Samarqand davlat chet tillari instituti
Mamlakatimizda arab tilini rivojlantirish yo‘lidagi islohotlar
tải về 476 Kb.
|
| 4. Mamlakatimizda arab tilini rivojlantirish yo‘lidagi islohotlar.
O‘zbekiston madaniyati tarixida arab tilining o‘rni beqiyos. O‘n uch asr davomida mamlakatimiz tarixi arab tili va yozuvi bilan bog‘liq. Ma’lumki, arablar O‘rta Osiyoga VII asrda kirib kelgan. Imom Tabariyning yozishicha, bu vaqtda Oʻrta Osiyoga 40 ga yaqin arab urugʻ va qabilalari koʻchib kelgan. Arablar hududga oʻrnashib, shaharlarda oʻz mahallalarini, vohalarda qishloqlarini qurgan. Bu qishloqlar Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo viloyatlarida: Arabxona, Arabqishloq, Arabon, Arabshoh, Lyabi Arab, Arab Asos, Katta Arab, Jenov, Jugari va boshqa 120 ga yaqin arab qishloqlaridagi eski nomlarini saqlab qolgan. Aholi muloqotda haligacha arabcha so‘z va iboralardan foydalanadi. Shu bilan birga, turli marosimlarda ba'zi eski arab urf-odatlari va urf-odatlari qo'llaniladi. Arab-islom madaniyatining tarqalishi bilan mintaqada arab yozuvi tarqala boshladi. Arab yozuvi mintaqa xalqlari tillarini toʻliq aks ettira olmasa-da, asta-sekin mahalliy yozuvni almashtirdi. Turklarning mumtoz asarlari ham shu grafik bilan yozila boshlandi. Arab yozuvida ifodalangan qadimiy turkiy manbalar qatoriga Mahmud Qoshgʻariyning “Devon-u Lug‘otit Turk” va XI asrdagi Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu Bilik” asarlari kiradi. Shuningdek, 9-10-asrlarga oid “Oʻrta Osiyo tafsiri” asari arab yozuvining turkiy tilda yozilgan ilk tafsirlaridan biridir”. Mintaqa xalqlari o‘n uch asr davomida hayotning turli jabhalarida arab yozuvidan foydalanib kelgan, 1930-yilda lotin alifbosiga, 1940-yilda esa krill alifbosiga o‘tishi munosabati bilan arab yozuvi mahalliy aholi orasida qo‘llanila boshlagan. Arablar bu yerlarni zabt etishning dastlabki kunlaridanoq masjidlar qurishga e’tibor berganlar. Masjidlar ham ibodat, ham ta’lim maskani bo‘lib xizmat qiladi. Asta-sekin arab tili rasmiy yozishmalar, fan va madaniyat tiliga aylandi. O‘zbekistonning unumdor zamini jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo‘shgan ko‘plab olimlarni dunyoga ato etdi. Ulardan Imom Buxoriy, Termiziy, Moturidiy, Forobiy, Zamaxshariy, Xorazmiy, Farg‘oniy va boshqalarni qayd etishimiz mumkin. Bu buyuk allomalarning barchasi arab tilida ijod qilib, o‘z asarlarini shu darajada tugatganlarki, hatto arablar ham hayratda qolishgan. Zamaxshariy kabi tilshunos olimlar ham arab grammatikasini yangi, foydalanuvchilarga qulay uslubda yozganlar. Bularning barchasi viloyatda islom dini tarqalgan dastlabki kunlardanoq mahalliy aholida arab tilini o‘rganishga ishtiyoq va ishtiyoq yuqori bo‘lganligi, buning uchun qulay sharoit va imkoniyatlar yaratilganini ko‘rsatadi. O‘rta asrlarda ta'lim muassasalarining quyidagi turlari faoliyat ko‘rsatganligi qayd etilgan: - Boshlang‘ich diniy maktablar (maktablar) - mamlakatimizda keng tarqalgan maktablardan biri boshlang'ich diniy maktab edi. Shahar maktablarida oʻquvchilar soni 20–30 nafar, qishloqlarda 10–15 nafarni tashkil etdi. Maktablar asosan oʻqish va yozishga ixtisoslashgan boʻlib, quyidagi fanlardan taʼlim beradi: “Alifbe”, “Haftiyak” (Qurʼonning 7 kitobidan biri), “Chor kitob” (toʻrt kitob), Soʻfiyning “Sabotul-ojizin”. Olloyor. - Ayollar maktabi: Ayollar maktabi otliq askarlarning uylarida tashkil etilgan. Qizlar maktabida ayol hayosi, iffati, odob-axloqi, yuksak ayollik fazilatlari shakllangan. Otlar tomonidan tarbiyalangan qizlar oilaviy hayotga juda yaxshi tayyorlangan. Shu bilan birga, o‘g‘il bolalar uchun maktab fanlari ham o‘qitildi. – Qariyalar uyida turli yoshdagi bolalar tarbiyalandi. Bu yerda asosan Qurʼoni Karimni yod olish, Qurʼon ilmlarini rivojlantirish ishlari olib borilgan. Dalailxona, birinchi navbatda, kattalar uchun ixtisoslashgan maktab bo‘lib, o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida arab tilini o‘rganadilar. Bunday maktablar uchun asosiy darslik Muhammad ibn Sulaymon Jazuliyning (vafoti 1465 yil) “Daloil al-xayrot” (Muhammad a.s.ga nisbat berilgan ne’matlar to‘plami) kitobidir. Ushbu to'plamni o'rganish muddati bir yilgacha bo‘lgan va bunday maktablar kam edi. Dalailxona bitiruvchilari ko‘chalarda, sayillarda, jamoat joylarida diniy targ‘ibot ishlarini olib borishdi. – Madrasa oliy ta’lim beruvchi ta’lim muassasasi bo‘lib, maktab bitiruvchilari qabul qilinadi. - Xonqa, zoviya va takyaxonada so'fiy shayxlari tomonidan tashkil etilgan maktablar. Bunday dargohlarda boshqa maktablarda o‘qitiladigan fanlar qatorida zikr tariqati ham o‘qitilgan. Bu oʻquv yurtlarining xilma-xilligiga qaramay, ularda asosiy oʻquv predmeti arab tili hisoblangan. Madrasa talabalari arab tilini puxta egallashlari uchun asosan 12—13-asrlarda yaratilgan darsliklardan foydalanganliklarini taʼkidlash joiz. Shundan so‘ng yozilgan qo‘llanmalar asosiy darsliklarga izohlar edi. Madrasada arab tili quyidagi darsliklar asosida o‘qitiladi: - “Jon” - bu kitob forscha “can-bilgin-ki” so'zi bilan boshlanadi. Fors-tojik tilidagi arab morfologiyasi izohlanadi. - “Muzi” fors-tojik tilida yozilgan bo‘lib, arab fe’llarining boshlari va ularning kelishiklariga bag‘ishlangan. - “Zanjoniy” fors-tojik tilida yozilgan va arab morfologiyasiga ega. Garchi bu an’anaviy usul yordamida arab tilini o‘ְzlashtirish uzoq vaqtdan beri sodir bo‘lgan. Garchi ko‘p vaqt talab etsa-da, mahalliy aholi tomonidan sinab ko‘rilgan va haqiqiy usul sifatida ijobiy qabul qilindi. 19-asrga kelib Turkistonga tatar mualliflari tomonidan arab tilini tezroq oʻrganishga qaratilgan dasturlar asosida yaratilgan kitoblar kela boshladi. 13-asrdan beri tub oʻzgarishlarga uchramagan va mahalliy aholining maʼqullashiga sazovor boʻlgan anʼanaviy uslub 19-asrga kelib taʼmirlash jarayonlaridan oʻtdi. 1884-yilda Ismoilbek Gaspirali Qrimning Bog‘chasaroy shahrida “usuli jadid” (usuli savtiya) nomli yangi o‘qitish usuliga asos soldi. 90-yillarda bu yangi usul Turkistonga ham yetib keldi. 1893 yilda Ismoilbek Gaspralining o‘zi Buxoroga kelib, amir bilan uchrashib, yangi maktab ochishga muvaffaq bo‘ladi. U bilan birga kelgan Shirvonlik Majid G‘anizoda Samarqandda qirq kun qolib, “savitiya usuli”dan saboq berdi. Chor hukumatining maqsad va intilishlaridan farqli ravishda Toshkent, Andijon kabi shaharlarda tatar ziyolilari uchun maktablar ochila boshladi. Hozir ham ko‘plab o‘zbek arab tili ixlosmandlari Ahmad Hodiy Maqsudiyning “Muallimi soni” (1868-1941), Sanatulloh Bekpo‘latning (1886-1948) “Shifahiyya”, “Mabdal kirot” kabi ma’rifiy adabiyotlarni qunt bilan o‘rganmoqda. bu maktablarda faoliyat ko'rsatadi. Bu usul turkistonlik zamondoshlar tomonidan tezda o‘zlashtirildi va uning asosida arab tilidagi o‘quv adabiyotlari yaratildi. “Usuli jadid”ning mohiyati shundan iboratki, harflar “alif”, “sad”, “qof”, “kaf” shaklida emas, “a”, “c”, “k”, “” shaklida berilgan”. 1902 yilda Turkistonlik arab olimi Saidrasulxo‘ja Saidazizov (1866-1933) rus tipidagi maktablar uchun “Birinchi o‘qituvchi” nomli adabiyot yaratdi. Alifbo muallifi arab grafikasining murakkabligini, ya’ni harflarning so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida har xil shaklda bo‘lishini hisobga olib, bir xil yoziladigan yagona harflar bilan mashg‘ulotlarni boshlaydi. hamma joylarda va ulardan keyingi harflarga qo‘shmang. Bu holat bolalarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun muhim edi. Shundan so‘ng, u shakllari bir-biriga yaqin bo‘lgan, oldingi va keyingi harflarga tartib bilan qo‘shiladigan harflarni o‘rgatishga o'tadi. “Ustodi avval” Oktyabr inqilobigacha 17 marta nashr etilgan va arab savodxonligi bo‘yicha eng yaxshi darsliklardan biriga aylangan. “Ustodi avval” alifbo darsligi Turkiston oʻlkasida ilk bor joriy qilingan “usuli savtiya” – tovush usuli asosida yaratilgan. Unda turk olimi-ustoz Ahmad Midxatning 1868-yilda nashr etilgan “Xo‘jai avval” (Birinchi muallim) va 1884-yilda nashr etilgan va Ismoilbek tomonidan 27 marta nashr etilgan “Xo‘jai Sibyon” (Bolalar o‘qituvchisi) tajribalari bayon etilgan. 20-asr boshlarida mahalliy arab olimlari arab tili grammatikasi, huquqshunosligi, tarixi va badiiy adabiyotiga oid baʼzi asarlarni tarjima qilish bilan shugʻullanganligini ham aytib oʻtish lozim. Masalan, “Ming kecha”ni 1912-yilda Axror Maxdum arab tilidan, “Muxtasar al-vikaya”ni Rahimxo‘ja Xatmiy nazmda, Mansurxo‘janing o‘g‘li Maqsudxo‘ja nasrida o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Ulardan shu davrda ijod qilgan yana bir qancha mahalliy arabshunoslarni sanab o‘tish mumkin: Akmal Toshkandi (vafoti 1883), Olmaiy (1852-1981), Zarif qori Abdurauf Nabiev va boshqalar. Jadidlardan Behbudiy (1875-1919), Avloniy (1874-1934), Munavvarqori (1878-1931) an’anaviy ta’lim jarayonini yangilash maqsadida yangi tipdagi maktablar ochdi va savodxonlik sohasida noan’anaviy o‘qitish metodini ishlab chiqdi. O‘sha vaqt uchun. Lekin shuni ham aytish kerakki, jadid maktablari aholi orasida an’anaviy maktablar kabi keng tarqalmagan. Bunda zamonaviy maktablarning qisqa umr ko‘rishi, sovet tuzumi bosimi va xalqning an’anaviy ta’lim tizimiga bo‘lgan ishonchi ortishi kabi omillar muhim rol o‘ynadi. XULOSA Arab tilini o‘rgatish masalasi mamlakatlar kesimida mamlakatga qarab o‘zgartiriladi. Har bir mamlakat o‘z o‘quv tizimini va strategiyasini ta’lim sohasida belgilaydi. Bu sababli, arab tilini o‘rgatishning tartibi, usullari va imkoniyatlari mamlakatdan mamlakatgacha farqli bo‘lishi mumkin. Arab tilini o‘rgatishning asosiy yo‘nalishlarini belgilash maqsadida milliy ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari va resurslari ishlab chiqariladi. Bu standartlar o‘qitishning davomiyligini ta'minlash, o‘qituvchilarning sifatini amalga oshirish va o‘quvchilarni tahlil qilish uchun kerakli ma’lumotlarni o‘rgatishga asoslangan. Uni o‘rgatishning muayyan sertifikatlar, kurslar yoki dasturlar orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu sertifikatlar arab tili bilimini va tushunarli nutqni o‘rganishni tasdiqlash uchun ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari, arab tilini o‘rgatish uchun xalqaro universitetlar, institutlar va oliy o‘quv yurtlarida o‘quv dasturlari mavjud bo‘lishi mumkin. Bu tuzilmalar o‘quvchilarga arab tili adabiyoti, tarixi, iqtisodiyoti va boshqa sohalarda mutaxassislashish imkoniyatini beradi. Arab tilini o‘rgatish masalasi hukumat va ta’lim muassasalarining qarorlariga, mamlakatning ta’lim siyosatiga va talabalarning talablariga asoslangan holda o‘zgarishi mumkin. Bu sababli, har bir mamlakatning arab tilini o‘rgatish tizimi o‘ziga xos bo‘lishi mumkin. Arab tilini o‘rgatishning mamlakatlar kesimida qanday amalga oshirilishi haqida bir nechta umumiy qonunlar va usullar mavjud. O‘zbekiston misolida, O‘zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi arab tili o‘zgaruvchilarini tayyorlash maqsadida arab tili bo‘yicha maxsus kurslar va tayyorlov markazlarini o‘rnatmoqda. Bu kurslar o‘quvchilarga arab tili grammatikasi, leksikasi, nutqiy va yozuvdagi ko‘nikmalarni o‘rgatishga va mustaqil tarjimovchilik qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Boshqa mamlakatlarda esa arab tili o‘rgatishning xalqaro standartlari va sertifikatlar asosida amalga oshirilishi odatdir. Misol uchun, BMT Arab Tili Sertifikat Sistemi (ALPT) arab tili bilimini baholash va sertifikatlashning xalqaro standartlarini ta'minlaydi. Bu standartlar o‘qitishning metodikasi, sinov tizimi, darsliklar va sertifikatlar berishni o‘z ichiga oladi. Xalqaro universitetlar va institutlar arab tili o‘rgatish uchun turli dasturlar taklif etishadi. Bu dasturlar o‘quvchilarga arab tili grammatikasi, lug‘at tili, adabiyoti va ko‘nikmadagi muammolarni o‘rgatishga yo‘naltiriladi. Bular bilan birga, o‘quvchilar tarix, iqtisodiyot va boshqa sohalarda mutaxassislashishlari uchun zarur bilimlarni o‘rgansalar ham bo‘ladi. Baz’ida arab tilini o‘rgatish uchun onlayn resurslar va darsliklar ham mavjud. Bu resurslar o‘quvchilarga interaktiv darslar, o‘quv videolar, o‘quv dasturlari va ko‘nikmalarni taqdim etishda yordam beradi. Ushbu onlayn imkoniyatlar o‘quvchilarga o‘z vaqtlarida va o‘zlarining tanlagan tempda arab tili o‘rganish imkonini beradi. Har bir mamlakat arab tili o‘rgatishni o‘zining xususiyatiga va talabalarning talablariga mos ravishda amalga oshirishi mumkin. Mamlakatlar o‘quv tizimini va dasturlarini yangilash, o‘qitish usullarini rivojlantirish va xalqaro hamkorliklar orqali arab tili o‘rgatishning sifatini oshirishga intilishadi. Shu sababli arab tilini o‘rgatish bo‘yicha zamonaviy metodlardan foydalanib kengroq yoyish O‘zbekiston uchun ham foydali tải về 476 Kb. Chia sẻ với bạn bè của bạn:
|