu rộng nhằm thấu hiểu và đồng hành một cách siêu nhiên với kinh nghiệm xã hội của gia đình nhân loại. Học thuyết đó không phải thuần lý thuyết; nó hết sứ thực tiễn bởi lẽ nó có thể áp dụng cho những hoàn cảnh lịch sử kế tiếp nhau và thích ứng với một tiến trình canh tân trường kỳ; thật thế, suy tư Kitô gìáo cập nhật các hoàn cảnh đổi thay và gợi lên những thách đố đạo đức của những xã hội khác nhau. Đó là những lý do khiến Giáo hội mời gọi chúng ta truy tìm tư tưởng xã hội Kitô giáo, xuyên qua tiến trình phát triển của nó trong những hoàn cảnh luôn luôn mới mẻ, được tài bồi qua các thế kỷ từng chạm trán với các vấn đề đạo đức và siêu nhiên của các xã hội trong nhiều nền văn hoá và nhiều thời đại khác nhau.

Những vấn đề khẩn trương mà thời đại chúng ta phải đương đầu đòi hỏi Kitô hữu phải xét kỹ lương tâm mình và dấn thân. Đó là điều mà Thượng Hội đồng Giám mục năm 1985 đã nêu lên: "Thật thế, ngày nay khắp mọi nơi trên thế giới, chúng ta chứng kiến đà gia tăng của nạn đói, áp bức và bất công, chiến tranh hoành hành trên nhiều vùng khác nhau kéo theo bao đau khổ, trong lúc đó nạn khủng bố và bạo động dưới muôn vàn hình thức thể diễn nơi nơi. Sự kiện nầy buộc chúng ta phải có một lối suy tư thần học mới và sâu xa hơn để kiến giải các dấu chỉ ấy dưới ánh sáng của Phúc âm". Thượng Hội đồng kết luận rằng chúng ta phải hiểu rõ hơn về bản chất của "Học thuyết Xã hội của Giáo hội đối với nổ lực thăng tiến con người trong những hoàn cảnh luôn luôn mới mẽ" ³ và đem ra thực hành.
I.3. Một tiến trình phát triển

Lời kêu gọi thích đáng nầy thúc đẩy chúng ta nghiên cứu lại Giáo thuyết Xã hội của Giáo hội như một tiến trình triển nở liên tục, tương hợp với kinh nghiệm của các thế hệ Kitô hữu đã từng dấn thân tìm hiểu các trách nhiệm của chính mình ở giữa lòng các xã hội rất khác nhau qua các thế kỷ. Quan điểm đó đáng được lặp lại lần nữa vì nhiều người vẫn có khuynh hướng xem Học thuyết Xã hội của Giáo hội như một toàn bộ các luật lệ cứng nhắc, bất động.

Chúng ta nhớ lại thời gian các năm 60 và 70 đã có một cuộc tranh luận, trong một số môi trường sinh hoạt của người công giáo, về "Học thuyết Xã hội của Giáo hội", ý nghĩa, tầm quan trọng hiện thời và ngay cả sự hiện hữu của nó. Một số người phê bình nêu lên rằng ''học thuyết'' ấy chả có gì đáng kể, chẳng qua đó cũng là một lối phát biểu có tính cách ý thức hệ đối đầu với những ý thức hệ có giá trị thực tiễn hơn như xã hội chủ nghĩa hoặc thuyết cộng sản. Một số người khác lại xem giáo huấn xã hội của Giáo hội như một bộ sách tổng hợp các thông điệp các Giáo hoàng, mà đem ra trích dẫn thì cũng chẳng gìúp ích gì mấy trong việc tìm hiểu vai trò của Giáo hội trong các xã hội tân kỳ.

Nhưng nay hoàn cảnh đã chuyển hướng rõ rệt, dần hồi, qua việc tiếp nhận và hiểu rõ hơn về sứ điệp của công đồng Vaticano II. Những cố gắng không ngừng của Đức Phaolô VI và Gioan-Phaolô II cũng có tính cách quyết định: các Ngài đã đóng góp thật nhiều trong việc cập nhật giáo huấn của Giáo hội vào các vấn đề thiết yếu mà xã hội đương thời đã đối đầu: công lý, nhân quyền, tự do, giải phóng, phát triển, hòa binh, môi sinh, bảo vệ gia đình, giới lao động, các người bị áp bức, các nhóm người thiểu số, các trách nhiệm của các hội đoàn, các quốc gia, các cơ quan quốc tế.

Giờ đây người ta hiểu được rằng giáo huấn của Giáo hội thể hiện một ''mối ưu tư ngày càng lớn'' và luôn là một tiến trình mở rộng. Sự kiện đó có nghĩa là, điều gì Giáo hội ngày nay xác quyết, liên quan đến những mối quan hệ của mình với các xã hội và các nhóm, không phải chỉ phát xuất từ những lối diễn dịch trừu tượng, nhưng đúng hơn, nó phản ảnh một kinh nghiệm suy tư và hành động thu thập qua nhiều khung cảnh xã hội luôn diễn tiến một cách linh động. Kinh nghiệm đó khởi phát từ thời nguyên thủy của Giáo hội, một Giáo hội luôn luôn lưu ý đến những đổi thay của xã hội xảy đến trong lịch sử, cho đến thời đại hiện nay.

Những trang sách này sẽ nêu lên một cái nhìn tổng hợp về kinh nghiệm phong phú và linh động đó của Giáo hội, của những nỗ lực áp dụng các nguyên tắc của Phúc âm vào các thực tại của các xã hội đang biến đổi, nhờ vào lối suy tư Kytô giáo và công trình tìm hiểu dựa trên lý trí.

Trước hết, phải nhìn nhận rằng Giáo hội không phải chỉ biết ''giáo huấn'' các xã hội, nhưng cũng ''học hỏi'' một cái gì nơi các xã hội ấy. Thật thế, quan hệ giữa Giáo hội và Xã hội tương ứng với một tiến trình ảnh hưởng hổ tương và tác động lên nhau. Một mặt, các xã hội nối tiếp nhau đã để lại dấu vết rõ rệt trong Giáo hội xét như một thực thể xã hội. Giáo hội đã ghi khắc những nét đa biệt xuyên qua những đổi thay của các nền văn hóa trong lịch sử, tiến trình phát triển của các ngành khoa học, nghệ thuật và các kỹ thuật sản xuất và truyền thông. Những thay đổi bên trong xã hội như thế, một phần do chính Giáo hội chi phối, đã đem lại cho người Kytô hữu cũng như những người không phải là Kytô hữu những quan điểm mới về hữu thể con người trong khung cảnh tổ chức cuộc sống vật chất và xã hội. Trong khuôn khổ này, mặc dầu ngay từ khởi thủy Giáo hội luôn ý thức về bản sắc cá biệt nơi nền tảng của mình, thì xuyên qua nhiều thế kỷ, Giáo hội ấy cũng đã chứng kiến những đổi thay nơi thân thể bên ngoài, nên việc phân biệt giữa Giáo hội của các thời kỳ khởi thủy, với Giáo hội thời trung cổ và Giáo hội thời tân kỳ là việc làm chính đáng.

Mặt khác, nếu nhìn ảnh hưởng của Giáo hội trên xã hội, thì rất dễ thấy tác động của Kytô giáo trên nhiều cấp độ khác nhau. Trước hết, Giáo hội đã đào luyện cảm thức đạo đức tập thể và nếp sống xã hội qua nhiều thế kỷ bằng cách cổ suý các giá trị cốt lõi về công bằng và bác ái. Giáo hội còn ảnh hưởng trên các xã hội do các hoạt động bác ái từ thiện và dấn thân xã hội của các Kytô hữu. Cuối cùng, một cấp độ khác nữa, đó là giáo thuyết xã hội được Giáo hội trình bày rõ ràng, càng ngày càng gia tăng tầm quan trọng qua các thế kỷ, tạo nên một phương thế ảnh hưởng riêng trên nề nếp và cơ cấu sinh hoạt trong xã hội .

Ở đây chúng tôi sẽ xét đến một số kiểu mẫu tác động xã hội hỗ tương có tính cách đặc trưng đã từng phát triển làm đổi thay các xã hội khác nhau. Chúng sẽ minh chứng cho thấy quan điểm, tư tưởng và giáo huấn của Kytô giáo đã ảnh hưởng sâu rộng trên các thực tại xã hội.

Ít có ý tưởng nào trong lịch sử đã từng gây tác động sâu đậm trên xã hội hơn là ý niệm Kytô giáo về tình huynh đệ phổ quát. Ý tưởng này xuất hiện dần hồi trong Cựu ước, khởi từ giáo huấn của các Tiên tri; các vị này đã tuyên dương công bình và lòng thương xót là những giá trị cốt lõi của các tương quan xã hội. Một nếp cư xử đầy tình huynh đệ phổ quát và lòng trắc ẩn đã khai sinh từ từ với xác tín là không thể từ chối giúp đỡ cho kẻ khác, nhất là cho người nghèo, người ngoại quốc, người góa bụa, mồ côi hoặc kẻ đang đau khổ. Trong Tân ước, các ý niệm về công bình và lòng trắc ẩn được biểu hiện một cách phong phú, sâu, rộng hơn. Yêu thương và bác ái đã trở thành chuẩn mực của các tương quan xã hội. Không phải chỉ yêu bạn mình hay dân riêng của mình, nhưng còn phải yêu thương người ngoại quốc, kẻ thù và người bắt bớ mình. Tình yêu không có một hạn chế nào nại lý do chủng tộc, hoàn cảnh xã hội, phái tính : ''Không còn là Do thái hay Hy lạp, không còn là nô lệ hay người tự do, không còn là nam hay nữ, vì tất cả anh chị em đều làm nên một trong Chúa Giêsu Kitô '' (Ga. 3,28). Chính Thiên Chúa là chuẩn mực của tình huynh đệ này. Tất cả mọi người phải thương yêu nhau như Thiên Chúa đã yêu mọi người, như Đức Giêsu đã dạy chúng ta điều đó : ''Như ta đã yêu các con, thì các con phải thương yêu nhau'' (Gioan 13, 34 ).

Giáo hội thời khai sinh đã truyền bá ý tưởng mới mẻ về tình huynh đệ nầy trong các xã hội mà Giáo hội tiếp xúc. Một tác giả vô danh sống vào thế kỷ thứ II đã viết một bức thư cho một người có tên là Diognète, và giải thích cho người ấy biết các Kytô hữu đã tham gia tích cực vào tất cả các sinh hoạt của đời sống xã hội, và đức tin của họ có thể biến đổi thế giới : ''Những Kytô hữu không khác gì các người khác do nguồn gốc xứ sở, tiếng nói, cách ăn mặc cả ... Họ không nói loại tiếng nào khác thường, cách sống của họ không có gì đặc biệt ... Họ thích ứng với các phong tục địa phương về y phục, thức ăn và cách sống; đồng thời lại biểu lộ những luật lệ khác lạ và hết sức nghịch thường của xứ sở thiêng liêng của họ .... Họ yêu mọi người và mọi người lại bắt bớ họ.... Nói tóm, linh hồn trong thân xác thể nào, thì Kytô hữu ở trong thế giới như thế... Kytô hữu như những kẻ bị giam giữ trong nhà tù của thế giới : nhưng kỳ thực chính họ duy trì thế giới'' ⁴. Các Kytô hữu đầu tiên đã xác tín rằng đức tin và cách sống của họ có thể thay đổi xã hội. Họ tự xem là ''linh hồn của thế giới''. Đấy là một nguyên tắc căn bản nhất để thay đổi xã hội.
III.1. Các tác giả Kytô giáo đầu tiên

Các Giáo phụ đã đào sâu và minh giải giáo điều đó và đã áp dụng vào các hoàn cảnh cụ thể. Clêmentê Alexandria, Basiliô Cả, Grêgôriô thành Nazianzê, Grêgôriô thành Nixê, Gioan Kim khẩu, Ambrôxiô thành Milanô, Augustinô đã đóng góp vào công việc xây dựng một nền giáo huấn xã hội dựa trên Phúc âm. Các bài viết và bài giảng của các Ngài đã đưa tất cả các khía cạnh của đời sống cá nhân, xã hội và chính trị thấm nhuần tinh thần Kytô giáo. Họ là những tác giả bảo vệ một cách uy dũng cho những người nghèo và kẻ bị áp bức. Thánh Gioan Kim khẩu mạnh mẽ nhắc nhở người giàu có rằng họ phạm tội trộm cắp nếu họ không dùng của cải mình có để mang lại lợi ích cho mọi người, vì tài vật trong vũ trụ được tạo dựng khởi thủy được cống hiến cho mọi người. Những nhà tư tưởng lớn nầy chu toàn phận vụ mình một cách tuyệt vời khi thức tỉnh tâm thức của người đương thời để họ tiếp nhận những ý tưởng của Phúc âm. Họ là những vị tiên phong mở ra một lối tư duy mới và khai sáng một nền nhân bản Kytô giáo, sẽ gây ảnh hưởng sâu đậm trong tất cả các lãnh vực của đời sống xã hội. Nhờ kinh nghiệm sống, Kytô hữu biết được phương cách rao truyền Tin Mừng cho toàn bộ sinh hoạt văn hóa.

Thánh Augustinô diễn tả hùng hồn về ý thức xã hội của Giáo hội, khi Ngài nhắc cho giới cai trị thời của Ngài biết đến ảnh hưởng của Phúc âm trên xã hội : ''Ngài thử tìm cho ra những công dân tốt hơn những kẻ được đào tạo theo giáo thuyết của Đức Kitô; họ là những người lính, người chồng, người vợ, con trai, con gái, chủ , tớ, vua, quan,người đóng thuế, quan viên giữ quốc khố, họ tốt hơn vì tất cả đều thấm nhập những đức tính tuyệt vời do giáo thuyết Kytô giáo hun đúc, và chúng ta thử xem người ta còn có thể cho rằng Giáo hội làm trở ngại lợi ích của quốc gia nữa hay không!'' ⁵.
III.2 . Truyền bá một nền đạo lý Kytô giáo

Việc truyền bá Kytô giáo chung quanh Địa trung hải, đặc biệt trong suốt thời đại Constantinô, và sau đó vào thời trung cổ, gắn liền với sự thấm nhập nền đạo lý Kytô giáo vào trong tất cả các lãnh vực của cuộc sống xã hội : hôn nhân, gia đình, giáo dục, cách cai trị, thương mãi và cuộc sống kinh tế. Các giá trị Kytô giáo ảnh hưởng sâu đậm đến việc điều hành công lý, lề lối phán quyết và soi dẫn nhiều bộ luật quan trọng như Bộ Summa Rei Publicae hoặc Bộ luật của Giustianô (529), Decretum của Gratianô (khoảng năm 1140), các Giáo lệnh tập của Grêgôriô IX (hoàn thành năm 1338). Trong các nghề nghiệp, buôn bán trao đổi và chức phận khác nhau, giáo huấn Kytô giáo soi dẫn các vấn đề liên quan đến khế ước, lương bổng, vay mượn, tiền lời và giá cả. Trong các ngành nghệ thuật, kiến trúc ,văn chương và kịch nghệ, các đề tài tôn giáo chiếm vị thế quan trọng. Những vấn đề quốc tế và các vấn nạn như chiến tranh và hòa bình được nhìn dưới một nhãn quan Kytô giáo.

Có thể nói được rằng ảnh hưởng lớn nhất mà Giáo hội tác động trên xã hội là sự thấm nhập của các quy luật đạo lý vào các tiến trình sinh hoạt xã hội. Khi rao giảng đức chính trực, tình yêu thương người bên cạnh, trung tín trong hôn nhân, tận tụy trong giáo dục, ngay thẳng trong các khế ước, phục vụ công ích trong chức phận và việc làm của mình, Giáo hội thành công trong việc cải hóa tác phong và cơ cấu xã hội, xây dựng một lục địa Âu châu có nền văn hóa Kytô giáo. Đây là một công trình có tầm vóc lịch sử quan trọng, vì Âu châu như được gọi để đóng một vai trò quyết định trong việc truyền bá Kytô giáo qua các thời đại ⁶.

Đến gần cuối thời trung cổ, người ta chứng kiến một sự phát triển quan trọng trong các sinh hoạt kinh tế, sản xuất và thương mại cũng như mậu dịch quốc tế. Sự kiện đó đi kèm với việc xuất hiện các ngân hàng, chuyển vốn, và một mức độ di động dân chúng linh hoạt hơn bất cứ lúc nào xuyên qua trào lưu đô thị hóa dồn dập. Những phương thức điều hành mới trong lãnh vực kinh tế, xã hội và chính trị đòi hỏi một lối thiết định các quy luật đạo đức mới. Người ta thực sự cần đề cập đến các vấn đề xã hội - kinh tế một cách có hệ thống hơn.

Các nhà thần học và các nhà tư tưởng bắt đầu suy tư có hệ thống về kinh nghiệm và giáo huấn đạo đức của Giáo hội trong khuôn khổ xã hội mới nầy. Suốt thời kỳ ấy, các nhà thần học, các tác giả về đạo đức học và giáo luật đã đóng góp rất nhiều cho tư tưởng xã hội công giáo. Chỉ nêu lên một vài đóng góp tượng trưng của họ để thấy rõ sự kiện nầy. Chúng ta lưu ý rằng Thánh Tôma Aquinô (1225-1274) là một trong những bực thầy đầu tiên luận giải các vấn đề đạo đức xã hội một cách có hệ thống, đặc biệt qua bộ Summa Theologia, trong đó ngài bàn đến các vấn đề Công lý (II, II, Q. 57-78) và Pháp Luật (I, II, Q. 90-108)

Nhiều tu sĩ đã là những nhà quan sát tinh tế về hoàn cảnh xạ hội mới và đề nghị một nền thần học luân lý thích ứng với thời đại của họ. Tu sĩ dòng Đa Minh Thánh Antonin de Florence (1389-1459) viết cuốn Summa Moralis luận giải các vấn đề xã hội một các hết sức độc đáo đến độ kinh tế gia Joseph . Schumpeter xem ngài "như là người đầu tiên có được cái nhìn bao quát về tiến trình kinh tế dưới những khía cạnh chính yếu của nó" ⁷. Thánh Antonin de Florence nằm trong truyền thống của những nhà luân lý học đã mang lại một quan điểm mới và những giải pháp mới cho các vấn đề đạo đức - kinh tế của thời đại mình ⁸. Các tu sĩ dòng Phanxicô có trường phái những nhà luân lý học riêng, trong đó có những vị nổi bật như Pietri Olivi và cuốn Tractatus de Emptione (khoảng năm 1290) đào sâu vấn đề đạo đức - kinh tế, Ricardo Alessandro d 'Alexandrie và cuốn khảo luận De Usuris (1303), Thánh Bernardin de Sienne (1380-1444) với nhiều tác phẩm và bài giảng⁹Ï

Bên cạnh các tu sĩ Phanxicô, các tu sĩ Đa Minh và Dòng Tên đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành nền thần học luân lý áp dụng cho đời sống xã hội và chính trị. Họ còn gây nên một tác động lớn thúc đẩy tiến bộ xã hội do chính lối sống, cách làm việc tổ chức cộng đoàn. Léon Monlin đã cho thấy lý do tại sao các Dòng tu đã chuẩn bị cho các nguyên tắc dân chủ xuất hiện tại Âu châu xuyên qua lề lối điều hành các nhà dòng ¹⁰Ï. Các Hiến pháp của các nhà dòng ấy ngày nay còn được giới chuyên môn về khoa học chính trị nghiên cứu. Léon Monlin nhận xét rằng tổ chức dòng Đa Minh như ''một nhà thờ lớn về luật hiến pháp''. Các tu sĩ Dòng Tên, qua linh đạo và các cơ sở giáo dục của mình, cũng đã phát triển một lề lối đào tạo nêu cao tinh thần phục vụ, khám phá và xướng xuất hành động, là những giá trị thúc đẩy công cuộc canh tân văn hóa và truyền bá tinh thần Kytô giáo.

Nhiều tài liệu xã hội của các vị Giáo hoàng bắt đầu đề cập đến những vấn đề như mua bán nô lệ đang xuất hiện ở Âu châu và đã bị Đức Piô II (1462) lên án là ''magnum scelus'' (đại ác). Các Ngài cũng thường nói về các vấn đề cho vay ăn lời ( Đức Calistô III, 1455; Đức Lêo X,1515). Còn Đức Phaolô III qua bức tông thư Veritas Ipsa (1537) đã mạnh dạn bênh vực phẩm giá con người của các nhóm dân địa phương đang bị quyền lực bành trướng thực dân tại Thế giới mới đe dọa.

Thế kỷ XVI đánh giá đỉnh cao của tư tưởng xã hội Công giáo. Francisco de Vitoria (1480-1546), Domingo do Soto (1494-1560), Rohberto Bellarmin (1542-1621) và Francisco Suarez (1548-1617) viết nhiều khảo luận trở thành cổ điển trong các lãnh vực về công lý, luật pháp, tương quan Giáo hội - quốc gia và trật tự quốc tế. Tên tuổi họ rất quen thuộc với giới chuyên môn ngày nay trong các ngành khoa học chính trị và luật pháp quốc tế ¹¹.

Các bậc Thầy trên đây tạo ảnh hưởng nơi các tác giả khác sau này, cho đến cuối thế kỷ XVIII. Một trong những tác giả đó là Galiani Ferdiando (1728-1787); vị này được xem như nhà nghiên cứu kinh tế đầu tiên có tầm vóc Âu châu. Trong lịch sử của các ngành khoa học kinh tế, mọi người nhìn nhận rằng các nhà luân lý học này đã kết tạo nên những ý niệm đầu tiên xây dựng nền tảng cho nền kinh tế tân kỳ: vốn, lời, thị trường, giá đúng, giá trị, lợi ích, giao hoán tiền tệ, các rủi ro và tiền huê hồng. Đi đôi với những phân tích các sinh hoạt kinh tế, họ đã đưa ra những nguyên tắc đạo đức xây dựng một nếp đạo đức nghề nghiệp độc đáo liên quan đến những tầng lớp xã hội mới như các đại, tiểu thương gia, chủ thầu, các chủ ngân hàng và tất cả những ai có một vai trò điều hành cuộc sống xã hội - kinh tế.

Vào thế kỷ XVII, các nhà giảng thuyết thời danh như Bossuet và Thánh Vincent de Paul đã gây ảnh hưởng rất nhiều trên nếp sống xã hội ; cũng như vị giáo sư thần học nổi tiếng ở Alcala, Jean de Saint Thomas.

Vào thế kỷ XVIII, Giáo hoàng Bênêdictô XV bàn đến các vấn đề chủng tộc (Immensa Pastorum 1741) và bênh vực ''những người nghèo có quyền tự nhiên để có được những gì thiết yếu cho cuộc sống của mình'' (Acerbi Plani, 1742). Ngài cũng nhắc đến việc cho vay ăn lời (Vix pernevit, 1745) và nêu lại các quyền của những người nghèo (Ex Commissione Nobis 1751).
IV.3. Xã hội mẫu mực

Chúng ta có thể nêu lên được tư tưởng xã hội phát xuất từ quan niệm Kytô giáo thời bấy giờ. Xã hội mẫu mực được các tác giả Kytô giáo chủ truơng dựa trên một số giá trị cốt lõi.

a- Nhân vị và phẩm giá siêu nhiên, sự tự do, trách nhiệm;

b- Gia đình là tế bào nền tảng của xã hội;

c- Tinh thần liên đới giữa các công dân, thúc đẩy họ lưu ý đến công ích xã hội và đặc biệt đối với người nghèo;

d- Quyền tư hữu, một nguyên tắc phải thích ứng với của cải vật chất đã được tạo dựng cho mọi người nên cần phải được phân phối cho mọi người.

e- Các nguyên tắc về công bình, bình đẳng và trách nhiệm áp dụng cho tất cả mọi thành phần trong sinh hoạt kinh tế;

f- Giá trị lao động phải được nhìn dưới các khía cạnh xã hội và cá nhân, và phẩm giá của

người lao động phải được quí trọng hơn là sản phẩm do họ tạo ra;

g- Trách nhiệm đạo đức của các nhà lãnh đạo dân sự, (tương ứng với) uy quyền của họ dựa trên những nền tảng thần học và triết học;

h- Nỗ lực tìm kiếm tình huynh đệ phổ quát và hòa bình, xuyên qua một trật tự quốc tế công bình.

V

Giáo hội đối diện với

cuộc cách mạng kỹ nghệ

Cuối thế kỷ XVIII, trào lưu kỹ nghệ hóa xuất phát, đi kèm với việc áp dụng chủ nghĩa tự do kinh tế, đã làm cho các giá trị cổ truyền lung lay. Nhiều cuộc điều tra trong thế kỷ XIX ¹² cho thấy từng loạt công nhân đổ dồn về các thành phố để làm việc trong những điều kiện tồi tệ; đàn ông, đàn bà, trẻ em đều cam chịu hoàn cảnh này; họ được tuyển vào làm việc nhưng không có một hợp đồng nào bảo đảm; lao động liên tục hơn 14 giờ mỗi ngày hoặc còn hơn thế nữa, và với một đồng lương bất chừng và chết đói. Tình cảnh bất công của giới lao động thúc đẩy Kytô hữu trong các nước trên đường kỹ nghệ hóa lúc bấy giờ suy nghĩ và hành động.

Giáo hội Công giáo cố gắng đương đầu với các vấn đề mới, từ việc trợ giúp và hành động trực tiếp đến nỗ lực xây dựng các chuẩn mực đạo lý thích ứng với nhu cầu của nền kinh tế mới. Giáo hội trực tiếp dấn thân giúp đỡ người túng thiếu, tổ chức các bệnh viện cho kẻ khốn cùng, các trường học cho người nghèo, thăm viếng các gia đình của giới lao động. Ở Ý, Thánh Gioan Boscô sáng lập dòng Salésiens, được biết đến qua hệ thống tổ chức giáo dục và công tác từ thiện của họ; và Thánh Giuse Cottolengo thì xây dựng Hội La Piccola Casa ở Turinô ; ở Pháp, chân phước Frédéric Ozanam sáng lập Hội Thánh Vinh Sơn năm 1833. Những hoạt động bác ái này, cũng như các bệnh viện của các Nữ tu, các trường học phục vụ trẻ em nghèo do các Sư huynh tổ chức đều rất phổ biến. Một số kỹ nghệ gia Kytô hữu từng có kế hoạch giúp đỡ nhân công của họ tại chỗ, như Léon Harmel ở Pháp, bằng cách sống với họ và tổ chức cho họ thành từng ủy ban tham gia vào việc điều hành cơ sở. Một số người khác có tinh thần trách nhiệm lại tổ chức các câu lạc bộ, trong đó các kỹ nghệ gia và giới lao động cố gắng bàn thảo các vấn đề mới theo quan điểm Kytô giáo. Trong khuôn khổ này, tại Pháp phải kể đến l 'oeuvre des Cercles, là một điển hình ; sinh hoạt này do các cán bộ của phong trào xã hội Công giáo thời khai sinh của tổ chức, như Albert de Mun và Charles la Tour du Pin.

VI

Một tư tưởng xã hội

cho thời đại mới

Đồng thời với nỗ lực dấn thân ở giữa những người nghèo trong các họ đạo, bệnh viện, viện từ thiện và trường học, người Công giáo hoàn thành dần dần một bộ học thuyết độc đáo nhằm tìm hiểu các vấn đề mới của xã hội và đề nghị những giải pháp thích hợp với những quan điểm của Phúc âm. Ở Pháp, Villeneuve de Bargemont viết một biên khảo về Economie polique et vie chrétienne (Kinh tế chính trị và cuộc sống Kytô giáo) năm 1834. Ở Ý, Luigi Tapparelle d 'Azeglio (1793-1862) cộng tác với la Civiltà Cattolica xuất bản năm tập sách về Luật tự nhiên và một tập sách về các nguyên lý triết học của kinh tế chính trị. Cũng tại Ý, cần nêu lên sự nghiệp của Giuseppe Toniolo, vị sáng lập tập san ''la Rivista Internazionale di Scienze Sociali'' năm 1893.

Ở Đức, Đức Cha Wilhelm E. von Ketteler (1811-1877), Giám Mục của địa phận Mayence, được xem như một trong những nhà trí thức tiên phong chính yếu của phong trào xã hội Công giáo ; một phong trào phát triển mạnh mẽ sau 1870 khắp Âu châu. Đức Cha Ketteler đã cho xuất bản một nghiên cứu về các vấn đề của giới lao động, năm 1864, với tựa đề : Die Arbeiterfrage und das Christentum ; tài liệu này tạo tiếng vang quốc tế. Đóng góp của Giám mục Ketteler cho tư tưởng xã hội Công giáo rất to lớn, nhất là Ngài đã liên kết được suy tư Kytô giáo, phân tích xã hội, phê bình hệ thống kỹ nghệ mới thành một tổng hợp, và còn nêu lên một lời kêu gọi phải tích cực dấn thân vào sinh hoạt và tổ chức chính trị. Sau này, Giáo hoàng Lêô XIII đã nói về Giám mục này như sau : ''Vị tiền nhiệm cao cả của chúng ta, chúng ta học nhiều điều ở nơi Ngài'' ¹³. Tại Áo, Karl von Vongelsang (1818-1898), một đồ đệ của Đức Cha Ketteler, đã tạo được ảnh hưởng sâu rộng qua các tác phẩm Vaterland (1875) và Monatsschrift fĂr Christliche Sozialreform (1879).

Ở Pháp, nhà kinh tế học Charles Perrin và Đức Cha Freppel đứng đầu một phong trào xã hội rất năng động. Ở Bỉ, Đức Cha Doutreloux và vị cộng tác viên của Ngài, Linh mục Pottier, đã tổ chức Hội nghị các tổ chức xã hội Công giáo từ 1866 đến 1890. Ở Tây ban nha, triết gia Jaime Balmes đáng được lưu ý.

Ở Thụy sĩ, Hồng y Mermillod; ở Anh Hồng y Manning; ở Hoa kỳ Hồng Y Gibbons và Giám mục Ireland; ở Úc Hồng Y Moran là những thí dụ của nhiều vị Giám mục trong thế kỷ XIX đã từng nỗ lực tìm kiếm một giải pháp cho điều mà thời ấy gọi là vấn đề xã hội. Bên cạnh những vị vừa nêu tên, có lẽ cần phải ghi nhận một số lớn các Giám mục ở Pháp, Bỉ, Đức, Ý, Tây ban nha, Anh và Hoa kỳ đã dần hồi dấn thân tích cực vào vấn đề xã hội của thời họ qua bài giảng cũng như cả hành động của họ. Linh mục Phaolô Droulers đã nghiên cứu tỉ mỉ lập trường xã hội của các Giám mục Pháp vào thế kỷ XIX và cho thấy rõ ràng về việc các Giám mục Pháp đã dấn thân hết sức tích cực : tố giác bất công, bảo vệ người nghèo và kêu gọi xây dựng một trật tự xã hội công bằng và nhân đạo hơn. Nhiều năm trước khi Bản Tuyên ngôn Cộng sản (1848) ra đời - (ở đây người ta đánh giá sai cho rằng bản văn này là lời kêu gọi đầu tiên để thay đổi xã hội trong thời đại tân kỳ) - một số lượng to lớn các thư mục vụ, sứ điệp và bài giảng Mùa chay đã được các Giám mục Pháp viết ra ¹⁴. Dù các nhà kỹ nghệ và chính quyền làm lơ không nghe, nhưng sứ điệp xã hội của các Giám mục vẫn còn là một chứng cớ về nỗ lực của các Ngài.

Ở Anh và Hoa kỳ, các công đoàn Công giáo hoặc các đảng Công giáo không bao giờ thu đạt kết quả; nhưng trong các nước này, nhiều nỗ lực đúng đắn đã được thực hiện nhằm giúp đỡ giới lao động Công giáo, thúc đẩy họ tham gia các hiệp hội không mang nhãn hiệu tôn giáo; và họ cũng được các Giám mục và giới giáo sĩ lo lắng cho phần thiêng liêng qua nhiều tổ chức và chương trình đào tạo khác nhau về lãnh vực xã hội và tinh thần dành cho thợ thuyền.

Một cái nhìn sơ lược như thế hẳn cần thêm nhiều giải thích và chi tiết khác nữa; nhưng tôi nghĩ là cái nhìn ấy cũng đáp ứng được mục tiêu chính của biên khảo này, đó là phác họa tiến trình trưởng thành chậm và kiên trì của tư tưởng xã hội Công giáo. Đã hẳn là công cuộc dấn thân xã hội của người Công giáo thường bước từng bước mò mẫm, đôi khi còn gặp sai lầm trong nỗ lực khai phá một cách khó khăn những vấn đề mới do cuộc cách mạng kỹ nghệ đặt ra. Việc phân tích của họ cũng thường dẫn đến những cái nhìn dị biệt và những giải pháp đối chọi, tùy theo những lối giải thích khác nhau về các thực tại kinh tế mới mẻ và tùy theo việc đánh giá các xã hội và chế độ truyền thống. Tuy vậy công việc phân tích ở phần trên xác minh một nỗ lực to lớn về phía người Công giáo nóng lòng muốn mang lại một giải đáp Kytô giáo cho các vấn đề của thời đại mới. Kinh nghiệm phong phú và phức tạp này của người Công giáo sống trong một thời buổi khó khăn và nóng bỏng đã được nghiên cứu khá kỹ lưỡng trong nhiều nước khác nhau ¹⁵. Thời đã chín mùi để cần có một lối phân giải hậu sự và một giáo huấn có hệ thống đầy đủ hơn.


VIII

Khúc ngoặt của Thông điệp

Tân sự - Rerum Novarum

Trong bối cảnh này, thông điệp của Giáo hoàng Léo XIII, Tân sự (Rerum Novarum - 1891) là một biến cố lịch sử. Lần đầu tiên một tài liệu của Giáo hoàng cống hiến một cái nhìn bao quát về các vấn đề xã hội đương thời, và cố nêu lên những nguyên lý tạo giải pháp , đối diện với hoàn cảnh cụ thể, đặc biệt của giới lao động. Thông điệp Rerum Novarum tượng trưng cho một lối mới để đề cập vấn đề, vì Giáo hội sử dụng đường lối đối thoại để trực tiếp lên tiếng nói với tất cả các thành phần liên hệ trong thế giới kỷ nghệ còn mới mẽ, và không quên nhắc nhở cho giới cầm quyền dân sự ý thức và trách nhiệm của họ. Trước đó, một nhóm chuyên gia quốc tế đã đóng góp ý kiến trong việc hình thành bản văn Rerum Novarum ; những nghiên cứu của họ qui tập những kết quả của nhiều năm suy tư và hoạt động Công giáo.

Đức Léo XIII lưu ý toàn thế giới về tình cảnh khốn cùng của biết bao người nam, nữ, trẻ em, và đề nghị một giải pháp cần đến sự tham gia đồng bộ của Giáo hội, nhà nước và các hiệp hội độc lập. Ngài viết : ''Cần phải gấp rút tìm ra những phương thức cứu chữa cần thiết trước cảnh khốn cùng và nghèo đói đang đè nặng một cách quá ư bất công phần lớn giai cấp lao động'' (số 3). Ngài đã xác quyết rằng Giáo hội có quyền uy đạo đức để cổ súy công bằng ; nhà nước có phận vụ bảo vệ các người lao động bằng luật pháp và bênh vực quyền của các hiệp hội. Vai trò của nhà nước là một vai trò bổ trợ. Các hiệp hội do thợ và chủ cùng liên đới hay đứng riêng để thành lập, là phương thế riêng để thăng tiến các quyền lợi của tất cả các thành phần và đặc biệt là quyền lợi của người nghèo.

Rerum Novarum mạnh mẽ chỉ trích và lên án các lạm dụng của tư bản chủ nghĩa tự do cũng như các ảo tưởng của chủ nghĩa xã hội đương thời. Tài liệu này của Đức Léo XIII được xem là một khúc ngoặc đối với học thuyết xã hội của Giáo hội. Dostoievski, trong lối văn phóng đại đã viết là Giáo hội lúc ấy gần với chủ nghĩa xã hội. Tầm quan trọng lịch sử của Rerum Novarum được xác minh qua sự kiện lễ mừng kỷ niệm văn kiện này đuợc tổ chức đều đặn từ dạo đó.

Trong cuốn II tiếp tập sách này, chúng ta sẽ gặp lại nhiều lời tuyên bố của các đấng kế vị Đức Lêô XIII, nhắc lại những lợi ích to lớn phát xuất từ Rerum Novarum về mặt giáo huấn cũng như tác động về các sáng kiến xã hội của người Công giáo. Lấy thí dụ điển hình nơi kinh nghiệm của Marie - Louise Rochebillard (1860-1936) ; thôi thúc bởi sứ điệp của Rerum Novarum, bà sáng lập công đoàn phụ nữ đầu tiên và rất có ảnh hưởng tại Pháp ¹⁶.

Suốt trong triều đại của Giáo hoàng kéo dài 25 năm, Đức Lêô XIII đã ban hành nhiều tài liệu khác nhau về vấn đề xã hội - chính trị : Quod Apostolici Muneris (1878) về thuyết xã hội, Diuturnum (1881) về chính quyền dân sự, Immortale Dei (1885) về các mối tương quan giữa Giáo hội và nhà nước, Libertas Praestantissimum (1888) về tự do con người và chủ thuyết tự do, Sapientiae Christianae (1890) quan niệm Công giáo về tư cách công dân. Mặc dầu các tài liệu này bàn đến các vấn đề cá biệt vào thế kỷ XIX, nhưng những nguyên tắc chỉ dẫn của chúng đã kiện toàn giáo huấn của xã hội Công giáo và chuẩn bị cho việc hình thành các bản văn khác, nhất là tại công đồng Vaticanô II ¹⁷.

Trong tất cả các tài liệu của Giáo hoàng Lêô XIII, thông điệp Rerum Novarum được xem là một khúc ngoặc thật sự có tính cách lịch sử. Thông điệp này thể hiện một bước chuyển tiếp trong giáo huấn xã hội của Giáo hội. Dẫu vậy, tầm quan trọng của thông điệp ấy không có nghĩa rằng nó là một bước khởi đầu trong lịch sử : nó là kết quả của một kinh nghiệm kéo dài , về tư tưởng, hoạt động cũng như giáo huấn, như ta đã từng thấy ở các chương trước đây. Chẳng hạn, chúng ta cũng nên nhớ rằng công đồng Vaticanô I (1869-1870) trước đó đã chuẩn bị cho ra một tài liệu về ''các vấn đề xã hội'', nhưng các phiên họp bị gián đoạn vì Roma lúc ấy bị thất thủ ¹⁸.

Sự kiện ấy không hề giảm bớt giá trị của thông điệp Rerum Novarum. Trái lại, nó càng làm nổi bật nét phong phú và giá trị thực tiễn của nội dung bản văn này. Giá trị và tính cách độc đáo của thông điệp luôn luôn được mọi người công nhận. Mãi cho đến nay, Rerum Novarum vẫn là điểm qui chiếu để tiến hành các giáo huấn xã hội Công giáo ¹⁹.

IX

Giáo huấn xã hội

sau ''Rerum Novarum''

Sau Đức Lêô XIII, Giáo hội chính thức đã công bố một loạt tài liệu xã hội, thông điệp, tông huấn, tông thư, các bản tuyên ngôn hoặc sứ điệp ²⁰. Chúng ta sẽ lược qua các tài liệu quan trọng nhất, nhưng trước hết chúng tôi muốn nhấn mạnh phần mới lạ mà các bản văn này đóng góp vào giáo huấn của Giáo hội. Dẫu tập sách này có giới hạn, không thể nào phân tích cặn kẽ các bản văn, thì nó cũng đáp ứng được ý muốn của chúng tôi là cho thấy sự phát triển của giáo huấn xã hội đã phải đương đầu với các thách đố của xã hội tân kỳ như thế nào.

Bốn mươi năm sau Rerum Novarum, Đức Piô XI công bố thông điệp Quadragesimo Anno (1931) ; Đức Giáo hoàng đã dùng thông điệp này để khai triển học thuyết xã hội đối đầu với những vấn đề quan trọng lúc bấy giờ : tình trạng tập trung kinh tế, nạn thất nghiệp, sự can thiệp của nhà nước, vai trò của các công đoàn, đặc tính cá nhân và xã hội của quyền tư hữu, ảo tưởng của cuộc đấu tranh giai cấp và việc lạm dụng của chế độ chuyên chế của nhà nước. Đức Giáo hoàng quả quyết rằng việc tái lập trật tự xã hội đòi hỏi có sự hợp tác hài hòa giữa tất cả các giai cấp trong bầu khí công bằng và bác ái. Sau khi nhấn mạnh đến nguyên tắc bổ trợ, có thể giúp cho mỗi cấp độ của xã hội có thể tự giải quyết lấy các vấn đề của mình, Đức Piô XI biện minh cho sự can thiệp của nhà nước trong lãnh vực kinh tế, một cách thận trọng nhưng khẳng quyết. Sự kiện đó còn đi trước học thuyết của John Maynard Keynes ²¹ từng ảnh hưởng sâu rộng trong các cơ cấu quốc gia về sinh hoạt kinh tế, khi tác giả này nêu lên sự chính đáng của vai trò các chính phủ trong các lãnh vực xã hội - kinh tế.

Nhiều nhân vật đương thời, đặc biệt là Albert Thomas, Giám đốc văn phòng lao động quốc tế, Franklin Roosevelt ở Hoa kỳ và nhà kinh tế học Đức Werner Sombart, hoan nghênh thông điệp Quadragesimo Anno này .

Đức Piô XI cũng viết nhiều thông điệp hoặc tài liệu khác ²² nữa liên quan đến những vấn đề xã hội chính trị khác nhau : Ubi Arcano (1922) về hòa bình, Divini Illius Magistri (1929) về giáo dục, Casti Connubii (1939) về gia đình, Non abbiamo Bisogno (1931) về chế độ phát xít, Mit brennende Sorge (1939) về quốc xã, Divini Redemptoris (1937) về chủ thuyết cộng sản.

Vào ngày Lễ Hiện Xuống năm 1941, nhân dịp mừng kỷ niệm 50 năm Rerum Novarum, Giáo hoàng Piô XII đọc một bài diễn văn quan trọng . Trong Đệ II Thế chiến trong nhiều dịp lên tiếng, Ngài kêu gọi hãy tìm một nền hoà bình trong danh dự và nêu lên các nguyên tắc tái thiết một thế giới công bằng và liên đới. Đức Piô XII không công bố một thông điệp nào về xã hội, nhưng bức thư đầu tiên của Ngài Summi Pontificatus (1939) là một bản phân tích tỉ mĩ về tình hình thế giới nhìn theo quan điểm Kitô giáo. Nhiều bài diễn văn lớn của Ngài còn được trích dẫn như những đóng góp quan trọng cho giáo huấn xã hội của Giáo hội. Người ta nhấn mạnh đến nội dung đặc biệt của các sứ điệp Gìáng sinh (từ 1939 đến 1957); chúng tạo nên một toàn bộ về học thuyết xã hội thực sự.

Để mừng kỷ niệm 70 năm Rerum Novarum, Giáo hoàng Gioan XXIII công bố Thông điệp Mater et Magistra (1961), trong đó giáo huấn của các vị tiền nhiệm được xác quyết lại, nhưng nó còn đề cập đến những khía cạnh mới mẽ và quan trọng. Đặc bìệt là vai trò sáng kiến của các cộng đồng và tư nhân, sự qui hướng về tình trạng xã hội hoá hiểu theo nghĩa tăng cường tính liên đới và trách nhiệm hỗ tương, đồng lương xứng hợp của giới lao động và vai trò của họ trong cơ cấu các xí nghiệp, các khía cạnh xã hội và kinh tế của phát triển, ý nghĩa của quyền tư hữu trong thời đại tân kỳ, và vai trò ngày càng lớn của phụ nữ trong xã hội. Thông điệp Mater et Magistra phân tích chu đáo những mối căng thẳng nơi thế giới tân kỳ: giữa khu nông nghiệp và khu kỹ nghệ, giữa các vùng, các nước phát triển không đều, giữa tình trạng gia tăng dân số và tài nguyên trong vùng hoặc ở cấp độ toàn cầu, gìữa phong trào đòi quốc gia độc lập và sự hợp tác cần thiết của quốc tế. Theo Thông điệp nầy, tất cả những vấn đề quá ư phức tạp ấy đòi hỏi phải có những giải pháp biết tôn trọng đầy đủ phẩm giá, tự do, trách nhiệm đạo đức và các khát vọng siêu nhiên của con người. Và đối với vấn đề đó, công bằng và bác ái là sức mạnh thúc đẩy nổ lực của mỗi người nam nữ thiện chí.

Nhân dịp 80 năm kỷ niệm Rerum Novarum, Giáo hoàng Phaolô VI công bố một Thông điệp quan trọng Octogesima Advenniens (1971), trong đó tự do của nhân vị được xác quyết đối đầu với nhà nước và các đảng phái chính trị. Tài liệu nầy cũng đề cập đến những diễn tiến thực hiện các ý hệ về xã hội và chính trị, đặc biệt là chủ nghĩa Mác-xít và chủ trương thực nghiệm, cũng như những ảo tưởng mà các thuyết nầy đề xướng. Tài liệu đó cống hiến những gợi ý thực tiễn để suy xét và đánh giá các phong trào xã hội - chính trị.

Kỷ niệm 90 năm Rerum Novarum, Đức Gioan Phaolô II viết Thông điệp Laborem Exercens (1981) trình bày độc đáo các vấn đề xã hội trong thời tân kỳ. Thông điệp khởi từ tiền đề chính nêu lên "Lao động là vấn đề xã hội then chốt" (số 3), và đánh giá ý nghĩa của lao động đối với con người theo ánh sáng của sách Sáng thế, phân biệt rõ ràng một bên là khía cạnh vật thể của lao động (sự thực hiện) và bên kia là khía cạnh chủ thể (chính người lao động với nhân phẩm, trách nhiệm và quyền lợi của đương sự). Nếu người ta biết áp dụng và tôn trọng lối phân biệt này trong tất cả các lãnh vực của kinh tế, thì nỗ lực đó chắc hẳn sẽ đóng góp rất nhiều vào việc làm cho đời sống xã hội nhân đạo hơn. Tiếp đó thông điệp đề cập tỉ mỉ đến sự xung đột giữa lao động và tư bản trong giai đoạn hiện nay của lịch sử, rồi vấn đề phức tạp của các quyền của giới lao động trong khung cảnh tổng quát hơn của nhân quyền, và trong mối tương quan với các giới chủ ''trực tiếp'' và ''gián tiếp''. Thông điệp còn phân tích những vấn đề mới mẽ của thời hiện đại phát xuất từ những hình thức trả lương rất độc đáo và sinh hoạt của các công đoàn. Nó không quên đề cập đến phẩm giá của lao động nông nghiệp, của giới lao động tàn tật và di cư. Sau hết, thông điệp đề xuất những yếu tố thuộc lãnh vực siêu nhiên của lao động.

Trong thời tân kỳ, các vị Giáo hoàng đã đóng một vai trò quan trọng trong việc cổ võ và bảo vệ hòa bình. Đức Bênêdictô XV ngõ lời an ủi những chiến binh năm 1915 và nhắc nhở những vị lãnh đạo của các quốc gia lâm chiến (1.8.1917). Sau đó, Ngài cho công bố thông điệp Pacem Dei (1920). Như chúng ta đã có dịp nhấn mạnh trước đây, Đức Piô XII đã gửi những sứ điệp đặc biệt mùa Giáng Sinh, nhất là trong thời Đệ nhị thế chiến. Đức Gioan XXIII viết thông điệp Pacem in Terris (1963) gây chấn động dư luận, đặc biệt tại Liên hợp quốc. Đây là thông điệp đầu tiên không những gửi cho người Công giáo, mà còn gửi đến ''tất cả những người thiện chí''. Nhà lãnh đạo Sô viết Khrouchtchev từng tuyên bố trong tờ Izvestia là ông ta đã đọc thông điệp ấy ''một cách thích thú, vì Đức Gioan XXIII lắng nghe được tiếng nói của lẽ phải''. Và đây cũng là lần đầu, một vị lãnh đạo Sô viết biết khen Giáo hoàng! Thông điệp nầy tạo nên một biến cố quan trọng và gây chú ý đến giáo huấn của Giáo hội về hòa bình.

Năm 1968, Đức Phaolô VI thiết lập ngày Hòa bình thế giới sẽ được cử hành hàng năm vào ngày 1 tháng giêng. Các sứ điệp hoà bình do các Đức Giáo hoàng công bố hàng năm được dư luận lắng nghe, trong Giáo hội, các vị hữu trách của các quốc gia cũng như trong quảng đại quần chúng. Ngày nay, các Giáo hoàng được đồng hóa với chính nghĩa hòa bình và nhân quyền, và 119 quốc gia đặt đại diện ngoại giao bên cạnh Tòa thánh; đó là dấu hiệu cho thấy các nước đã xem trọng sứ mệnh đặc biệt của chức vụ Giáo hoàng trong thời đại tân kỳ. Và để nhấn mạnh hơn nữa sự tha thiết của Giáo hội đối với các vấn đề liên quan đến công lý, hòa bình, phát triển và nhân quyền, Đức Phaolô VI đã tạo lập một Bộ đặc biệt của Tòa thánh năm 1967, ngày nay có tên là Hội Đồng Giáo hoàng ''Công lý và Hòa bình''

XII

Cần chuyên tâm suy xét

Cho đến đây, lối trình bày của tập sách này cho thấy diễn tiến của giáo huấn xã hội của Giáo hội gắn liền với kinh nghiệm và suy tư của nhiều thế hệ Kytô hữu tiếp nối nhau. Một kinh nghiệm cởi mở, luôn thức tỉnh và lưu tâm đến những vấn đề biến chuyển mới của xã hội qua các thời kỳ. Kytô hữu xác tín rằng ánh sáng Phúc âm sẽ đóng góp vào nỗ lực định hướng các xã hội tân kỳ như đã từng thực hiện trong quá khứ. Trong các xã hội đang đổi thay nhanh chóng, mọi người lại cảm thấy cần chuyên tâm nghiên cứu về lãnh vực xã hội và đạo đức.

Khả năng suy tư và dấn thân của người Công giáo trong các vấn đề phức tạp của các xã hội hiện thời làm cho giáo huấn xã hội của Giáo hội thêm dồi dào. Những phân tích chính xác và truy cứu của Kytô giáo đã đem lại những nguyên tắc hướng dẫn mới liên quan đến các vấn đề thời thượng như chiến tranh nguyên tử, nợ quốc tế, xung đột Đông-Tây và các quan hệ Nam-Bắc, các phong trào giải phóng, tỵ nạn, bảo vệ môi sinh, thất nghiệp phát sinh do yếu tố kỹ thuật, kỳ thị chủng tộc, các cộng đồng thiểu số, vị thế của giới trẻ và phụ nữ.

Những thí dụ nầy rõ rệt chứng minh rằng Giáo hội đặc biệt lưu tâm đến những vấn đề đạo đức mới mẽ trong gia đình nhân loại. Như đã có lần nói qua, mục tiêu của chúng tôi ở đây không phải đưa ra một bản phân tích toàn bộ về học thuyết xã hội hiện nay của Giáo hội. Việc nầy cần nghiên cứu kỹ lưỡng hơn, và nhiều tác giả đã thực hiện một số tổng hợp như thế, như trong phần thư mục có gợi ý. Phần chúng tôi, mục tiêu chúng tôi nhắm đến ngay từ đầu là lượng định lại khuôn khổ lịch sử và tín lý giáo huấn xã hội của Giáo hội. Công việc đó sẽ giúp chúng ta có một bí quyết giải thích để thấu hiểu được tầm quan trọng của giáo huấn ấy trong thời buổi bây giờ, và nắm bắt được ý định và tinh thần của Giáo hội khi Giáo hội đề cập đến các vấn đề xã hội ngày nay.

Chúng ta giờ đây sẽ chú tâm vào một số những nội dung nổi bật nhất vừa mới được nêu lên trong giáo huấn xã hội của Giáo hội. Phần lớn các nội dung này trực tiếp liên hệ dến tình trạng quốc tế hóa của rất nhiều vấn đề xã hội: những vấn đề chiến tranh và hòa bình, nhân quyền, mối liên lập toàn vũ và liên đới, bảo vệ môi sinh. Trong khuôn khổ đó, vấn đề cốt lõi nhất và tiêu biểu nhất là vấn đề bao gồm hết toàn công cuộc phát triển.
XIII

Vấn đề cốt lõi của

công cuộc phát triển con người

Từ nay, hẳn nhiên mọi người đã ý thức rằng ''vấn đề xã hội'' có một chiều kích quốc tế. Điểm quy chiếu không còn là quốc gia, nhưng là gia đình nhân loại trong toàn bộ của nó. Dĩ nhiên, nghèo đói và bất công liên lụy nhiều quốc gia hoặc cộng đồng riêng lẻ, nhưng ngày nay chúng ta nhận thấy rõ hơn về mối lệ thuộc gắn bó giữa tất cả mọi người trên thế giới và trách nhiệm chung của mọi người đối với công cuộc phát triển các dân tộc. Trong nhãn quan nầy, hai thông điệp của Đức Phaolô VI và Đức Gioan Phaolô II về phát triển đáng được đặc biệt lưu ý.

Năm 1967, Đức Phaolô VI công bố thông điệp Phát triển các dân tộc- Populorum Progressio, đề cập đến tình hình mới của một thế giới có nét đặc biệt là tình trạng quốc tế hóa của các vấn đề kinh tế. Tăng gia lợi tức mà thôi chưa đủ, còn phải xét xem công cuộc phát triển dưới mọi khía cạnh phẩm và lượng. Phát triển toàn diện mang một ý nghĩa cao hơn là tăng triển thuần kinh tế; nó còn phải quy chiếu vào sự thăng tiến các nhân vị nhìn trong các chiều kích văn hóa và tinh thần, và phải đem lại sự phát triển cho mọi người. Căn cơ của tình trạng bất công mà bao nhiêu người phải chịu đựng là do nơi tình trạng kém phát triển về mặt đạo đức của những người có thể và phải tham gia vào việc giải quyết các vấn đề này. Thông điệp trình bày nhiều phương thế phát huy liên đới thế giới, xuyên qua viện trợ và hợp tác quốc tế, nhằm đạt đến mục tiêu kêu gọi trách nhiệm của mọi người về hoàn cảnh của những kẻ khác mình, và thực thi ''công cuộc phát triển của con người toàn diện và của mọi người''. Một câu nói then chốt nơi bản văn của Đức Phaolô VI đặc biệt gây lưu ý dư luận thế giới: ''Phát triển là tên gọi mới của hòa bình'' (số 76).

Hai mươi năm sau bức thông điệp Populorum Progressio của Đức Phaolô VI, Đức Gioan Phaolô II nhấn mạnh lại nền tảng vững chắc của quan niệm phát triển biết tôn trọng chiều kích văn hóa và tinh thần trong bước tiến của nhân loại, qua thông điệp Vấn đề xã hội - Sollicitudo Rei Socialis (1987). Nhãn quan quốc tế vẫn được tiếp tục nhấn mạnh. ''Học thuyết xã hội của Giáo hội có bổn phận phải mở ra để đi vào một chiều kích quốc tế, ngày hôm nay còn khẩn thiết hơn cả trong quá khứ'' (số 42).

Trong 20 năm qua những việc phải làm để tiến hành công cuộc phát triển vẫn không ngừng gia tăng; và tình trạng thế giới ngày càng thê thảm vả khẩn trương. Ngày nay nạn nghèo đói gia trọng hơn nữa và lan rộng ra nhiều nơi trên toàn cầu. Vận tốc đổi thay trong nếp sinh hoạt xã hội làm cho các nố bất công giữa người và người càng gia trọng. Đức Gioan Phaolô II đã sử dụng thành ngữ ''sống vô vọng'' nhiều lần nhằm mô tả thảm trạng của con người trong cảnh khốn cùng tận tiệt. Chúng ta cần xét lại loại nghèo khổ nào đày đọa bao anh chị em chúng ta, và những tình cảnh liên lụy với thảm trạng này. Có loại thiếu thốn vật chất, hoặc không có được những gì cần thiết nhất để sống còn, sự kiện đó dồn cuộc sống con người đến mức độ không còn gọi là người. Tuy thế, cũng còn có một loạn nghèo khổ tạo ra do việc dùng bạo lực vi phạm hay không nhìn nhận các quyền sơ đẳng và tự do xã hội, văn hoá và tôn giáo; đây là một loại nghèo khổ hết sức gia trọng và có thể tạo thương tâm hơn cả nghèo khổ vật chất. Do đó, các vấn nạn về phát triển không phải chỉ liên lụy đến các xứ thuộc thế giới Đệ Tam, nhưng bất cứ ở nước nào có những con người nam, nữ đang bị ức áp về mặt vật chất, văn hóa và tinh thần. Chủ quyền và bản sắc văn hóa của mọi dân tộc là những mục tiêu nền tảng của công cuộc thăng tiến con người. Mặc dù có sự chọn lựa ưu tiên để thể hiện tình yêu đối với người nghèo khổ đặc biệt hướng đến thế giới Đệ Tam, nhưng chúng ta đừng quên một số người đông đảo đang bị áp bức vì thiếu thốn về mặt kinh tế và văn hóa, và bị khinh thị ngay tại các xứ giàu có. Công cuộc phát triển liên quan đến tất cả mọi người nghèo khổ trên thế giới.

Những hình thức nghèo khổ ngày nay càng trở thành gay gắt vì mọi người đều bị đưa vào những mối tương trang căng thẳng không chịu nổi giữa các khối ý hệ Đông và Tây.Tình trạng đó tạo ra một vận hành vô nhân to lớn phân chia thế giới, buộc mỗi bên phải dồn bao tài nguyên vĩ đại cho các chương trình ''phòng thủ'' quân sự; hậu quả thực tế là gia đình nhân loại không có đủ phương tiện cần thiết để đẩy mạnh công cuộc phát triển cho mọi người.