Vazirligi jizzax davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti
tải về 0.71 Mb.
|
- Điều hướng trang này:
- -jadval O„rta Osiyo daryolari suv resurslari
- Hammasi 2332,6 73,57 100,8
- Hammasi 1242,9 38,84 72,67
- Hammasi 548,0 17,26 36,91
- Hammasi 100,55 3,16 6,07
- Sh ye r o b o d d a r yo
- S i r d a r yo
A m u d a r yo Panj va Vaxsh daryolarining qo‗shilishidan hosil bo‗lib, quyiroqda unga
Surxondaryo quyiladi. Sheroboddaryo esa Amudaryoga quyiladigan oxirgi o‗ng irmog‗idir. Shundan so‗ng Amudaryoga bironta ham irmoq kelib quyilmaydi, aksincha, uning suvi sug‗orishga olinishi, bug‘‗lanishga sarf bo‗lishi va qisman yer ostiga shimilishi oqibatida daryo uzunligi bo‗yicha kamayib boradi. 2-jadval O„rta Osiyo daryolari suv resurslari
boshlab, daryoning o‗rta oqimida AmuBuxoro va Qarshi magistral kanallariga suv olinib, Buxoro va Qashqadaryo vohalarining bir qism yerlari ham sug‗oriladigan bo‗ldi. Surxondaryo To‗palangdaryo va Qoratog‗daryoning qo‗shilishidan hosil bo‗ladi. To‗palangdaryo Qoratog‗daryoga nisbatan ikki martadan ziyodroq sersuv bo‗lib, uning tog‗lardan chiqish joyidagi o‗rtacha ko‗p yillik suv sarfi 52,0 m3/s teng. Qoratog‗daryoning o‗rtacha ko‗p yillik suv sarfi esa 23,0 m3/c dan oshmaydi. Surxondaryoga o‗ng tomondan ikkita yirik irmoq Sangardak va Xo‗jaipak daryolari kelib quyiladi. Daryoga chap tomondanBobotog‗ tizmasidan, asosan, sel vaqtida suv oqadigan bir qancha soy va jilg‗alar oqib tushadi. Biroq ularning mazkur daryo suvi miqdoriga ta‘siri deyarli sezilmaydi. Surxondaryo suvi uning butun uzunligi bo‗yicha keng ko‗lamda sug‗orishga olinadi, bir qismi esa qo‗shni Sheroboddaryo havzasiga kanallar orqali olib o‗tilgan. Shu sababdan uning suvliligi daryo uzunligi bo‗yicha kamayib boradi: o‗rtacha ko‗p yillik suv sarfi daryoning yuqori oqimida 70,2 m3/s, quyiroqda esa 68,2 m3/s ga teng bo‗lib, bu mos ravishda yiliga 2,2 va 1,9 mlrd.m3 ni tashkil etadi. Sh ye r o b o d d a r yo havzasi Surxondaryo va Qashqadaryo havzalari o‗rtasida, Boysuntog‗ va uning davomi bo‗lgan Ko‗hitang tog‗larining sharqiy yonbag‗irlarida joylashgan. Daryo nisbatan kam suvli bo‗lib, o‗rtacha ko‗p yillik oqim miqdori boryo‗g‗i 236 mln.m3 ga teng. Shu sababli havzaning quyi qismi qo‗shni Surxondaryodan keltirilgan suvlar bilan sug‗oriladi. Shu maqsadda vohaga Janubiy Surxon suv omboridan uzunligi 100 km bo‗lgan Sherobod kanali qazilgan. Q a sh q a d a r yo Zarafshon va Hisor tog‗ tizmalari g‗arbiy tarmog‗ining janubiy yonbag‗irlaridan boshlanadi. Daryoning asosiy irmoqlari unga chap tomondan qo‗shiladi. Tog‗lardan chiqqandan so‗ng daryoga dastlab nisbatan kamsuvli Jinnidaryo, so‗ng muzliklardan boshlanadigan sersuv Oqsuv daryosi, undan keyin esa Yakkabog‗ va Tangxoz daryolari kelib quyiladi. Qashqadaryoning oxirgi chap irmog‗i G‗uzordaryodir. U Katta O‗radaryo va Kichik O‗radaryoning qo‗shilishidan hosil bo‗lib, quyi oqimida Qorasuvdaryo deb nomlanadi. Qashqadaryoning o‗ng qirg‗oq tomonida yirik irmoqlar yo‗q, faqat baland bo‗lmagan Qoratepa tog‗ining janubiy yonbag‗irlaridan 18 ta kattakichik soylar oqib tushadi. [432-435] Qashqadaryo vohasi tekisliklariga tog‗li hududdan oqib keluvchi yuza suvlarining umumiy hajmi yiliga 1,56 mlrd.m3 ga teng. Havzada suv zahiralarining cheklanganligini, biroq juda katta yer fondining mavjudligini hisobga olib, uning suv resurslari qadimdan Eski Angor kanali orqali Zarafshon suvi va o‗tgan asrning 70yillaridan boshlab Qarshi magistral kanali orqali keltirilgan Amudaryo suvlari bilan to‗ldiriladi. Z a r a f sh o n daryosi Tojikiston hududidagi Zarafshon muzligidan boshlanadi. Yuqori oqimida u Mastchohdaryo deb atalib, chap tomondan unga Fandaryo kelib qo‗shilgach, daryo Zarafshon nomini oladi. Mastchohdaryo bilan Fandaryoning qo‗shilish joyidan 56 km quyida Zarafshon daryosiga chap tomondan ancha yirik hisoblangan Qishtutdaryo, so‗ng esa yana chap tomonidan Mag‗iyondaryo kelib quyiladi. Panjikent shahridan pastda Zarafshon daryosi O‗zbekiston chegarasini kesib o‗tadi va tekislikka chiqadi. Zarafshon daryosi Zarafshon botig‗iga chiqish joyidan g‗arbda, aniqrog‗i Nurota va Qoratepa tog‗laridan unga bir qancha kattakichik soylar oqib tushadi. Biroq, ular suvining sug‗orishga olinishi yoki yoyilmalarga sizib ketishi tufayli ko‗pchiligi Zarafshonga yetib kela olmaydi. Zarafshon daryosining suv zahiralari 1962 yildan boshlab AmuBuxoro kanali orqali keltirilayotgan Amudaryo suvi bilan to‗ldirilmoqda. Zarafshon daryosining quyi oqimida, ya‘ni daryo Zarafshon botig‗idan Qizilqum cho‗llariga oqib chiqqanidan so‗ng unga hech qanday irmoq, hatto soylar ham qo‗shilmaydi. Sug‗orishga sarf bo‗lishi tufayli Zarafshonning suvi quyi oqim tomon kamayib boradi. Qadimdan Zarafshon suvi bilan Eski Tuyatortar kanali orqali Sangzor vohasi yerlari, Darg‗om kanali orqali esa Qashqadaryo vohasidagi ekin maydonlari sug‗orib kelinadi. Daryoning Dupuli ko‗prigi yaqinida aniqlangan o‗rtacha yillik oqimi hajmi 5,32 km3 ga teng. S i r d a r yoNorin va Qoradaryoning qo‗shilishidan hosil bo‗lib, suv miqdori jihatidan u Amudaryodan keyingi o‗rinda turadi. N o r i n daryosi Markaziy Tyanshandan boshlanib, O‗zbekiston hududida havzaning eng quyi qismigina joylashgan. Uning o‗rtacha yillik oqimi 13,8 km3 ga teng. Q o r a d a r yo esa o‗z suvlarini Farg‗ona va Oloy tizmalari yonbag‗irlaridan oladi. Uning o‗rtacha yillik suv sarfi 270 m3/s bo‗lib, oqim hajmi 8,52 km3 ga teng. Norin va Qoradaryo qo‗shilgan yerdan boshlab Sirdaryo deyarli 300 km masofada Farg‗ona vodiysi bo‗ylab oqib o‗tadi. Shu oraliqda uning Chotqol, Qurama, Oloy va Turkiston tizmalari yonbag‗irlarida hosil bo‗ladigan kattakichik irmoqlari bor. Lekin, ular suvining sug‗orishga olinishi oqibatida, ko‗pchiligi Sirdaryo o‗zaniga yetib kelmaydi. Farg‗ona vodiysi chegarasida Sirdaryoning yirik chap irmoqlari Isfayram, Shohimardon, So‗x, Isfara, Xo‗jabaqirg‗on, Oqsuv kabi daryolar bo‗lsa, o‗ng irmoqlari Pochchaotasoy, Kosonsoy, G‗ovasoy va Chodoqsoylardir. Vodiydan chiqqandan so‗ng Sirdaryo o‗ng tomondan Ohangaron, Chirchiq, Kalas va Aris daryolarini qabul qiladi. Ushbu irmoqlarning deyarli barchasi (Kalas va Arisdan tashqari O‗zbekiston hududida o‗zining quyi oqimida oqib o‗tadi va asosan, O‗zbekiston yerlarini sug‗oradi.
irmoqlarining suvlilik darajasi Farg‗ona vodiysi doirasida keng miqyosda o‗zgaradi. Chotqol va Qurama tizmalaridan eng kam suvli daryolar oqib tushadi: ulardan eng yirigi bo‗lgan Koson-soyning oqim miqdori yiliga 0,31 mlrd.m3 ga teng. Farg‗ona va Oloy tizmalaridan oqib tushuvchi daryolar nisbatan sersuv bo‗lib, ularning o‗rtacha yillik suv sarfi 8,4 m3/s dan (Moylisuv) 42,0 m3/s gacha (So‗x) o‗zgarib turadi. Turkiston tizmasidan oqib tushuvchi daryolarning suv sarfi sharqda 10,614,7 m3/s dan (Isfara va Xo‗jabaqirg‗on) g‗arbda 2,02,2 m3/s gacha (Zominsuv va Sangzor) kamayib boradi. Farg‗ona vodiysidan chiqqandan so‗ng Sirdaryoga quyiluvchi ushbu daryolar uning oxirgi chap irmoqlaridir. Ch i r ch i q daryosi Sirdaryoning nisbatan yirik irmoqlaridan hisoblanadi. U Piskom va Chotqol daryolari qo‗shilishidan hosil bo‗ladi. Xo‗jakent qishlog‗i yaqinida daryoda Chorbog‗ suv ombori qurilib, ishga tushirilgandan so‗ng (1970 yil) Chirchiq daryosi bevosita suv omboridan oqib chiqadi. Daryoning o‗rtacha yillik oqim miqdori 7,82 mlrd. m3 ga tengdir. Chotqol va Qurama tog‗ tizmalariga yoqqan yog‗inlar hisobiga to‗yinuvchi qo‗shni O h a n g a r o n daryosining suv resurslari juda kamdir (yiliga 1,22 mlrd.m3). Uning ko‗pdanko‗p chap va o‗ng irmoqlarisoylari (Dukantsoy, Qorabag‗irsoy, Niyozboshsoy va boshqalar) ham kamsuvli bo‗lib, ularning umumiy o‗rtacha yillik suv sarfi boryo‗g‗i 2 m3/s ga teng. K a l a s daryosi Qorjantov tizmasi shimolig‗arbiy yonbag‗irlaridan oqib tushadigan Juzumduq va Jegirgen daryolarining qo‗shilishidan hosil bo‗ladi. Daryoning o‗rtacha oqimi yiliga 206 mln.m3 ga teng. Daryo suvi, uning tog‗li qismidayoq sug‗orishga sarflana boshlashi tufayli, tekislikka chiqqanda juda kamayib ketadi. Shu sababli Kalas daryosi havzasiga Chirchiq daryosidan Zaxariq kanali qazilgan. Shu kanal suvlari bilan Kalas vodiysining quyi, ya‘ni tekislik qismidagi yerlar sug‗oriladi. Shuning uchun ham Kalas daryosi Sirdaryogacha yetib boradi va unga tog‗lardan chiqish joyidagi suv miqdoriga nisbatan ko‗proq suv eltib quyadi. Umuman O‗rta Osiyo daryolarining suv resurslari turli manbalarda turlicha baholangan (28jadval). Ular orasida O‗OGMITI (O‗rta Osiyo Gidrometeorologiya ilmiytadqiqot instituti) ma‘lumotlari aniqligi bilan ajralib turadi. Chunki unda oxirgi yillardagi kuzatish ma‘lumotlari ham hisobga olingan. 17 tải về 0.71 Mb. Chia sẻ với bạn bè của bạn:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||