1. Nh÷ng nÐt míi trong nghiªn cøu ng«n ng÷
B¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 1970 cïng víi nh÷ng c«ng bè cña nhµ x· héi häc Mü Dell Hymes, ngêi ta ®· cã nhiÒu ph¶n øng chèng l¹i quan ®iÓm lý tëng cña Chomsky theo ®ã n¨ng lùc ng«n ng÷ lµ kh¶ n¨ng bÈm sinh mµ mçi ngêi tham gia giao tiÕp lý tëng cã thÓ hiÓu vµ t¹o ra v« vµn ph¸t ng«n cha bao giê nghe thÊy tríc ®ã. ThÕ nhng Hymes, ®· phª ph¸n Chomsky lµ ®· kh«ng tÝnh ®Õn c¸c t×nh huèng giao tiÕp cô thÓ trong ®ã ng«n ng÷ ®îc sö dông. §ã lµ c¸i mµ ngêi ta gäi lµ qui t¾c sö dông ng«n ng÷, c¸c qui t¾c nµy thay ®æi tïy thuéc vµo c¸c t×nh huèng kh¸c nhau. Ngoµi ra, còng nh»m lµm râ híng nghiªn cøu ng«n ng÷ x· héi nµy mµ Hymes ®Ò nghÞ sö dông kh¸i niÖm n¨ng lùc giao tiÕp. N¨ng lùc nµy gåm hai lÜnh vùc: HiÓu biÕt vÒ qui t¾c ng÷ ph¸p vµ kiÕn thøc vÒ c¸c qui t¾c sö dông ng«n ng÷ mµ ngêi sö dông mét ng«n ng÷ nµo ®ã cã ®îc. §©y còng lµ quan ®iÓm cña Widdowson, H.G (1980), theo t¸c gi¶ nµy, muèn giao tiÕp b»ng mét ng«n ng÷ nµo ®ã, ngêi sö dông ng«n ng÷ ph¶i võa n¾m ®îc qui t¾c ng÷ ph¸p vµ kiÕn thøc vÒ c¸c qui t¾c sö dông ng«n ng÷.
VËy hai kh¸i niÖm nµy bao hµm nh÷ng g×?
a) C¸c qui t¾c ng÷ ph¸p gåm: C¸c qui t¾c vª h×nh th¸i, vÒ có ph¸p cña mét ng«n ng÷ nhng ®ång thêi còng ph¶i tÝnh ®Õn mét sè yÕu tè ng÷ nghÜa bëi v× ng«n ng÷ lµ ph¬ng tiÖn giao tiÕp vµ diÔn ®¹t mét ý nghÜa nµo ®ã th«ng qua h×nh th¸i có ph¸p cña ng«n ng÷ ®ã. ChÝnh nhê viÖc biÕt c¸c qui t¾c sö dông mét ng«n ng÷ mµ ngêi ta míi cã thÓ t¹o ra nh÷ng ph¸t ng«n ®óng ng÷ ph¸p.
b) C¸c qui t¾c sö dông ng«n ng÷: Theo Canale et Swain th× qui t¾c sö dông gåm ba thµnh tè: X· héi ng«n ng÷, diÔn ng«n vµ chiÕn lîc diÔn ng«n (composante sociolinguistique, composante discurcive, composante stratÐgique. Theo hai t¸c gi¶ nµy th×:
X· héi ng«n ng÷ (composante sociolinguistique) bao gåm kiÕn thøc vÒ c¸c qui t¾c v¨n hãa x· héi c¸c qui t¾c nµy cho phÐp hiÓu ý nghÜa x· héi cña c¸c ph¸t ng«n.
DiÔn ng«n (composante discursive) gåm c¸c kiÕn thøc vÒ c¸c qui t¾c liªn kÕt gi÷a c¸c c©u hoÆc gi÷a c¸c phÇn cña c©u cïng c¸c qui t¾c liªn kÕt nghÜa gi÷a c¸c ph¸t ng«n ®Ó ®¶m b¶o tÝnh m¹ch l¹c mµ kh«ng cÇn dïng ®Õn c¸c h×nh th¸i ng«n ng÷. Nhê cã qui t¾c nµy mµ chóng ta cã thÓ hiÓu ®îc nh÷ng chiÕt ®o¹n nh:
Qui a ÐtÐ Ðlu doyen? (Ai tróng chñ nhiÖm khoa?)
- J’Ðtais absent. (T«i kh«ng ®i)
HoÆc: Oï as-tu mis la clÐ de la moto? (Em ®Ó ch×a khãa xe m¸y ë ®©u?)
C’est toi qui l’as. (Anh cÇm.)
ChiÕn lîc diÔn ng«n (composante stratÐgique) gåm c¸c nguyªn t¾c, thñ ph¸p bï trõ mµ ngêi sö dông ng«n ng÷ vËn dông ®Ó söa ch÷a nh÷ng ®iÓm kh«ng phï hîp trong qu¸ tr×nh giao tiÕp.
2. ¶nh hëng cña c¸c quan ®iÓm nµy trong nghiªn cøu ng÷ ph¸p
¶nh hëng cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy trong nghiªn cøu ng÷ ph¸p rÊt lín. Tríc hÕt ph¶i kÓ ®Õn c«ng tr×nh Le bon usage (Grevisse. M et Goosse. A, 1993), t¸c phÈm nµy tuy kh«ng hoµn toµn lµ mét c«ng tr×nh ®i tiªn phong vµ cã nhiÒu ®æi míi, nhng nã ®· vËn dông nhiÒu kÕt qu¶ nghiªn cøu ng«n ng÷ vµo ng÷ ph¸p vµ lµm thay ®æ c¸ch xö lý c¸c hiÖn tîng ng÷ ph¸p trong tiÕng Ph¸p. Do ®ã, lÇn ®Çu tiªn trong cuèn Le bon usage (Grevisse. M et Goosse. A, 1993) ta thÊy, l’article ®îc ®Æt trong môc dÐterminants; le conditionnel th× l¹i ®îc ®Æt chung víi c¸c thêi cña thøc indicatif; donc n»m trong môc adverbes nhng oui, non... l¹i ®îc ®Æt trong môc mots- phrases. §ång thêi ta thÊy c¸c cÊp ®é so s¸nh nh: plus, moins, aussi, autant... ®· ®îc t¸ch khái tÝnh tõ vµ ®îc nh×n nhËn nh tr¹ng tõ.
Xu híng xö lý míi nµy còng thÓ hiÖn râ trong cuèn: La Grammaire du sens et de l’expression (de P. Charaudeau, 1992). Cuèn ng÷ ph¸p nµy xö lý c¸c cÊp ®é kh¸c nhau cña ng«n ng÷ theo cïng mét nguyªn t¾c nhÊt qu¸n dùa trªn c¸c ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ mµ ngêi sö dông ng«n ng÷ cã ®îc ®Ó diÔn ®¹t ý m×nh chø kh«ng dùa vµo hµng lo¹t nh÷ng tiªu chÝ kh«ng ®ång nhÊt, lÉn lén gi÷a ng÷ nghÜa, có ph¸p, h×nh th¸i hoÆc l«gÝc nh ng÷ ph¸p truyÒn thèng ®· lµm tríc ®©y. §©y lµ ng÷ ph¸p diÔn ®¹t ý nghÜa trong giao tiÕp thËt sù, lµ ng÷ ph¸p dùa theo ng÷ c¶nh thùc tÕ ®a d¹ng hiÖn nay cña tiÕng Ph¸p nh ng«n ng÷ giao tiÕp b»ng lêi, ng«n ng÷ diÔn ®¹t trong qu¶ng c¸o, trong v¨n phong b¸o chÝ, v¨n phong khoa häc, v¨n phong s ph¹m hay v¨n phong v¨n häc. Ng÷ ph¸p nµy dùa trªn c¸c ph¹m trï cña ng÷ ph¸p truyÒn thèng nhng ®ång thêi còng ®a ra c¸c c¸ch miªu t¶ ý nghÜa cña c¸c ph¹m trï cïng víi c¸c nÐt nghÜa kh¸c nhau do ¶nh hëng cña c¸c t×nh huèng giao tiÕp trong diÔn ng«n t¹o ra. ChÝnh v× vËy mµ trong lo¹i ng÷ ph¸p nµy, c¸c tõ lo¹i ®îc nghiªn cøu cïng víi c¸c ph¹m trï ng«n ng÷ réng h¬n lµ c¸c ph¹m trï tõ lo¹i nhê cã sù kÕt hîp nghÜa. Ch¼ng h¹n, khi xö lý tõ lo¹i, t¸c gi¶ ®· gép vµo cïng mét nhãm t¹o thµnh c¸c môc nh:
Tõ chØ ng«i vµ ®¹i tõ chØ ng«i,
HiÖn thùc hãa vµ qu¸n tõ,
Sù phô thuéc vµ nh÷ng tõ chØ së h÷u,
Sù chØ trá vµ tõ chØ trá...
VÒ h×nh thøc liªn kÕt c¸c ®¬n vÞ cña v¨n b¶n, t¸c gi¶ xÕp: LËp luËn vµ c¸c mèi quan hÖ l«gÝc. T¸c gi¶ còng kh«ng nhãm c©u theo h×nh thøc nh: c©u kh¼ng ®Þnh, c©u phñ ®Þnh, c©u nghi vÊn, c©u mÖnh lÖnh, … mµ theo c¸c hµnh vi nh: Hµnh vi hái (interogation), hµnh vi kh¼ng ®Þnh (afirmation), hµnh vi phñ ®Þnh (nÐgation), hµnh vi yªu cÇu (injonction), sù h×nh th¸i ho¸ vµ c¸c h×nh th¸i ph¸t ng«n. C¸c nhµ ng÷ ph¸p cña nh÷ng n¨m 2000 nh R. Tomasson còng ®i theo híng nµy tøc lµ chó träng ®Õn viÖc mét hµnh vi ng«n ng÷ ®îc thÓ hiÖn nh thÕ nµo? B»ng nh÷ng h×nh thøc ng«n ng÷ nµo? Bëi v× mét h×nh thøc ng«n ng÷, tïy tõng t×nh huèng giao tiÕp cã thÓ thÓ hiÖn hµnh vi nµy hay hµnh vi kh¸c ®ång thêi còng thÓ hiÖn møc ®é biÓu hiÖn t×nh c¶m quan hÖ kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n cïng mét h×nh thøc ng«n ng÷ lµ c©u hái:
Vous voulez aller au tableau? (Mêi anh (chÞ) lªn b¶ng!)
Vous voulez vous taire? (Mêi anh (chÞ) im ®i cho!)
Vous avez faim? passons µ table! Le repas est prªt (Ch¾c anh (chÞ) ®ãi råi, mêi mäi ngêi ngåi vµo bµn, c¬m ®· dän ra råi.)
Còng t¬ng tù nh vËy, mét c©u cã h×nh thøc phñ ®Þnh cha ch¾c ®· thÓ hiÖn mét ý phñ ®Þnh vµ ngîc l¹i mét c©u cã h×nh thøc kh¼ng ®Þnh cã thÓ hiÖn mét ý phñ ®Þnh.
Ce n’est pas beau cet endroit? Chç nµy ®Ñp chø nhØ?
Vous avez quelque chose µ me reprocher dans cette affaire? (C¸c anh kh«ng cã lý do g× ®Ó tr¸ch cø t«i trong chuyÖn nµy c¶.)
Trong sè c¸c nhµ ng«n ng÷ cuèi thÕ kØ XX chñ tr¬ng c«ng nhËn c¸c chøc n¨ng cña ng«n ng÷ do Jakobson ®Ò xíng, MarcWilmet (trong cuèn Grammaire critique du franais 1997) chñ tr¬ng ®a nh÷ng nghiªn cøu ng«n ng÷ øng dông trùc tiÕp vµo c¸c líp häc nhÊt lµ c¸c líp häc ngo¹i ng÷ tiÕng Ph¸p. Víi môc ®Ých nµy «ng còng rÊt chó träng ®Õn vai trß ng÷ nghÜa. ¤ng cho r»ng môc ®Ých chÝnh cña c¸c ng«n ng÷ lµ chuyÓn t¶i néi dung trÝ tuÖ vµ t×nh c¶m. Do vËy mµ c¸c quy t¾c mµ «ng ®a ra chñ yÕu dùa vµo nghÜa nhng ®ång thêi còng chó träng ®Õn c¸c yÕu tè kh¸c : Cho nªn «ng ®· sö dông c¸c tiªu chÝ nh : ng÷ ph¸p, h×nh thøc, chøc n¨ng, biÓu c¶m, ng÷ nghÜa, tu tõ trong c¸c cÊp ®é ng«n ng÷ ®Ó lµm râ c¸c hiÖn tîng ng«n ng÷. Ch¼ng h¹n trong ch¬ng nãi vÒ c¸c ®Þnh tõ (dÐterminants), t¸c gi¶ nµy cho r»ng chøc n¨ng ®Þnh tõ cña c¸c tÝnh tõ cã thÓ ®îc t¸ch ®«i ra tïy thuéc vµo viÖc nã liªn quan ®Õn sè lîng hay ®Æc tÝnh cña danh tõ. T¸c gi¶ gäi nh÷ng lo¹i tõ thÓ hiÖn sè lîng lµ
quantifiants vµ dµnh thuËt ng÷ caractÐrisants ®Ó chØ nh÷ng tõ thÓ hiÖn ®Æc tÝnh. XuÊt ph¸t tõ sù ph©n biÖt nµy, t¸c gi¶ ®· xÕp c¸c ®Þnh tõ thµnh ba lo¹i: Quantifiants, caractÐrisants, quantifiants-caractÐrisants. §èi víi mçi lo¹i, t¸c gi¶ l¹i lµm mét b¶ng liÖt kª ®Ó råi ph©n tÝch kh¶ n¨ng thay thÕ, kÕt hîp, ph©n bè cña c¸c ®¬n vÞ ®· ph¸t hiÖn. Ch¼ng h¹n:
2.1 Líp tõ chØ sè lîng (quantifiants)
Ta cã:
a) Bèn lo¹i chØ sè lîng lìng cùc gåm: Qu¸n tõ ( les articles) trong ®ã bao gåm: le (la les) un, (une, des), de (de l’, du, de la, des) vµ h×nh th¸i.
b) Líp chØ sè lîng hÑp gåm:
- Lo¹i cã h×nh th¸i ®¬n: aucun, chaque, maint, nul, plusieurs, quelques, certain, diffÐrent, divers, tout.
- Lo¹i cã h×nh th¸i kÐp: assez de, µ peine de, ... nombre de, point de, ... un baril de, une bouchÐe de...
2.2 Líp tõ chØ ®Æc trng (caractÐrisants)
TÝnh tõ ®Æc trng cho danh tõ cña nhãm danh tõ: un ballon/un ballon rouge, tÝnh tõ nªu ®Æc trng hÑp: mªme (s), autre (s), danh tõ: fauteuil Louis XIV, Voltaire, veste marron, ®¹i tõ: Louis le Grand, tr¹ng tõ: place debout. Ngoµi ra cßn cã c¸c yÕu tè ®Æc trng gi¸n tiÕp gåm c¸c mÖnh ®Ò phô liªn hÖ hoÆc mÖnh ®Ò phô ®Ò ®Þnh ng÷.
2.3 Líp tõ sè lîng-®Æc trng (quantifiants-caractÐrisants)
Líp tõ nµy cã vai trß thªm vµo ý nghÜa sè lîng ban ®Çu mét th«ng tin nªu ®Æc trng. §ã lµ líp tõ liªn quan ®Õn ho¹t ®éng ph¸t ng«n nh: personnels et dÐictiques.
Cßn Robert Tomasson (trong cuèn Pour enseigner la grammaire 1998), ®· ®i theo ®êng híng ph©n tÝch ng«n ng÷ trong thùc tÕ. Do vËy, c¸ch ph©n tÝch cña «ng lµ ®i tõ c¸i chung ®Õn c¸i riªng, tõ ho¹t ®éng ph¸t ng«n ®Õn ph¸t ng«n råi ®Õn nhãm tõ trong c©u vµ cuèi cïng lµ tõ n»m trong nhãm. C¸c dÊu hiÖu ng÷ ph¸p ®îc «ng minh häa b»ng c¸c lo¹i h×nh v¨n b¶n kh¸c nhau, v¨n häc còng cã. Bëi v× nh t¸c gi¶ ®· nãi trong lêi tùa cña t¸c phÈm, viÖc nghiªn cøu mét ng«n ng÷ kh«ng bao giê ®îc t¸ch khái viÖc nghiªn cøu c¸c v¨n b¶n mµ nã nu«i dìng vµ n©ng ®ì.
3. ViÖc gi¶ng d¹y vµ nghiªn cøu cña chóng t«i
Theo nh C. Rojas, mét nhµ s ph¹m næi tiÕng ë Ph¸p ®· kh¼ng ®Þnh th× kh«ng cã mét ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y tiÕng Ph¸p nµo mµ l¹i kh«ng thÓ kh«ng tÝnh ®Õn c¸c nghiªn cøu ng÷ ph¸p, dï cho ph¬ng ph¸p nµy sö dông Ýt hay nhiÒu nguyªn t¾c ng÷ ph¸p têng minh trong líp häc. Lµ gi¸o viªn tiÕng Ph¸p, l¹i lµ gi¸o viªn d¹y ng÷ ph¸p, chóng t«i chia sÎ quan ®iÓm nµy. H¬n n÷a, v× lµ nhµ s ph¹m, nªn chóng ta kh«ng thÓ vµ kh«ng ®îc phÐp ®øng ngoµi hoÆc kh«ng biÕt ®Õn c¸c xu híng ng«n ng÷ hiÖn ®¹i. Trªn tinh thÇn nµy chóng t«i ®· s¾p xÕp, tæ chøc l¹i c¸ch gi¶ng d¹y vµ biªn so¹n gi¸o tr×nh ng÷ ph¸p. Ch¼ng h¹n trong ch¬ng tr×nh vµ gi¸o tr×nh ng÷ ph¸p nµy chóng t«i ®· tr×nh bµy c¸c líp
(les parties du discours hoÆc classes de mots) tõ kh¸c h¼n víi ng÷ ph¸p truyÒn thèng. Ch¼ng h¹n c¸c líp tõ nµy nay ®îc xÕp nh sau: nom, adjectif, dÐterminant (articles, possessifs, dÐmonstratifs, indÐfinis, ...,) pronom, verbe, adverbe, prÐposition, conjonction (de subordination et de coordination), l’introducteur (voici, c’est…) mots-phrases (oui, naturellement...).
VÒ phÇn có ph¸p c©u, chóng t«i ®· tiÕn hµnh ph©n tÝch, ®¸nh gi¸, tr×nh bµy vµ gi¶ng d¹y díi gãc ®é diÔn ng«n vµ ng÷ nghÜa. Ch¼ng h¹n, trong viÖc ph©n biÖt c©u ®¬n vµ c©u phøc, chóng t«i lu ý chñ yÕu ®Õn gi¸ trÞ diÔn ng«n cña hai lo¹i c©u trong gi¸ trÞ sö dông cña chóng. Trong mét ®o¹n v¨n hoÆc mét v¨n b¶n nÕu cø dïng liªn tôc c©u ®¬n th× tù nhiªn c¸c mèi quan hÖ l«gÝc sÏ kh«ng cßn n÷a. ThÕ nhng c¸ch dïng nµy còng gióp ta thÓ hiÖn mét thãi quen, ®¬n gi¶n, kh«ng cã g× ®ét biÕn cña mét nh©n vËt, cña mét tr¹ng th¸i. Trong khi ®ã c©u phøc ®îc dïng ®Ó thÓ hiÖn c¸c mèi quan hÖ l«gÝc trong v¨n b¶n: quan hÖ nh©n qu¶, quan hÖ nhîng bé, quan hÖ gi¶ thiÕt... B»ng viÖc ph©n biÖt nµy chóng t«i hy väng lµm cho ngêi häc nhËn thøc ®îc r»ng viÖc dïng c©u ®¬n hay c©u phøc lµ ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu giao tiÕp, vµo viÖc ngêi sö dông ng«n ng÷ muèn diÔn ®¹t ®iÒu g× chø kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ c©u ®¬n th× kh«ng phøc t¹p b»ng c©u phøc nh mét sè ngêi lÇm tëng vµ ®· khuyªn ngêi häc nªn sö dông c©u ®¬n ®Ó khái sai.
Ngoµi ra chóng t«i cßn cho r»ng v¨n b¶n lµ ph¬ng tiÖn tèt nhÊt ®Ó lµm râ c¸ch dïng cña mét hiÖn tîng ng«n ng÷. ChÝnh v× vËy mµ trong bµi gi¶ng cña chóng t«i c¸c hiÖn tîng ng«n ng÷ cã trong ch¬ng tr×nh ®îc trÝch tõ c¸c v¨n b¶n nãi hoÆc viÕt vµ ®îc giíi thiÖu cïng víi chóng.
Trªn ®©y chóng t«i tr×nh bµy s¬ lîc mét kÕt qu¶ nghiªn cøu míi ®©y nhÊt cña c¸c nhµ ng«n ng÷. Tuy nhiªn ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ chóng ta cã thÓ ¸p dông nguyªn mÉu c¸c kÕt qu¶ nµy vµo gi¶ng d¹y vµ biªn so¹n gi¸o tr×nh. H¬n n÷a, häc ngo¹i ng÷ kh«ng chØ lµ häc c¸c qui t¾c ng÷ ph¸p cña ng«n ng÷ ®ã mµ cßn ph¶i biÕt qui t¾c ®iÒu kiÖn dïng nã n÷a, còng nh ta thÊy cã sù kh¸c nhau gi÷a kiÕn thøc lý thuyÕt vµ kÜ n¨ng thùc hµnh vËy. VÒ vÊn ®Ò nµy, chóng t«i rÊt t©m ®¾c víi nhËn xÐt cña C. Rojas:
Ta kh«ng thÓ häc b¬i, häc khiªu vò, häc cìi ngùa hoÆc häc l¸i xe chØ b»ng mét quyÓn s¸ch lý thuyÕt; biÕt qui t¾c vµ biÕt ¸p dông thµnh th¹o c¸c qui t¾c nµy lµ hai ®iÒu kh¸c nhau. NhËn xÐt nµy ®· gîi më cho chóng t«i trong viÖc gi¶ng d¹y vµ biªn so¹n gi¸o tr×nh theo híng tiÕp nhËn nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu míi ®ã lµ híng kÕt hîp hai yÕu tè: quy t¾c ng«n ng÷ vµ kiÕn thøc vÒ c¸c qui t¾c sö dông ng«n ng÷. Thùc ra ®©y còng lµ xu híng chñ ®¹o hiÖn nay ®îc thÓ hiÖn trong c¸c s¸ch ng÷ ph¸p nghiªn cøu còng nh ng÷ ph¸p häc ®êng b»ng tiÕng Ph¸p.