Luận ngữ (Nguyễn Hiến Lê chú dịch và giới thiệu) Vài lời thưa trước

NHÀ GIÁO HỌ KHỔNG
Tác giả: Nguyễn Hiến Lê
(…) 
Ông khiêm tốn lại tế nhị. Vua Chiêu Công nƣớc Lỗ cƣới một thiếu nữ nƣớc Ngô cùng họ, nhƣ 
vậy là trái lễ. Quan tƣ bại (cũng nhƣ thƣợng thƣ bộ hình) có ý chê Chiêu Công, hỏi Khổng tử: 
- Vua Chiêu Công biết lễ không?
Ông đáp: 
- Biết. 
Rồi lui vào nhà trong. 
Quan tƣ bại lại gần Vu Mã Kì, một môn đệ của Khổng tử, bảo: 
- Tôi nghe nói ngƣời quân tử không thiên vị; thì ra ngƣời quân tử [trỏ Khổng tử] cũng thiên vị ƣ? 
Vu Mã Kì đem lời ấy kể lại với thày, Khổng tử chỉ đáp: 
- Khâu này thật may mắn; nếu có lỗi điều gì thì mọi ngƣời đều biết (Thuật nhi – 30). 
Ông cũng biết rằng vua Chiêu Công làm một việc trái lễ, nhƣng không nỡ chê vua của mình 
trƣớc mặt ngƣời khác; sẵn lòng nhận lời trách của quan tƣ bại, chứ không cãi, mà còn tỏ ý mang 
ơn quan tƣ bại đã vạch lỗi của mình nữa. Phải là bậc đại hiền mới có thái độ nhƣ vậy đƣợc. 
Tƣ cách của ông thật cao hơn chúng ta nhiều quá, mà ông lại gần gũi với chúng ta, rất tự nhiên, 
giản dị, ghét bọn “xảo ngôn lệnh sắc”, nói thì cốt ngƣời ta hiểu mình là đủ, (từ đạt nhi dĩ hĩ), 
không màu mè tô chuốt. Trong một đoạn sau, chúng ta sẽ thấy lối sống giản dị, thân mật của ông 
với các môn sinh. 
Ông lạc quan, vui tính. Một hôm Diệp Công hỏi Tử Lộ về ông. Tử Lộ không biết đáp sao, về 
thƣa lại với ông. Ông bảo : “Tại sao anh không đáp nhƣ vầy: Thày tôi là một ngƣời ham tìm hiểu 
điều gì thì quên ăn, vui đạo mà quên các nỗi buồn, không thấy tuổi già nó tới? (Thuật nhi – 18). 

Ông có tình thƣơng của con ngƣời nên rất gần chúng ta. Khi một ngƣời họ Diệp bảo ông: “Bọn 
tôi – hoặc xóm tôi – có những ngƣời ngay thẳng rất mực: hễ cha ăn cắp cừu thì con khai thật”, 
ông đáp: “Bọn tôi – hoặc xóm tôi – ngƣời ngay thẳng cƣ xử khác vậy: cha che lỗi cho con, con 
che lỗi cho cha, nhƣ vậy là ngay thẳng”. (Tử Lộ - 18). 
Một lần khác ông mắng Nguyên Nhƣỡng, một ngƣời quen từ lâu: “Hồi trẻ không biết kính ngƣời 
trên, lớn lên chẳng làm đƣợc điều gì đáng khen; già mà chẳng chết đi cho rồi, nhƣ vậy sống chỉ 
phá hoại thôi”, rồi ông cầm gậy gõ vào ống chân của Nguyên Nhƣỡng. (Hiến vấn – 46). Rõ là cử 
chỉ, ngôn ngữ của những ông già ta thƣờng thấy chung quanh ta; ông đâu có vẻ trịnh trọng nhƣ 
các cụ đồ nho tƣởng. 
Hai truyện dƣới đây cho ta thấy, nếu cần, ông cũng biết dùng “thủ đoạn”. 
Nhũ Bi có một lỗi gì nặng, muốn yết kiến ông, ông từ chối, sai ngƣời ra bảo rằng ông đau không 
tiếp đƣợc. Ngƣời này vừa mới bƣớc ra, ông cầm cây đàn sắt lên, vừa đàn vừa ca, chủ ý cho Nhũ 
Bi biết. (Dƣơng Hoá – 19). 
Lần khác, Dƣơng Hoá, một kẻ gian thần mà ông vốn ghét, muốn ông đến thăm hắn, nhƣng ông 
không đến. Hắn bèn sai gia nhân đem tặng một con heo luộc. Theo lễ, ông phải đến cảm ơn, 
nhƣng ông rình lúc Dƣơng Hoá không có ở nhà mới tới. (Dƣơng Hoá – 1). 
Ông có tâm hồn nghệ sĩ, hồi ở nƣớc Tề, ham mê học nhạc Thiều tới nỗi luôn ba tháng không biết 
mùi thịt, và bảo: “Thật không ngờ nhạc của vua Thuấn lại tận thiện tận mĩ đến thế!”. (Thuật nhi 
– 13). 
Nhƣ mọi nghệ sĩ, ông rất đa cảm: ở nhà ngƣời có tang thì buồn rầu, ăn không bao giờ no; ngày 
nào đi điếu ai thì hôm đó không đàn ca. (Thuật nhi – 9) – Khi Nhan Hồi (môn đệ đƣợc ông yêu 
nhất) chết, ông khóc nức nở, tới nỗi các ngƣời chung quanh phải ngạc nhiên. 
Dễ thƣơng nhất là bậc “vạn thế sƣ biểu” ta tƣởng rất mực đạo mạo, lại có tinh thần hài hƣớc hơn 
hết thảy các triết gia khác đời Xuân Thu và Chiến Quốc. 
Trong đời ông bôn ba khắp các nƣớc chƣ hầu, có lần môn đệ thất vọng quá, ông bảo: “Thày trò 
mình chẳng phải trâu, cọp mà lang thang trong đồng hoang nhƣ vầy. Đạo của thày sai chăng? 
Sao mà mình phải gặp cảnh đó?” 
Lần khác, thầy trò lạc nhau. Tử Cống đi tìm ông. Một ngƣời dân thấy ông, bảo Tử Cống: “Tôi 
mới thấy một ngƣời đứng ở cửa Đông, trán nhƣ vua Nghiêu, cổ nhƣ cổ ông Cao Dao, thấp ngƣời 
nhƣ vua Vũ (?), coi có vẻ thảm hại nhƣ con chó hoang vậy”. Khi thày trò gặp nhau rồi, Tử Cống 
kể lại lời đó, Khổng tử mỉm cƣời bảo: “Ngƣời đó tả hình dáng của ta không biết có đúng không, 
nhƣng cái vẻ thảm hại nhƣ con chó hoang thì đúng lắm”. 
Thày trò ông vẫn thƣờng thân mật nói đùa với nhau nhƣ vậy. Một hôm ông bảo Nhan Hồi (?): 
“Nếu anh giàu có thì thày muốn làm quản gia cho anh”. 

Lần khác ông bảo: “Nếu muốn làm giàu mà đƣợc thì làm tên cầm roi đánh xe hầu ngƣời ta, ta 
cũng làm”. (Thuật nhi – 11). 
Đọc Luận ngữ, thỉnh thoảng gặp những bài ông tự mỉa hoặc nói đùa với môn đệ nhƣ vậy, chúng 
ta mỉm cƣời, tƣởng ông nhƣ đồng thời với chúng ta, ở trong đám ngƣời chung quanh ta, không 
có chút gì cách biệt với ta cả. 
Tóm lại ông vừa là một học giả, một triết nhân, vừa là một nghệ sĩ giản dị, tự nhiên. 
----------------- 
Nhũ Bi: chữ Hán là 
孺悲
, trong cuốn Luận ngữ, bài XVII.20, cụ Nguyễn Hiến Lê phiên âm là 
Nhụ Bỉ. (Goldfish).
Coi chú thích sau. [Trong cuốn Khổng tử có đoạn: “Theo Tƣ Mã Thiên (…) Khổng tử kêu Tử 
Lộ lại bảo: Kinh Thi có câu: “Chẳng phải con tê ngƣu, chẳng phải con hổ mà lang thang ở đồng 
vắng” (Ông nghĩ tới cảnh của thầy trò lúc đó). Đạo của ta sai chăng, mà sao ta phải gặp cảnh 
này?”. (Goldfish). 
Xin so sánh với đoạn sau đây trong cuốn Khổng tử: “Trong khi ông đứng một mình ở cửa Đông, 
có ngƣời trong thấy, đi báo cho Tử Cống: “Ở cửa Đông, có một ngƣời trán giống vua Nghiêu, cổ 
giống Cao Dao, vai giống Tử Sản, nhƣng từ lƣng trở xuống thì kém vua Vũ ba tấc, có vẻ băn 
khoăn lo lắng nhƣ con chó nhà có tang”. Tử Cống lại cửa Đông kiếm thầy, kể lại chuyện đó. 
Khổng tử bảo: “Hình dáng ta ngƣời nào đó tả không biết có đúng không, nhƣng bảo ta giống con 
chó nhà có tang thì đúng quá”. (Truyện này không thấy chép trong Luận Ngữ)”. (Goldfish). 
Ba truyện này tôi nhớ chừng.