CAÙc trieäu chöÙng taâm thaàn bs ckii nguyeãn Vaên Nuoâi
tải về 196.49 Kb.
|
CAÙC TRIEÄU CHÖÙNG TAÂM THAÀNBS CKII Nguyeãn Vaên NuoâiĐeå laøm toát coâng taùc khaùm beänh, böôùc ñaàu tieân trong quaù trình chaån ñoaùn vaø ñieàu trò, thaày thuoác taâm thaàn caàn coù hai khaû naêng rieâng. Khaû naêng ñaàu tieân laø thu thaäp caùc döõ lieäu laâm saøng moät caùch khaùch quan vaø chính xaùc thoâng qua vieäc khai thaùc beänh söû vaø thaêm khaùm traïng thaùi taâm thaàn, saép xeáp caùc döõ lieäu naøy moät caùch caân nhaéc vaø coù heä thoáng. Khaû naêng thöù hai laø hieåu moãi beänh nhaân nhö moät caù nhaân vôùi caùc ñaëc thuø veà taâm ly,ù xaõ hoäi, hoaøn caûnh vaø moâi tröôøng soáng. Khi reøn luyeän khaû naêng ñaàu tieân, thaày thuoác taâm thaàn caàn vaän duïng caùc kyõ naêng vaø kieán thöùc laâm saøng; khi reøn luyeän khaû naêng thöù hai, caàn vaän duïng söï hieåu bieát veà con ngöôøi vaø kinh nghieäm vôùi caùc beänh nhaân tröôùc ñaây ñeå hieåu ñöôïc nhöõng caûm xuùc vaø haønh vi cuûa beänh nhaân ñang ñöôïc thaêm khaùm. Caû hai khaû naêng naøy coù theå ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån qua vieäc laéng nghe beänh nhaân vaø hoïc taäp töø caùc thaày thuoác taâm thaàn coù nhieàu kinh nghieäm hôn. Kyõ naêng khaùm beänh ñoøi hoûi söï hieåu roõ ñònh nghóa cuûa caùc trieäu chöùng. Neáu khoâng coù caùc kieán thöùc naøy thaày thuoác coù theå bò sai laàm trong vieäc phaân loaïi caùc bieåu hieän laâm saøng vaø vì vaäy seõ khoâng theå chaån ñoaùn chính xaùc. Do ñoù, vieäc naém vöõng caùc ñònh nghóa laø böôùc cô baûn ñaàu tieân tröôùc khi tieán haønh vieäc khai thaùc beänh söû vaø thaêm khaùm taâm thaàn. Vieäc nghieân cöùu caùc traïng thaùi baát thöôøng veà taâm thaàn ñöôïc goïi laø beänh hoïc taâm thaàn. Thuaät ngöõ naøy bao goàm ba caùch tieáp caän khaùc nhau vôùi caùc ñoái töôïng: Beänh hoïc taâm thaàn moâ taû Tieáp caän naøy lieân quan ñeán söï moâ taû khaùch quan caùc traïng thaùi baát thöôøng veà taâm thaàn vaø traùnh ñeà caäp ñeán caùc quan nieäm hoaëc lyù thuyeát ñaõ ñònh tröôùc. Muïc ñích laø laøm saùng toû tính chaát cô baûn cuûa caùc traûi nghieäm taâm thaàn beänh lyù vaø hieåu ñöôïc caùc traûi nghieäm naøy ôû moãi beänh nhaân. Tieáp caän naøy cuûa beänh hoïc taâm thaàn chæ lieân quan duy nhaát ñeán vieäc moâ taû caùc traûi nghieäm coù yù thöùc vaø haønh vi coù theå nhaän thaáy ñöôïc. Beänh hoïc taâm thaàn ñoäng löïc Tieáp caän naøy baét nguoàn töø caùc nghieân cöùu veà phaân taâm hoïc. Gioáng nhö phöông phaùp treân, tieáp caän naøy cuõng baét ñaàu baèng söï moâ taû cuûa beänh nhaân veà caùc traûi nghieäm taâm thaàn cuûa mình vaø caùc quan saùt cuûa thaày thuoác veà haønh vi cuûa beänh nhaân. Tuy nhieân tieáp caän naøy ngoaøi söï moâ taû coøn tìm caùch giaûi thích nguyeân nhaân cuûa caùc hieän töôïng taâm thaàn baát thöôøng lieân quan ñeán caùc quaù trình voâ thöùc maø beänh nhaân khoâng nhaän bieát ñöôïc. Beänh hoïc taâm thaàn thöïc nghieäm Tieáp caän naøy cuõng tìm caùch giaûi thích caùc hieän töôïng baát thöôøng cuõng nhö moâ taû chuùng. Tuy nhieân, caùc giaûi thích trong tieáp caän naøy lieân quan ñeán caùc quaù trình taâm lyù coù theå xaùc minh ñöôïc baèng thöïc nghieäm, hôn laø caùc quaù trình voâ thöùc nhö trong beänh hoïc taâm thaàn ñoäng löïc. Caùc phöông phaùp ñöôïc duøng ñeå nghieân cöùu caùc hieän töôïng baát thöôøng laø caùc phöông phaùp cuûa khoa hoïc thaàn kinh, bao goàm caùc kyõ thuaät chaån ñoaùn hình aûnh naõo vaø taâm lyù hoïc nhaän thöùc. Maëc duø beänh hoïc taâm thaàn thöïc nghieäm lieân quan ñeán nguyeân nhaân cuûa caùc trieäu chöùng, caùc trieäu chöùng naøy chæ ñöôïc nghieân cöùu trong boái caûnh cuûa caùc hoäi chöùng. Ví duï, vì beänh hoïc taâm thaàn thöïc nghieäm veà lo aâu ñaõ ñöôïc nghieân cöùu chuû yeáu ôû caùc beänh nhaân bò roái loaïn lo aâu neân noù ñöôïc moâ taû trong chöông veà caùc roái loaïn naøy. Khi moâ taû caùc trieäu chöùng taâm thaàn, caàn phaân bieät giöõa hình thöùc vaø noäi dung cuûa caùc trieäu chöùng; söï phaân bieät naøy ñöôïc minh hoaï toát nhaát qua caùc ví duï. Moät beänh nhaân noùi raèng, khi ôû moät mình anh ta nghe nhöõng tieáng noùi goïi anh ta laø moät keû ñoàng tính, thì hình thöùc cuûa traûi nghieäm laø moät aûo thanh coøn noäi dung lieân quan ñeán phaùt bieåu anh ta laø ñoàng tính. Moät beänh nhaân thöù hai nghe nhöõng tieáng noùi noùi raèng anh ta saép bò gieát; nhö vaäy hình thöùc vaãn laø moät aûo thanh nhöng noäi dung laïi khaùc. Moät beänh nhaân thöù ba coù caùc yù nghó aùm aûnh anh ta laø ñoàng tính nhöng nhaän bieát nhöõng yù nghó naøy laø khoâng ñuùng. Tröôøng hôïp naøy coù noäi dung töông töï nhö ôû ví duï ñaàu (lieân quan ñeán ñoàng tính) nhöng hình thöùc thì khaùc- moät yù nghó aùm aûnh. Hình thöùc giuùp cho vieäc thieát laäp chaån ñoaùn coøn noäi dung tuy ít coù vai troø trong chaån ñoaùn nhöng laïi raát quan troïng trong xöû trí. Ví duï, noäi dung cuûa moät cuûa moät hoang töôûng gôïi yù beänh nhaân coù theå taán coâng moät moät keû laøm haïi giaû ñònh. Caùc trieäu chöùng coù khi ñöôïc chia thaønh nguyeân phaùt vaø thöù phaùt nhöng caùc thuaät ngöõ naøy coù hai nghóa khaùc nhau. Nghóa thöù nhaát lieân quan ñeán thôøi gian, nguyeân phaùt laø xaûy ra ñaàu tieân, vaø thöù phaùt laø xaûy ra sau. Nghóa thöù hai lieân quan ñeán tính nhaân quaû, nguyeân phaùt laø phaùt sinh tröïc tieáp töø quaù trình beänh lyù, vaø thöù phaùt laø phaùt sinh nhö moät ñaùp öùng vôùi trieäu chöùng nguyeân phaùt. Hai nghóa naøy thöôøng ñi ñoâi vôùi nhau vì caùc trieäu chöùng phaùt sinh tröïc tieáp töø quaù trình beänh lyù bao giôø cuõng xuaát hieän tröôùc. Tuy nhieân, maëc duø caùc trieäu chöùng xaûy ra sau thöôøng laø moät ñaùp öùng vôùi caùc trieäu chöùng ñaàu tieân, nhöng khoâng phaûi luoân luoân nhö vaäy vì chuùng cuõng coù theå phaùt sinh tröïc tieáp töø quaù trình beänh lyù. Thuaät ngöõ nguyeân phaùt vaø thöù phaùt thöôøng ñöôïc duøng nhieàu hôn trong nghóa veà thôøi gian vì caùch duøng naøy khoâng caàn ñeán moät suy luaän veà tính nhaân quaû. Tuy nhieân, nhieàu beänh nhaân khoâng theå noùi caùc trieäu chöùng cuûa hoï xuaát hieän theo thöù töï naøo. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, khi moät trieäu chöùng döôøng nhö laø moät ñaùp öùng vôùi moät trieäu chöùng khaùc, chaúng haïn moät hoang töôûng bò theo doõi bôûi nhöõng keû aùm haïi laø moät ñaùp öùng vôùi vieäc nghe nhöõng tieáng noùi keát aùn mình, noù seõ ñöôïc goïi laø thöù phaùt theo nghóa nhaân quaû. Veà yù nghóa cuûa caùc trieäu chöùng rieâng leû, caùc roái loaïn taâm thaàn thöôøng ñöôïc chaån ñoaùn khi coù söï hieän dieän cuûa moät nhoùm caùc trieäu chöùng ñaõ ñöôïc xaùc ñònh roõ. Haàu nhö moïi trieäu chöùng ñôn ñoäc ñeàu coù theå ñöôïc traûi nghieäm bôûi moät ngöôøi bình thöôøng; ngay caû caùc aûo giaùc, thöôøng ñöôïc coi laø ñaëc ñieåm cuûa roái loaïn taâm thaàn, ñoâi khi cuõng coù theå xuaát hieän nhaát thôøi ôû nhöõng ngöôøi khoûe maïnh. Tröôøng hôïp ngoaïi leä laø moät hoang töôûng ñôn ñoäc thöôøng ñöôïc xem laø baèng chöùng cuûa roái loaïn taâm thaàn neáu noù laø roõ reät vaø dai daúng (roái loaïn hoang töôûng). Do ñoù, söï hieän dieän cuûa moät trieäu chöùng ñôn ñoäc tuy khoâng haún laø baèng chöùng cuûa roái loaïn taâm thaàn nhöng laø moät chæ ñònh caàn phaûi khaùm xeùt kyõ löôõng nhieàu laàn ñeå tìm theâm caùc trieäu chöùng khaùc cuûa roái loaïn taâm thaàn.
YÙ thöùc laø söï nhaän bieát veà baûn thaân vaø moâi tröôøng xung quanh. Caùc möùc ñoä cuûa yù thöùc coù theå thay ñoåi töø hoaøn toaøn tænh taùo cho ñeán hoân meâ. Hoân meâ laø traïng thaùi naëng nhaát cuûa roái loaïn yù thöùc. Beänh nhaân khoâng coù caùc bieåu hieän cuûa hoaït ñoäng taâm thaàn vaø raát ít hoaït ñoäng vaän ñoäng tröø hoâ haáp. Beänh nhaân khoâng ñaùp öùng ngay caû ñoái vôùi caùc kích thích maïnh. Hoân meâ coù theå ñöôïc phaân loaïi tuyø theo möùc ñoä cuûa caùc ñaùp öùng phaûn xaï coøn laïi vaø loaïi hoaït ñoäng ñieän naõo. YÙ thöùc u aùm lieân quan ñeán moät traïng thaùi coù theå thay ñoåi töø moät roái loaïn vöøa ñuû nhaän thaáy ñeán nguû gaø roõ reät trong ñoù beänh nhaân ñaùp öùng khoâng ñaày ñuû vôùi caùc kích thích. Caùc khaû naêng taäp trung, chuù yù vaø trí nhôù bò giaûm ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau vaø ñònh höôùng löïc bò roái loaïn. Tö duy ngöôøi beänh loän xoän, vaø caùc söï kieän ñöôïc giaûi thích moät caùch khoâng chính xaùc. Söõng sôø Theo nghóa ñöôïc duøng trong taâm thaàn hoïc, söõng sôø laø moät traïng thaùi trong ñoù beänh nhaân baát ñoäng, khoâng noùi, vaø khoâng ñaùp öùng nhöng döôøng nhö vaãn coøn nhaän bieát qua ñoâi maét môû vaø doõi theo caùc vaät xung quanh. Neáu nhaém maét, beänh nhaân seõ choáng laïi caùc coá gaéng ñeå môû maét. Caùc phaûn xaï bình thöôøng vaø tö theá nghæ vaãn coøn duy trì. Luù laãn Roái loaïn yù thöùc trong ñoù beänh nhaân coù caùc phaûn öùng khoâng phuø hôïp vôùi caùc kích thích beân ngoaøi;bieåu hieän baèng roái loaïn ñònh höôùng veà thôøi gian, khoâng gian, vaø xung quanh. Luù laãn ñoâi khi cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ söï maát khaû naêng suy nghó moät caùch saùng suoát, coù theå xaûy ra trong tình traïng yù thöùc bình thöôøng. Trong saûng, luù laãn xaûy ra cuøng vôùi caùc aûo töôûng, aûo giaùc, vaø caùc roái loaïn khí saéc nhö lo aâu, sôï haõi. Saûng Moät traïng thaùi luù laãn caáp, ñaëc tröng bôûi khôûi ñaàu töông ñoái ñoät ngoät vôùi roái loaïn taäp trung vaø chuù yù, caùc baát thöôøng tri giaùc vaø nhaän thöùc nhö caùc aûo giaùc vaø hoang töôûng, roái loaïn giaác nguû vaø roái loaïn thaàn kinh töï chuû. Saûng thöôøng keùo daøi töø vaøi giôø ñeán vaøi ngaøy, tieán trieån dao ñoäng vaø gia taêng vaøo ban ñeâm. Ñieän naõo thöôøng coù hoaït ñoäng chaäm lan toûa. Ngöôøi beänh coù caùc baát thöôøng vaän ñoäng nhö böùt röùt, run, giaät cô vaø caùc roái loaïn thaàn kinh töï chuû nhö tim nhanh, soát, huyeát aùp taêng, ra moà hoâi, daõn ñoàng töû. Saûng hay gaëp trong caùc roái loaïn chuyeån hoùa, nhieãm truøng, caùc beänh cuûa heä thaàn kinh trung öông, caùc traïng thaùi nhieãm ñoäc hoaëc cai chaát … Traïng thaùi hoaøng hoân Traïng thaùi yù thöùc bò thu heïp, vôùi caùc aûo giaùc, xuaát hieän ñoät ngoät trong moät thôøi gian ngaén vaø cuõng keát thuùc ñoät ngoät. Do söï chi phoái cuûa caùc aûo giaùc, ngöôøi beänh coù theå coù caùc haønh vi nguy hieåm cho baûn thaân vaø ngöôøi xung quanh; sau côn ngöôøi beänh khoâng nhôù nhöõng gì ñaõ xaûy ra. Traïng thaùi hoaøng hoân gaëp trong beänh ñoäng kinh hoaëc caùc beänh thöïc theå naõo.
Chuù yù laø khaû naêng höôùng vaøo moät vaán ñeà caàn giaûi quyeát coøn taäp trung laø khaû naêng duy trì taâm ñieåm chuù yù naøy. Khaû naêng höôùng vaøo moät phaàn choïn loïc cuûa thoâng tin ñeán naõo raát quan troïng trong nhieàu tình huoáng haøng ngaøy, chaúng haïn khi noùi chuyeän ôû moät choã oàn aøo. Chuù yù vaø taäp trung coù theå bò roái loaïn trong raát nhieàu roái loaïn taâm thaàn nhö roái loaïn khí saéc, roái loaïn thieáu soùt chuù yù taêng ñoäng, roái loaïn lo aâu, taâm thaàn phaân lieät, vaø caùc roái loaïn thöïc theå nhö saûng vaø sa suùt taâm thaàn. Do ñoù, vieäc phaùt hieän caùc baát thöôøng veà chuù yù vaø taäp trung ít giuùp ích nhieàu cho chaån ñoaùn. Tuy nhieân caùc baát thöôøng naøy laïi quan troïng trong xöû trí; ví duï chuùng aûnh höôûng ñeán khaû naêng trao ñoåi thoâng tin vôùi beänh nhaân trong luùc khaùm beänh, vaø caûn trôû khaû naêng laøm vieäc, laùi xe, hoaëc tham gia caùc hoaït ñoäng vui chôi cuûa ngöôøi beänh. Caùc roái loaïn chuù yù vaø taäp trung goàm: Phaân taùn chuù yù (distractibility) laø traïng thaùi trong ñoù chuù yù bò loâi cuoán vaøo caùc kích thích khoâng quan troïng hoaëc khoâng thích hôïp töø beân ngoaøi. Maát chuù yù choïn loïc laø khoâng chuù yù ñeán nhöõng söï kieän gaây lo aâu. Taêng caûnh giaùc (hypervigilance) laø chuù yù vaø taäp trung quaù möùc vaøo taát caû caùc kích thích töø beân trong laãn beân ngoaøi, gaëp trong caùc traïng thaùi hoang töôûng, höng caûm.
Trong taâm thaàn hoïc, khi moâ taû caùc traïng thaùi xuùc caûm (emotions) bieåu hieän thaùi ñoä cuûa con ngöôøi, caùc thuaät ngöõ khí saéc (mood) vaø caûm xuùc (affect) ñoâi khi ñöôïc söû duïng vôùi yù nghóa gaàn gioáng nhö nhau. Tuy nhieân, giöõa hai thuaät ngöõ naøy vaãn coù söï khaùc bieät nhaát ñònh. Khí saéc ñöôïc duøng ñeå chæ traïng thaùi chuû quan keùo daøi hoaëc lan toûa trong khi caûm xuùc ñeå chæ traïng thaùi xaûy ra töøng luùc, coù theå quan saùt ñöôïc, ñoâi khi bieán ñoåi nhanh choùng ñeå ñaùp öùng vôùi söï ña daïng trong tö duy vaø tình huoáng.
Traàm caûm (depression) laø moät ñaùp öùng bình thöôøng vôùi söï maát maùt hoaëc baát haïnh. Traàm caûm trôû neân baát thöôøng khi naëng neà hôn so vôùi söï baát haïnh hoaëc keùo daøi quaù möùc mong ñôïi. Khí saéc traàm caûm thöôøng keát hôïp chaët cheõ vôùi caùc bieán ñoåi khaùc nhö ñaùnh giaù thaáp baûn thaân, töï cho mình coù nhieàu khuyeát ñieåm, vaø suy nghó bi quan. Ngöôøi bò traàm caûm coù bieåu hieän ñaëc tröng vôùi caùc khoùe mieäng gaäp xuoáng, giöõa traùn coù nhöõng neáp nhaên thaúng ñöùng; hoï thöôøng khom löng, cuùi ñaàu, veû maët buoàn raàu, ñau khoå. Vaän ñoäng thöôøng bò öùc cheá nhöng cuõng coù theå gia taêng ôû caùc beänh nhaân kích ñoäng, lo aâu. Laø trieäu chöùng cô baûn trong caùc giai ñoaïn traàm caûm cuûa roái loaïn traàm caûm vaø roái loaïn luôõng cöïc nhöng traàm caûm cuõng hay gaëp trong nhieàu roái loaïn taâm thaàn khaùc nhö caùc roái loaïn lo aâu (roái loaïn lo aâu toaøn theå, hoãn hôïp lo aâu-traàm caûm, roái loaïn aùm aûnh-cöôõng cheá), taâm thaàn phaân lieät, loaïn thaàn ngaén, caùc roái loaïn aên uoáng… Saàu uaát (melancholia) laø traïng thaùi traàm caûm naëng vôùi caùc ñaëc ñieåm nhö maát höùng thuù trong taát caû caùc hoaït ñoäng, maát phaûn öùng vôùi caùc kích thích thöôøng vaãn thöôøng gaây thích thuù, traàm caûm naëng hôn vaøo buoåi saùng, thöùc giaác sôùm, chaùn aên hoaëc suït caân roõ reät, caûm giaùc toäi loãi quaù möùc hoaëc khoâng phuø hôïp. Höng phaán (elation) laø caûm giaùc vui söôùng, khoaùi caûm, heát söùc töï maõn hoaëc laïc quan. Höng phaán thöôøng keát hôïp vôùi caùc bieán ñoåi khaùc nhö taêng söï töï tin vaø thoaûi maùi, taêng hoaït ñoäng vaø taêng thöùc tænh ñoâi khi coù theå gaây böùt röùt, khoù chòu. Höng phaán hay gaëp nhaát trong höng caûm vaø höng caûm nheï. Höng caûm (mania) laø traïng thaùi khí saéc ñaëc tröng bôûi söï höng phaán, kích ñoäng, taêng hoaït ñoäng, taêng tình duïc, taêng nhòp ñoä tö duy vaø ngoân ngöõ. Höng caûm nheï (hypomania) laø baát thöôøng khí saéc coù caùc ñaëc ñieåm gioáng nhö höng caûm nhöng ôû möùc ñoä nheï hôn. Khoaùi caûm (euphoria) laø traïng thaùi höng phaán maõnh lieät vôùi yù töôûng töï cao, gaëp trong caùc beänh coù toån thöông thöïc theå naõo nhö u naõo, tai bieán maïch maùu naõo, chaán thöông soï naõo, lieät tieán trieån…
Caûm xuùc thieáu hoøa hôïp (inappropriate affect) laø söï khoâng phuø hôïp giöõa caûm xuùc vaø tö duy hoaëc ngoân ngöõ ñi keøm, gaëp trong beänh taâm thaàn phaân lieät. Caûm xuùc cuøn moøn (blunted affect) laø roái loaïn caûm xuùc ñaëc tröng bôûi moät söï giaûm suùt roõ reät cöôøng ñoä caûm xuùc ñöôïc bieåu hieän ra beân ngoaøi, gaëp trong taâm thaàn phaân lieät. Caûm xuùc thu heïp (restricted or constricted affect) cuõng laø söï giaûm cöôøng ñoä caûm xuùc nhöng ít hôn trong caûm xuùc cuøn moøn. Caûm xuùc phaúng laëng (flat affect) laø söï maát hoaøn toaøn hoaëc gaàn nhö hoaøn toaøn moïi bieåu hieän caûm xuùc; gioïng noùi trôû neân ñôn ñieäu, veû maët baát ñoäng. Caûm xuùc khoâng oån ñònh (labile affect) laø söï bieán ñoåi nhanh choùng vaø ñoät ngoät cuûa caûm xuùc, khoâng lieân quan vôùi caùc kích thích beân ngoaøi. Caûm xuùc hai chieàu (ambivalence) laø söï toàn taïi ñoàng thôøi cuûa hai caûm xuùc traùi ngöôïc nhau ñoái vôùi cuøng moät ngöôøi hoaëc cuøng moät söï vaät. Gaëp trong taâm thaàn phaân lieät, caùc traïng thaùi ranh giôùi, caùc roái loaïn aùm aûnh-cöôõng cheá. Söï thôø ô giaû taïo (la belle indiffeùrence) laø thaùi ñoä ñieàm tónh hoaëc khoâng quan taâm moät caùch khoâng phuø hôïp veà beänh taät cuûa mình, gaëp ôû beänh nhaân roái loaïn chuyeån daïng.
Lo aâu (anxiety) laø caûm giaùc lo sôï lan toûa, raát khoù chòu nhöng thöôøng mô hoà, keøm theo nhieàu trieäu chöùng cô theå nhö hoài hoäp, ñaùnh troáng ngöïc, run, ra moà hoâi, khoâ mieäng, sieát chaët ôû ngöïc, khoù chòu ôû daï daøy, khoù nuoát, buoàn noân, maéc tieâu tieåu, böùt röùt muoán ñi tôùi ñi ñi lui, khoâng theå ôû yeân moät choã. Lo aâu laø moät ñaùp öùng phuø hôïp tröôùc moät nguy hieåm, thöôøng coù tính nhaát thôøi nhaèm ñoäng vieân cô theå coù caùc haønh ñoäng caàn thieát( chaïy troán hoaëc choáng laïi) nhöng seõ ñöôïc coi laø baát thöôøng khi naëng neà vaø keùo daøi hôn söï ñe doïa. Veà nhaän thöùc, lo aâu ñaëc tröng bôûi söï taêng caûnh giaùc, taäp trung keùm, maát saùng suoát, sôï maát kieåm soaùt hoaëc maát trí. Caùc trieäu chöùng haønh vi goàm sôï seät, traùnh neù, deã böïc töùc, baát ñoäng, vaø thôû nhanh. Caùc roái loaïn tri giaùc goàm giaûi theå nhaân caùch, tri giaùc sai thöïc taïi, vaø taêng caûm giaùc. Lo aâu tính caùch (trait anxiety) laø kieåu lo aâu keùo daøi suoát ñôøi nhö moät ñaëc ñieåm veà nhaân caùch. Nhöõng ngöôøi coù lo aâu tính caùch thöôøng soâi noåi, taêng nhaïy caûm vôùi caùc kích thích, vaø deã phaûn öùng veà taâm sinh lyù hôn nhöõng ngöôøi khaùc. Ngöôïc laïi, lo aâu traïng thaùi (state anxiety) laø caùc giai ñoaïn lo aâu gaén lieàn vôùi caùc tình theá chuyeân bieät vaø khoâng coøn toàn taïi khi tình theá thuùc ñaåy giaûm ñi. Lo aâu voâ côù (free-floating anxiety) laø lo aâu dai daúng khoâng roõ nguyeân nhaân, raát nhieàu yù nghó vaø söï kieän khaùc nhau döôøng nhö cuøng thuùc ñaåy vaø goùp phaàn gaây ra lo aâu. Ngöôïc laïi, lo aâu tình theá (situational anxiety) chæ xaûy ra khi coù caùc lyù do chuyeân bieät hoaëc caùc kích thích beân ngoaøi, nhö trong caùc aùm aûnh sôï. Laø trieäu chöùng cô baûn trong caùc roái loaïn lo aâu, trieäu chöùng lo aâu coøn hay gaëp trong raát nhieàu beänh cô theå vaø taâm thaàn. Do ñoù, thaày thuoác taâm thaàn caàn phaân bieät giöõa lo aâu nguyeân phaùt do chính roái loaïn gaây ra vôùi lo aâu thöù phaùt laø phaûn öùng taâm lyù cuûa beänh nhaân vôùi beänh lyù chuû yeáu. Caùc roái loaïn noäi tieát, töï mieãn dòch, chuyeån hoùa, vaø nhieãm ñoäc, cuõng nhö caùc taùc duïng coù haïi cuûa thuoác ñeàu coù theå gaây lo aâu. Trong caùc beänh lyù taâm thaàn, lo aâu thöôøng gaëp ôû caùc beänh nhaân traàm caûm, loaïn thaàn, trong caùc roái loaïn nhaän thöùc vaø roái loaïn lieân quan ñeán chaát. Sôï (fear) laø lo aâu gaây ra bôûi moät nguy hieåm coù thöïc vaø ñöôïc nhaän bieát moät caùch coù yù thöùc. Hoaûng loaïn (panic) Côn hoaûng loaïn laø côn lo aâu döõ doäi töï giôùi haïn, keùo daøi töø nhieàu phuùt ñeán nhieàu giôø, vôùi caùc trieäu chöùng caøng luùc caøng taêng daàn. Beänh nhaân caûm thaáy moät söï khieáp sôï hoaøn toaøn, sôï mình seõ cheát, seõ maát trí, hoaëc maát kieåm soaùt, keøm theo caùc trieäu chöùng cô theå cuûa lo aâu nhö ñau thaét ngöïc, thôû doác, vaø meät moûi ñeán kieät söùc. Caùc côn hoaûng loaïn laø thaønh phaàn chuû yeáu cuûa roái loaïn hoaûng loaïn nhöng cuõng coù theå gaëp trong caùc roái loaïn lo aâu vaø caùc roái loaïn taâm thaàn khaùc. Deã böïc töùc vaø giaän döõ (irritability and anger) Deã böïc töùc laø traïng thaùi taêng cao söï saün saøng ñöa ñeán giaän döõ. Caû hai trieäu chöùng treân ñeàu coù theå xaûy ra trong nhieàu loaïi roái loaïn neân ít coù giaù trò chaån ñoaùn. Tuy nhieân, chuùng laïi raát quan troïng trong xöû trí neân neáu hieän dieän, chuùng caàn ñöôïc löôïng giaù ngay veà nguy cô baïo löïc. Deã böïc töùc vaø giaän döõ coù theå xaûy ra trong caùc roái loaïn lo aâu, roái loaïn khí saéc, taâm thaàn phaân lieät, sa suùt taâm thaàn, nhieãm ñoäc röôïu hoaëc ma tuyù. Trong moät soá tröôøng hôïp, chuùng khoâng chæ gaây nguy hieåm cho ngöôøi khaùc maø ngay caû baûn thaân ngöôi beänh.
Caùc baát thöôøng veà haønh vi, bieåu hieän veû maët, vaø tö theá thöôøng xaûy ra trong taát caû caùc loaïi roái loaïn taâm thaàn. Ngoaïi tröø tic, caùc trieäu chöùng chuyeân bieät khaùc hay gaëp ôû beänh nhaân loaïn thaàn, ñaëc bieät laø taâm thaàn phaân lieät. Tic (tic) laø caùc cöû ñoäng khoâng ñeàu laëp ñi laëp laïi lieân quan ñeán moät nhoùm cô, ví duï laéc ñaàu qua moät beân, nhuùn vai. Kieåu caùch (mannerism) laø caùc cöû ñoäng khoâng töï yù, ñaõ aên saâu thaønh thoùi quen, laëp ñi laëp laïi, döôøng nhö coù moät yù nghóa chöùc naêng naøo ñoù, ví duï chaøo, vuoát toùc. Ñònh hình (stereotypy) laø kieåu vaän ñoäng hoaëc ngoân ngöõ khoâng ñoåi, lieân tuïc laëp ñi laëp laïi nhö laéc lö thaân mình; gaëp trong roái loaïn töï kyû ôû treû em, taâm thaàn phaân lieät theå caêng tröông löïc… Tö theá khaùc thöôøng (posturing) laø söï giöõ moät tö theá cô theå khaùc thöôøng lieân tuïc trong moät thôøi gian daøi. Tö theá naøy döôøng nhö coù moät yù nghóa bieåu töôïng, ví duï ñöùng vôùi hai caùnh tay dang roäng nhö ñang bò ñoùng ñinh treân thaäp töï, hoaëc khoâng coù yù nghóa roõ reät, ví duï ñöùng treân moät chaân. Phuû ñònh (negativism) laø söï choáng ñoái khoâng coù lyù do moïi coá gaéng laøm chuyeån dòch hoaëc moïi söï höôùng daãn, hoaëc laøm ngöôïc laïi ñieàu ñöôïc yeâu caàu. Nhaïi ñoäng taùc (echopraxia) laø söï baét chöôùc moät caùch töï ñoäng moïi cöû ñoäng cuûa ngöôøi khaùc ngay caû khi ñöôïc yeâu caàu khoâng laøm nhö vaäy. Khuynh höôùng hai chieàu (ambitendence) Beänh nhaân ñöôïc xem laø bieåu hieän khuynh höôùng hai chieàu khi luaân phieân coù caùc cöû ñoäng traùi ngöôïc nhau, ví duï, ñöa tay ra ñeå baét tay, roài ruùt tay vaøo, roài laïi ñöa tay ra, vaø cöù tieáp tuïc nhö theá. Maát tröông löïc cô (cataplexy) laø söï maát tröông löïc cô ñoät ngoät vaø nhaát thôøi, gaây ra yeáu vaø baát ñoäng; coù theå bò thuùc ñaåy bôûi caùc traïng thaùi caûm xuùc vaø thöôøng noái tieáp baèng giaác nguû. Hay gaëp trong beänh nguû ruõ. Caêng tröông löïc (catatonia) laø traïng thaùi taêng tröông löïc cô aûnh höôûng ñeán söï duoãi vaø gaáp cô, maát ñi khi coù caùc cöû ñoäng töï yù. Gaëp trong caùc beänh coù toån thöông thöïc theå naõo nhö vieâm naõo, taâm thaàn phaân lieät theå caêng tröông löïc, traàm caûm hoaëc höng caûm, ngaám thuoác an thaàn kinh…
|