Hình 3.4. Những loài thú đặc hữu của Australia - Koala va chó hoang Dingo

Một trong những mục tiêu xây dựng hệ thống v­ườn quốc gia nói trên là bảo vệ các khu cảnh quan tự nhiên, phục vụ mục đích khoa học, giáo dục và du lịch sinh thái.

Bốn trong số 26 vườn quốc gia của Việt Nam được công nhận là vườn di sản ASEAN vào năm 2004 gồm: Ba Bể, Chư Mom Ray, Hoàng Liên Sơn và Kon Ka Kinh. Đây là những vườn vừa đảm bảo những mục tiêu trên, vừa đảm bảo các tiêu chí về tính tự nhiên, hoang dã, tính nguyên vẹn về hệ sinh thái, sự đa dạng và các giá trị nổi bật của quần thể nhằm bảo tồn các sinh vật quý hiếm ở khu vực Đông Nam Á.

3.1.2. Chất lượng môi trường tự nhiên và các hoạt động du lịch

Nhiều công trình nghiên cứu cho thấy ngày càng có nhiều du khách đổ về các địa phương có môi trường tự nhiên trong lành để nghỉ ngơi, thư giãn và hoà mình với thiên nhiên. Đặc biệt trong bối cảnh hiện nay, khi cả thế giới cùng hướng đến sự phát triển bền vững và ngày càng có nhiều người tìm đến các loại hình du lịch bền vững dựa vào thiên nhiên thì môi trường tự nhiên càng trở nên quan trọng hơn đối với sự phát triển của du lịch.

Tuy nhiên, du lịch cũng rất nhạy cảm với chất lượng của môi trường tự nhiên. Sự suy thoái chất lượng môi trường tự nhiên của một điểm du lịch chắc chắn sẽ kéo theo sự suy giảm về số lượng du khách đến đây. Chính vì vậy, các mức độ thích hợp của chất lượng và sự duy trì của chất lượng môi trường tự nhiên phải được xét đến khi tiến hành quy hoạch nhằm đảm bảo tính bền vững của khu du lịch. Việc tổ chức các hoạt động du lịch cũng cần phải nghiên cứu kỹ lưỡng về chất lượng của từng yếu tố cấu thành nên môi trường tự nhiên. Đối với du lịch, các thành phần chủ yếu của chất lượng môi trường tự nhiên cần được xem xét bao gồm: môi trường địa chất, môi trường nước, môi trường không khí và môi trường sinh học.

3.1.2.1. Chất lượng môi trường địa chất

Môi trường địa chất là một tập hợp các thành tố địa chất của môi trường tự nhiên bao gồm các yếu tố như cấu trúc địa chất, các hoạt động kiến tạo, tân kiến tạo, địa động lực. Hiện tại, hoạt động động đất, các quá trình vôi hoá, phong hoá và các tai biến địa chất khác ảnh hưởng đến môi trường như xâm thực, trượt lở, nứt đất, núi lửa ... Có thể xem môi trường địa chất là phần cơ sở nền rắn của môi trường chung với các đặc tính và chất lượng của địa chất liên quan đến mục đích xây dựng, bố trí dân cư, phát triển các ngành kinh tế bao gồm cả kinh tế du lịch trong một không gian sử dụng nhất định nào đó (Phạm Trung Lương, 2000).

Trong du lịch, chất lượng của môi trường địa chất đã được nghiên cứu, đánh giá phục vụ cho mục đích du lịch như:

• 
  Thiết kế cơ sở hạ tầng phục vụ cho du lịch như đường sá, bãi đậu xe, bến tàu, cầu cống, các công trình cấp thoát nước...
  
• 
  Thiết kế các công trình xây dựng như khách sạn, khu mua sắm, khu vui chơi, giải trí ... cho du khách,
  
• 
  Xây dựng các tuyến và điểm du lịch.
  

3.1.2.2. Chất lượng môi trường nước

Môi trường nước là một bộ phận cấu thành quan trọng của môi trường tự nhiên, có ý nghĩa quyết định đối với sự tồn tại của sự sống và các hoạt động kinh tế xã hội, trong đó có du lịch. Các biến động về môi trường nước ở một khu du lịch thường kéo theo nhiều sự thay đổi về sức hấp dẫn của du lịch.

Các yếu tố về chất lượng môi trường nước có vai trò to lớn đối với các khu du lịch nói chung và các hoạt động du lịch nói riêng. Như đã trình bày trên đây, nước có ảnh hưởng quan trọng đến du lịch trong những điều kiện nhất định, đặc biệt là nhiệt độ và chất lượng nước. Trong nhiều trường hợp, sự suy thoái chất lượng nước của một điểm du lịch, cho dù là nước sinh hoạt, hay nước phục vụ cho các dịch vụ vui chơi giải trí, đều gây ra nhiều hậu quả xấu cho du lịch. Ngay cả những môn thể thao dưới nước cũng yêu cầu phải có những nguồn nước sạch để đảm bảo vệ sinh và tạo cảm giác thoải mái cho du khách.

Hoạt động sống và sản xuất của con người trên trái đất liên quan chặt chẽ đến môi trường không khí. Môi trường không khí là một bộ phận của môi trường tự nhiên tồn tại ở thể bụi hay khí. Những biến đổi của các yếu tố môi trường không khí như sự biến động của chế độ nhiệt, mưa - ẩm, gió … gây ra nhiều sự biến động đến đời sống và sản xuất trên hành tinh với những hậu quả nặng nề như nạn cháy rừng, mưa lũ, bão tố, lụt lội, … do El Nino và La Nina gây ra trên nhiều vùng lãnh thổ rộng lớn của trái đất.

Đối với du lịch, môi trường không khí ảnh hưởng đến việc quy hoạch các khu du lịch nghỉ dưỡng, đến tổ chức mùa vụ khai thác du lịch … Các yếu tố của môi trường không khí như chế độ nhiệt, mưa - ẩm, gió … có vai trò khá lớn trong việc xây dựng các kiến trúc cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kỹ thuật của khu du lịch, quyết định hướng quy hoạch của khu du lịch, bố trí không gian và phác đồ kiến trúc các quần thể du lịch.

Sự ô nhiễm môi trường không khí cho dù ở thể khí, bụi hay tiếng ồn cũng đều ảnh hưởng tức thời và nghiêm trọng đến hình ảnh và sự phát triển của một khu du lịch. Do vậy, vấn đề ô nhiễm môi trường không khí cần phải được quan tâm trong các hoạt động phát triển du lịch, đặc biệt đối với các khu du lịch nằm ở thung lũng hay gần các khu công nghiệp và các mỏ khai thác khoáng sản.

3.1.2.4. Chất lượng môi trường sinh học

Chất lượng môi trường sinh học của một điểm du lịch liên quan chặt chẽ đến đa dạng sinh học. Như đã trình bày trên đây, tính đa dạng sinh học và tính đặc hữu cao của một điểm du lịch là một trong những yếu tố quan trọng thu hút được nhiều du khách. Ngoài ra cũng phải tính đến chất lượng an toàn về môi trường sinh học của nơi du khách đến và lưu lại.

Các điểm du lịch ở các khu bảo tồn, các vườn quốc gia thường là những nơi tiềm ẩn nhiều nguy cơ độc hại từ các loại côn trùng độc, rắn độc, cá độc ... có thể gây nguy hiểm đến tính mạng của du khách. Ngoài ra, các loài động vật hoang dã nguy hiểm cũng là những mối đe doạ tiềm ẩn đối với sự an toàn của du khách. Một số loài cá mập ở các bãi biển, cá sấu ở một số khu thiên nhiên hoang dã, và nhiều động vật ăn thịt hung dữ khác ở các khu bảo tồn thiên nhiên có thể tấn công du khách vào bất cứ lúc nào. Các loài chuột bọ, ruồi, muỗi… cũng có thể gây cho họ các bệnh nguy hiểm như sốt rét, sốt xuất huyết, dịch tả, dịch hạch… Thêm vào đó, các ổ dịch ở địa phương như dịch sars, dịch cúm gà… cũng gây ra những tác động rất xấu đến du lịch.

Theo Goeldner cùng các cộng sự (2000), trong du lịch cần phân biệt cơ sở hạ tầng (infrastructure) phục vụ cho đời sống dân cư địa phương và cơ sở vật chất (superstructure) phục vụ cho du khách. Cho dù cũng quan trọng đối với du khách nhưng các cơ sở hạ tầng như: giao thông, hệ thống cấp thoát nước, bưu chính viễn thông, các cơ sở thương mại (siêu thị, chợ và cửa hàng bán lẻ)... là những cơ sở phục vụ chủ yếu cho đời sống thường ngày của cư dân địa phương. Trong khi đó, những cơ sở vật chất kỹ thuật như khách sạn, nhà hàng, các trung tâm hội nghị, các khu nghỉ mát ... chủ yếu là để phục vụ du khách.

Mặc dù được xây dựng chủ yếu để phục vụ cho dân cư địa phương nhưng các cơ sở hạ tầng cũng là một nhân tố quan trọng trong phát triển du lịch. Sẽ rất không thuận lợi đối với các hoạt động du lịch trong điều kiện cơ sở hạ tầng nghèo nàn, kém phát triển. Vai trò của hệ thống cơ sở hạ tầng đối với các hoạt động du lịch thể hiện ở chỗ:

• 
  Tạo điều kiện tiếp cận dễ dàng cho khách du lịch đến khu du lịch,
  
• 
  Tạo điều kiện thuận lợi trong việc giao tiếp, trao đổi thông tin cho du khách khi họ rời xa nơi cư trú thường xuyên của mình,
  
• 
  Tạo điều kiện thuận lợi cho các công ty du lịch khai thác các tiềm năng tài nguyên du lịch,
  
• 
  Cung cấp điện, nước và các nhu cầu không thể thiếu khác cho các hoạt động du lịch.
  

Các cơ sở và các hoạt động dịch vụ cũng phải thực sự đa dạng để thu hút du khách. Một trong những nhân tố quan trọng các công ty quảng bá du lịch đưa ra là những hoạt động và dịch vụ mà du khách sẽ có dịp thưởng thức ở một điểm du lịch. Các hoạt động và dịch vụ càng da dạng, điểm du lịch càng hấp dẫn đối với du khách vì họ có nhiều sự lựa chọn. Ngoài ra, các vấn đề liên quan như tổ chức quản lý, quy hoạch, nét thẩm mỹ văn hoá trong các cơ sở và hoạt động dịch vụ phải được phát huy tối đa nhằm tôn tạo các giá trị của các điểm di tích, các di sản văn hoá truyền thống và các danh lam thắng cảnh.

Các dịch vụ mua sắm cũng là một hoạt động quan trọng quyết định sự thành công của một điểm du lịch. Yếu tố quan trọng nhất trong dịch vụ mua sắm ở một điểm du lịch chính là sự đa dạng của các sản phẩm địa phương và tính xác thực của chúng. Du khách thường ưa chuộng các đồ vật do chính địa phương sản xuất để làm lưu niệm, do vậy một sản phẩm được quảng bá là sản phẩm phải đích thực do địa phương làm ra.

3.2.2. Trình độ phát triển khoa học công nghệ

Trong môi trường nhân văn, khoa học công nghệ là yếu tố xuất hiện muộn nhưng có mức độ ảnh hưởng ngày càng gia tăng đối với các sản phẩm và dịch vụ một điểm du lịch. Sự ra đời của máy bay phản lực, các công nghệ tiên tiến về thông tin liên lạc gắn liền với internet đã có ảnh hưởng to lớn đối với du lịch. Trình độ phát triển của khoa học công nghệ làm cho thế giới trở nên gần nhau hơn, du khách cảm thấy gần gũi hơn như lúc họ ở nhà. Có thể nói rằng sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ đã góp phần tạo môi trường thuận lợi cho phát triển du lịch. Điều này thể hiện rõ ở một số khía cạnh sau đây:

• 
  Tạo ra khả năng to lớn trong trao đổi thông tin, quảng bá du lịch. Ở các nước có ngành du lịch phát triển, công nghệ tin học còn được ứng dụng mạnh mẽ trong giao dịch kinh doanh du lịch, thực hiện nhanh chóng các thủ tục xuất nhập cảnh, quảng cáo, giới thiệu các điểm du lịch và các hoạt động du lịch trên internet ...
  
• 
  Tạo ra khả năng phát triển những sản phẩm du lịch hiện đại và hấp dẫn. Ở các nước phát triển, khoa học và công nghệ cao đã góp phần hình thành nên những công viên giải trí nhân tạo rất hiện đại, các công viên nước, các thủy cung ngầm dưới mặt đất, các tàu lặn ngắm cảnh dưới biển .... Những sản phẩm này tạo ra nhiều sức hấp dẫn đặc biệt cho du lịch, góp phần nâng cao hiệu quả kinh doanh và khả năng cạnh tranh của điểm du lịch,
  
• 
  Tạo điều kiện thuận lợi cho công tác điều tra và nghiên cứu cơ bản về du lịch, góp phần quan trọng vào sự phát triển du lịch.
  

Các yếu tố về thể chế và chính sách thường ít được xem trọng trong hệ thống các chức năng của du lịch. Thực tế cho thấy rằng hệ thống chính trị, các văn bản pháp luật như luật đầu tư, luật tài nguyên, luật bảo vệ môi trường, hệ thống tài chính... và đặc biệt là các chủ trương, chính sách về phát triển du lịch dài hạn có ảnh hưởng khá lớn đối với khả năng cạnh tranh của một điểm du lịch trên thị trường quốc tế.

Thể chế và chính sách nếu thích hợp và kịp thời sẽ tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho sự phát triển của du lịch, đồng thời hướng sự phát triển của du lịch phù hợp với chiến lược, quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội chung của đất nước, phù hợp với từng đặc điểm và điều kiện cụ thể của từng giai đoạn (Phạm Trung Lương, 2000). Ngoài ra, những chính sách mới, linh hoạt với tình hình và xu thế phát triển chung của kinh tế - xã hội cũng góp phần đáng kể vào sự thành bại của các điểm du lịch. Ví dụ trong thời kỳ bị ảnh hưởng của khủng hoảng tài chính khu vực vào những năm cuối của thập niên 1990, một số nước trong khu vực Đông Nam Á đã đưa ra nhiều biện pháp và chính sách nhằm hạ giá các tour du lịch, đồng thời đẩy mạnh các hoạt động quảng cáo để thu hút khách du lịch trở lại. Kết quả rất khả quan cho thấy những chiến lược và chính sách phù hợp sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho du lịch phát triển, thậm chí trong những điều kiện khó khăn nhất.

Khung 3.6. Du lịch Thái Lan vượt qua suy thoái bằng các chính sách thích hợp Sau chiến tranh vùng Vịnh 1991, du lịch Thái Lan tăng trưởng mạnh và liên tục, với số lượng khách quốc tế tăng gấp đôi, từ 5 triệu lên đến 10,8 triệu lượt khách trong năm 2002. Cũng trong năm 2002, tổng thu nhập của ngành du lịch đạt doanh thu cao nhất, chiếm 6% tổng GDP của Thái Lan. Tuy nhiên, năm 2003 được coi là năm tồi tệ nhất trong lịch sử ngành du lịch Thái Lan. Cuộc chiến tranh ở Iraq và sự bùng nổ nạn dịch SARS chính là "hoạn nạn kép". Lần đầu tiên trong vòng 12 năm, ngành công nghiệp không khói phải chứng kiến sự sụt giảm thảm hại về số lượng khách du lịch và một khoản lỗ khổng lồ 40 tỷ bath. Lượng khách trong tháng 4/2003 giảm 46%, chỉ còn 320.000 lượt khách. Đầu tháng 5/2003 số lượng khách tiếp tục giảm 55% và sự sụt giảm này trong năm 2003 vẫn chưa thấy điểm dừng. Để vượt qua thời kỳ suy thoái, rất nhiều những biện pháp được chính phủ đưa ra như tăng cường quảng bá tại nước ngoài, giảm giá các dịch vụ liên quan đến du lịch như giá vé máy bay, dịch vụ khách sạn và lữ hành. Ấn tượng hơn cả là việc Thủ tướng Thaksin Shinawatra đã cam kết sẽ trao 100.000 USD cho bất kỳ khách du lịch quốc tế nào chứng minh được rằng mình bị nhiễm SARS tại Thái Lan. Đây là động thái nhằm xây dựng lòng tin của khách du lịch và tạo hình ảnh đẹp về Thái Lan đối với thế giới. Ngoài ra, Bộ Thể thao và Du lịch cũng đầu tư 193 triệu baht để quảng bá một hình ảnh đất nước Thái Lan không còn nạn dịch SARS đồng thời với chiến dịch ''Nụ cười Thái và hơn thế nữa'' để thu hút thêm khách du lịch quốc tế đến nước này. Những biện pháp ''kích cầu'' bạo dạn chưa từng có cũng được các doanh nghiệp tư nhân áp dụng như đưa ra mức giá 500 baht/đêm tại một số các khách sạn trong nước, hay giảm giá 30-80% của các đại lý du lịch và  khách sạn. Ngay cả những khách sạn sang trọng đạt tiêu chuẩn quốc tế như Grant Hyatt Erawan cũng đã đưa ra chương trình khuyến mãi đặc biệt hấp dẫn để thu hút các du khách trong và ngoài nước. Hãng Hàng không Thái Lan (Thai Airways) và các hãng hàng không tư nhân thì giảm 25% giá vé. Mềm có nhưng rắn cũng có. Một vài biện pháp mạnh cũng đã được chính phủ áp dụng. Khách du lịch đến từ Trung Quốc đại lục, Hongkong, Đài Loan, Singapore và Việt Nam phải đeo khẩu trang vào mọi lúc và khẩu trang sẽ được phát tại nơi nhập cảnh. Nếu không, du khách sẽ phải nhận hình phạt 6 tháng tù, và/hoặc khoản tiền 10.000 baht (tương đương 233,4 USD). Trước khi nhập cảnh vào Thái Lan, du khách còn phải qua sự kiểm tra của bác sĩ. Nếu du khách có biểu hiện của bệnh sẽ bị trục xuất ngay lập tức. Cố gắng khôi phục thị trường ngoài nước nhưng Chính phủ Thái Lan cũng không quên thị trường nội địa vốn mang lại  320 tỷ baht doanh thu hàng năm. Chính phủ cũng trao vai trò chủ động hơn cho chính quyền địa phương trong việc phát triển và nâng cao chất lượng du lịch nội địa, khuyến khích các doanh nghiệp trong nước tổ chức hội họp tại các tỉnh thành, và dành riêng một quỹ 400 triệu baht để thực hiện những kỳ nghỉ miễn phí cho quan chức địa phương và sinh viên xuất sắc của các trường đại học. (Nguồn: BangkokPost, 2003.)

3.2.4. Các yếu tố về lịch sử, văn hoá và xã hội

3.2.4.1. Các yếu tố về lịch sử và văn hóa

Một trong những mục tiêu hàng đầu của du lịch là làm cho thế giới trở nên gần gũi với nhau hơn thông qua việc giới thiệu cho du khách các quốc gia, các địa danh, các dân tộc, lịch sử và văn hoá của họ. Các tuyến du lịch quốc tế giúp tăng cường trao đổi kiến thức và văn hoá giữa các dân tộc, tăng cường hợp tác quốc tế, nâng cao các mức độ thưởng thức tri thức của nhân loại bao gồm văn hoá, giáo dục, tôn giáo, khoa học ... Do vậy, sự phát triển các yếu tố văn hoá ở các điểm du lịch chính là một trong những phương tiện hữu hiệu nhằm nâng cao các giá trị tài nguyên du lịch nhân văn để thu hút du khách.

Văn hoá của một dân tộc hay một cộng đồng địa phương phản ảnh nhiều khía cạnh của của quá khứ và hiện tại của dân tộc và cộng đồng đó. Văn hóa là một đặc tính khá bền vững và là nhân tố phải được bảo tồn và phát huy nếu muốn phát triển du lịch. Trong thời đại mang tính toàn cầu hoá như hiện nay, các giá trị văn hoá của điểm du lịch càng đa dạng, càng được giới thiệu một cách sáng tạo và cuốn hút thì càng tạo được nhiều sự hấp dẫn đối với du khách. Các nhân tố văn hoá được sử dụng để quảng bá cho du lịch thường là các phong tục tập quán và lòng mến khách của dân địa phương, kiến trúc bản địa, các sản phẩm thủ công và công nghiệp, âm nhạc truyền thống, giáo dục, các lễ hội, tôn giáo và nhiều khía cạnh đặc thù khác liên quan đến đời sống của dân cư địa phương.

Tài nguyên nhân văn ở nước ta rất đa dạng, phong phú. Về đại thể, các loại tài nguyên nhân văn quan trọng hàng đầu là các di tích (văn hóa, lịch sử, kiến trúc, nghệ thuật,...) và các lễ hội.

a. Các di tích lịch sử - văn hóa

* Di sản văn hóa thế giới.

Ngoài hai di sản thiên nhiên của thế giới là vịnh Hạ Long và Phong Nha - Kẻ Bảng, nước ta còn có ba di sản văn hóa thế giới: Quần thể di tích cố đô Huế (công nhận năm 1993), Thánh địa Mỹ Sơn, đô thị cổ Hội An (1999) ở Quảng Nam. Nước ta có hai loại hình văn hóa nghệ thuật được công nhận là Kiệt tác văn hóa phi vật thể và truyền khẩu nhân loại là: Nhã nhạc cung đình Huế (2003) và Văn hóa Cồng chiêng các dân tộc Tây Nguyên (2005). Đây là nguồn tài nguyên quý giá rất hấp dẫn đối với du khách.

* Di tích văn hóa - lịch sử cấp quốc gia và địa phương:

- Các di tích khảo cổ học: bao gồm các di chỉ cư trú (những di chỉ hang động hoặc di chỉ ngoài trời) và di chỉ mộ táng, những công trình kiến trúc cổ, thành phố cổ, những tàu thuyền cổ bị đắm... Ví dụ như ở Thánh địa Cát Tiên (Đồng Nai). Đây là một quần thể kiến trúc hoành tráng, một thánh địa Bàlamôn giáo đặc trưng ở khu vực phía Nam của đất nước, mà theo đánh giá của các nhà khảo cổ học Nhật Bản, thì nó có giá trị sánh ngang với Ăngco Vát của Campuchia.

- Các di tích lịch sử: là những di tích ghi nhận những sự kiện lịch sử hoặc các đặc điểm lịch sử tiêu biểu của các dân tộc trong quá trình phát triển lịch sử của mình, bao gồm:

Các di tích ghi dấu về dân tộc học: sự ăn ở, sinh hoạt của các tộc người.

Di tích ghi dấu các sự kiện chính trị quan trọng, tiêu biểu, có ý nghĩa quyết định chiều hướng phát triển của đất nước, của địa phương như bến Bình Than - nơi diễn ra Hội nghị Diên Hồng, cây đa Tân Trào ...