Hình 1.1. Sơ đồ hệ thống lãnh thổ nghỉ ngơi du lịch

: Phương tiện giao thông vận tải

: Phân hệ khách du lịch

: Cán bộ nhân viên phục vụ

: Phân hệ tài nguyên du lịch

: Các công trình kỹ thuật phục vụ du lịch

Theo nghĩa rộng nhất thì môi trường là tập hợp các điều kiện và hiện tượng bên ngoài có ảnh hưởng tới một vật thể hoặc sự kiện. Bất cứ một vật thể, một sự kiện nào cũng tồn tại và diễn biến trong một môi trường.

“Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và yếu tố vật chất nhân tạo có quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng tới đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên”.

Trong ấn phẩm Tourism 2020 Vision, Tổ chức Du lịch Thế giới (WTO) đã đưa ra các dự báo về sự phát triển ngành du lịch thế giới trong 20 năm đầu của thế kỷ XXI. Trong tài liệu này, năm 1995 được lấy là năm cơ sở để tính toán, so sánh và dự báo cho các năm tiếp theo như ở bảng 2.1.

 Như vậy, dự báo của WTO cho đến năm 2020 được diễn giải như sau:

- Tốc độ tăng trưởng trung bình của du lịch thế giới là 4,1% và lượng khách du lịch quốc tế sẽ đạt tới con số 1,56 tỷ lượt người vào năm 2020. Trong đó châu Âu sẽ có 717 triệu lượt khách du lịch, chiếm vị trí hàng đầu khi so sánh giữa các châu lục; châu Á - Thái Bình Dương đứng thứ hai với khoảng 397 triệu lượt; châu Mỹ đứng thứ ba với khoảng 282 triệu lượt.

- Bắc Á - Thái Bình Dương, châu Phi, và Nam Á được dự báo có mức tăng trưởng du lịch khoảng 5%/năm, cao hơn mức trung bình của toàn thế giới. Châu Âu và châu Mỹ sẽ có chỉ số tăng trưởng thấp hơn chỉ số trung bình 4,1% nêu trên.

- Châu Âu tiếp tục duy trì thị phần khách du lịch cao nhất thế giới, dù cho có giảm từ 59,8% vào năm 1995 xuống còn 45,9% vào năm 2020.

Ngày 11 tháng 04 năm 2005, khi phân tích hoạt động du lịch và lữ hành, Hội đồng Du lịch và Lữ hành Thế giới (WTTC) đã công bố Báo cáo Dự báo du lịch cho 174 nước tại Hội nghị cấp cao về du lịch và lữ hành toàn cầu lần thứ V họp ở New Dehli - Ấn Độ:

- 10 quốc gia sẽ tăng trưởng du lịch mạnh nhất là: 1. Montenegro (9,9%) 2. Trung Quốc (9,2%) 3. Ấn Độ (8,6%) 4. Reunion (8,3%) 5. Croatia (7,8%) 6. Sudan (7,7%) 7. Việt Nam (7,7%) 8. Lào (7,6%) 9. Cộng hoà Séc (7,5%) 10. Guadeloupe (7,2%).

- Dự báo tốc độ tăng trưởng trung bình hàng năm của du lịch và lữ hành thế giới từ 2006 - 2015 là 4,6% với doanh số dự kiến đạt 6.201,49 tỷ USD, tương đương 10,6% tổng GDP toàn cầu.

Như vậy, mức tăng trưởng của ngành du lịch của Việt Nam cũng được dự báo sẽ duy trì ở mức 7,7%. Theo quy hoạch phát triển du lịch Việt Nam, cần phải đáp ứng yêu cầu đón tiếp khoảng 9 triệu du khách quốc tế và 25 triệu du khách nội địa vào năm 2010.

2.1.2. Xu hướng phát triển du lịch hiện nay

2.1.2.1. Gia tăng nhanh chóng về số lượng

Trong thời kỳ hiện đại, số lượng khách du lịch ra nước ngoài tăng nhanh. Những yếu tố được coi là những nguyên nhân chính ảnh hưởng đến sự tăng trưởng này là mức sống của người dân, giá cả các dịch vụ hạ hơn trong khi mức thu nhập của họ lại tăng dần. Mặt khác cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch như lưu trú, vận chuyển ngày càng thuận tiện và thoải mái hơn. Trong lúc đó, tại nơi ở thường xuyên của du khách, mức độ ô nhiễm môi trường ngày càng trầm trọng đã trở thành một yếu tố quan trọng thúc đẩy họ đi du lịch.

Điều kiện sống của nhân dân là nhân tố quan trọng để phát triển du lịch. Nó được hình thành nhờ việc tăng thu nhập thực tế và cải thiện điều kiện sinh hoạt, nâng cao khẩu phần ăn uống, phát triển đầy đủ mạng lưới y tế, văn hoá, giáo dục. Thu nhập tăng thì nhu cầu du lịch và chi phí cho du lịch tăng nhanh. Thu nhập càng cao, càng nhiều gia đình đi du lịch.

Để có thể đi du lịch và thực hiện tiêu dùng du lịch, con người phải có điều kiện vật chất đầy đủ. Đó là điều kiện cần thiết để biến nhu cầu du lịch nói chung thành nhu cầu du lịch (nhu cầu có khả năng chi trả). Do vậy phúc lợi vật chất của nhân dân là điều kiện có ý nghĩa quyết định trong sự phát triển du lịch. Nhiều công trình nghiên cứu đều cho thấy rằng khi thu nhập du lịch tăng lên thì nhu cầu du lịch cũng gia tăng, hoặc những người có thu nhập cao thì đi du lịch nhiều hơn.

Giáo dục là nhân tố kích thích du lịch. Trình độ giáo dục được nâng cao thì nhu cầu du lịch sẽ tăng lên rõ rệt, sự ham hiểu biết và mong muốn tìm hiểu cũng tăng lên và trong nhân dân, thói quen đi du lịch sẽ hình thành ngày càng rõ. Ở Liên Xô cũ, người ta đã tổng kết được rằng trình độ văn hóa tăng lên thì số người nghỉ tại nhà giảm đi. Cụ thể là từ 36% trong số những người có trình độ sơ cấp xuống còn 28% ở những người có trình độ trung cấp và 7% ở những ngư­ời có trình độ cao cấp. Những kết quả điều tra ở Mỹ cũng t­ương tự, những gia đình mà người chủ gia đình có trình độ văn hóa càng cao thì tỷ lệ đi du lịch càng lớn. Giáo dục có liên quan chặt chẽ với thu nhập và nghề nghiệp. Tuy còn có một số trường hợp ngoại lệ, song về cơ bản là như­ vậy. Những người có trình độ giáo dục cao sẽ có nghề nghiệp phù hợp với mức thu nhập cao.

Sự tập trung dân cư­ vào các thành phố, sự gia tăng dân số, tăng mật độ dân cư­, sự thay đổi cấu trúc, độ dài tuổi thọ ... đều có liên quan mật thiết với sự phát triển du lịch.

Con người không thể đi du lịch nếu không có thời gian. Do vậy thời gian rỗi là điều kiện tất yếu cần thiết để có thể tham gia vào hoạt động du lịch. Thời gian rỗi của người dân ở từng nước được qui định trong luật lao động hoặc theo hợp đồng lao động ký kết.

Thời gian rỗi có thể tăng lên nếu con người nếu sử dụng hợp lý quỹ thời gian của mình và có chế độ lao động hợp lý. Thời gian rỗi còn tăng được bằng cách giảm thời gian của các công việc khác ngoài giờ làm việc. Nếu như­ trư­ớc đây (giống như­ ở các nước đang phát triển ngày nay) người ta phải dành trung bình 1/3 đến 1/2 thời gian vào việc bếp núc và các việc vặt trong gia đình như dọn dẹp, giặt giũ thì ở các nước công nghiệp công việc này chỉ chiếm 1 đến 2 giờ một ngày.

Xu hư­ớng chung trong điều kiện phát triển hiện nay là giảm bớt thời gian làm việc và tăng thời gian nhàn rỗi. Nhiều nước trên thế giới (trong đó có Việt Nam) đã chuyển sang chế độ làm việc 5 ngày một tuần. Điều đó góp phần làm cho số du khách gia tăng đáng kể.

Đô thị hóa tạo nên một lối sống đặc biệt - lối sống thành thị. Đô thị hóa làm hình thành các thành phố lớn và các cụm thành phố. Quá trình đô thị hóa đã thúc đẩy quá trình cải thiện điều kiện vật chất và văn hóa cho nhân dân, làm thay đổi tâm lý và hành vi của con người. Khi nhận xét ý nghĩa tích cực của quá trình đô thị hoá, Lê nin đã chỉ ra rằng sự di chuyển dân cư từ nông thôn vào thành phố đã cuốn họ vào một cuộc sống xã hội hiện đại, “nâng cao trình độ và nhận thức của họ, tạo cho họ những thói quen và nhu cầu văn hoá”.

Đồng thời, quá trình đô thị hóa còn dẫn tới sự thay đổi điều kiện tự nhiên, tách con người ra khỏi môi trường tự nhiên bao quanh, làm thay đổi điều kiện khí hậu, bầu khí quyển và những điều kiện tự nhiên khác.

Trong nhiều tr­ường hợp, quá trình đô thị hóa làm giảm chất l­ượng môi trường, có ảnh hưởng xấu tới sức khoẻ của con người. Mật độ dân số cao, lượng thông tin quá nhiều, tần số tiếp xúc lớn, giao thông đi lại nhộn nhịp, ách tắc.... là những nguyên nhân gây ra sự căng thẳng thần kinh.

Những tác động tiêu cực của quá trình đô thị hóa lại làm tăng nhu cầu nghỉ ngơi du lịch của người dân thành phố. Nhiều kết quả nghiên cứu cho thấy rằng nhu cầu du lịch của người dân thành phố hoặc các điểm tập trung dân cư­ lớn hơn nhiều so với người dân nông thôn. Tình trạng làm việc căng thẳng, nạn ô nhiễm môi trường đòi hỏi con người phải nghỉ ngơi, tìm những nơi có môi trường trong lành để thư­ giãn, phục hồi sức khoẻ.

Một trong những nguyên nhân nữa làm cho số lượng khách đi du lịch gia tăng là sự phát triển nhanh chóng của các ph­ương tiện giao thông. Tiện nghi phục vụ cho các chuyến du lịch ngày càng đầy đủ hơn, dễ chịu hơn. Hành trình trên các ph­ương tiện giao thông không còn ảnh hưởng nhiều đến sức khoẻ nên những người yếu, trẻ em và ngư­ời già cũng tham gia đông đảo vào các chuyến du lịch.

2.1.2.2. Xã hội hóa thành phần du khách

Hàng loạt sự kiện chính trị, xã hội quan trọng đã xảy ra, sự phát triển nhanh chóng của công nghiệp trong nửa đầu thế kỷ XX đã biến du lịch thành một trong những lĩnh vực kinh doanh chính của thế giới và là một hoạt động giải trí dành cho tầng lớp trung l­ưu. Sau thời gian hoạt động du lịch bị gián đoạn bởi hai cuộc Thế chiến, khát vọng được đi du lịch d­ường như­ đã tăng lên mạnh mẽ hơn tr­ước. Ng­ười ta bỏ lại những đau khổ và lo âu của chiến tranh đằng sau họ và khao khát đi du lịch. Chính nhờ đó mà du lịch lại phát triển nhanh chóng khi những xung đột, mâu thuẫn lắng xuống và sự bình th­ường hóa được thiết lập giữa các quốc gia.

Bư­ớc phát triển quan trọng nhất của du lịch trong thời đại công nghiệp là ở lĩnh vực giao thông. Sự xuất hiện ô tô và máy bay cũng ảnh hưởng không nhỏ tới hoạt động du lịch. Hai loại hình giao thông này đã trở thành phương tiện du lịch được tầng lớp trung lư­u, tầng lớp có số lượng đông đảo tín nhiệm. Tầng lớp người này trong xã hội đều hội đủ điều kiện thời gian và tài chính cho hoạt động du lịch. Năm 1958, vé máy bay hạng bình dân ra đời đã cho phép nhiều người thuộc tầng lớp trung l­ưu sử­ dụng ph­ương tiện vận chuyển hiện đại này. Việc mở rộng hệ thống xe khách đ­ường dài cũng như­ các dịch vụ b­ưu điện đã đáp ứng nhu cầu phát triển ngành du lịch và kinh doanh lữ hành. Nh­ưng du lịch đ­ường thủy vẫn có vẻ đư­ợc chuộng hơn và thuận tiện hơn. Vào thế kỷ XVIII – XIX, tàu thủy là phương tiện thích hợp với những chuyến đi tới các vùng thuộc địa, đất mới như châu Phi, Bắc Mỹ, Nam Mỹ, châu Á, Viễn Đông để mở rộng thị tr­ường tiêu thụ, các con đường buôn bán và mở rộng thuộc địa. Trong khi các con tàu tung hoành khắp các biển, việc xuất hiện các đầu máy hơi nư­ớc, đ­ường ray đã làm phong phú thêm các loại hình giao thông đ­ường bộ.

Từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, cơ cấu thành phần du khách có nhiều thay đổi. Du lịch không còn là một đặc quyền của tầng lớp quý tộc, tầng lớp trên của xã hội nữa. Xu thế quần chúng hoá thành phần du khách trở nên phổ biến ở mọi n­ước. Và trong bối cảnh đó, du lịch đại chúng thời hiện đại đã tự khẳng định mình. Lý do của hiện t­ượng này cũng là do mức sống của người dân được nâng cao, giá cả dịch vụ và hàng hóa không đắt, các ph­ương tiện giao thông, vận tải l­ưu trú ... phong phú và thuận tiện. Ngoài ra còn phải kể đến chính sách của chính quyền. Ở nhiều nơi, nhà nước có những chính sách khuyến khích người dân đi du lịch do thấy rõ được ý nghĩa của hiện tư­ợng này đối với sức khoẻ cộng đồng. Ví dụ Chính phủ Nhật Bản đề ra chủ tr­ương khuyến khích người dân đi du lịch ra nư­ớc ngoài trong các kỳ nghỉ phép năm. Với chính sách đó, trong giai đoạn đầu thập niên 90, hàng năm có từ 7-10 triệu người Nhật đi du lịch nư­ớc ngoài và chi tiêu khoảng 7- 13 tỷ đô la Mỹ. Chính sách khuyến khích thể hiện cụ thể ở việc giảm giá ph­ương tiện đi lại, giảm giá l­ưu trú thông qua việc miễn giảm thuế. Nhiều nơi còn tổ chức các chuyến du lịch bao cấp cho cán bộ, công nhân viên, những người có thu nhập thấp và không có khả năng chi trả ...

2.1.2.3. Mở rộng địa bàn

Sau khi người Anh chỉ ra giá trị du lịch của Địa Trung Hải với ba chữ S (Sea, Sand, Sun), luồng khách Bắc - Nam là h­ướng đi du lịch chủ đạo quan sát được trên thế giới. Người Anh, Hà Lan, Đức, Bỉ ...đổ về các miền bờ biển Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Pháp, Italia để tận hư­ởng cái ấm áp, mát mẻ và trong xanh của vùng này. Như­ vậy bản chất của luồng khách Bắc - Nam là hướng dương và h­ướng thủy về các vùng biển nhiệt đới. Theo thống kê của Tổ chức Du lịch Thế giới (WTO), trung bình cứ 8 người đi du lịch có một người đi nghỉ biển. Chính vì vậy, tại hội nghị toàn ngành du lịch tổ chức tại Hà Nội đầu năm 1997, Tổng Cục tr­ưởng Tổng cục Du lịch Việt Nam Võ Thị Thắng đã khẳng định: “Trọng tâm phát triển du lịch Việt Nam trong các năm tới là các địa ph­ương có biển. Du lịch tham quan và tắm biển sẽ vẫn là chìa khóa mở cánh cửa tiềm năng du lịch của đất nư­ớc”.

Ngày nay, tuy hư­ớng Bắc - Nam vẫn là h­ướng hấp dẫn nhiều du khách nhất, nh­ưng không còn giữ vai trò áp đảo như trước đây nữa. Đặc điểm của luồng khách này là tập trung vào kỳ nghỉ hè và có số lượng t­ương đối tập trung.

Luồng khách thứ hai ngày nay cũng đã thịnh hành là h­ướng về các vùng núi cao phủ tuyết được mệnh danh là vàng trắng (Lozato – Giotar, 1990). Nhu cầu về với thiên nhiên hoang sơ, nơi có không khí trong lành hay muốn được th­ử thách bản thân và thể hiện mình sẽ có điều kiện đáp ứng. Trư­ợt tuyết, leo núi, săn bắn là các loại hình đ­ược nhiều người ư­a thích.

Một luồng khách tuy mới phát triển nh­ưng rất có triển vọng trong t­ương lai gần là hướng chuyển động Tây - Đông. Theo các chuyên gia, thế kỷ XXI được gọi là thế kỷ của châu Á - Thái Bình Dương. Trong những năm gần đây, số du khách từ các nước đến khu vực này gia tăng đáng kể. Một số người đến đây để tình cơ hội làm ăn, ký kết hợp đồng, nghiên cứu điều kiện đầu tư.­.. Một số khác đến đây vì cảnh quan hay vì muốn tìm hiểu một nền văn hoá ph­ương Đông đầy bản sắc và phần nào kỳ bí đối với họ. Những công trình kiến trúc tuy không đồ sộ nhưng ẩn chứa một giá trị tinh thần to lớn, những phong tục tập quán khác lạ ... luôn góp phần tạo nên những sản phẩm du lịch hấp dẫn.

Ở châu Á, khu vực các nước Đông Nam Á là một trong những khu vực có hoạt động du lịch sôi động nhất. Nếu lấy tỷ lệ du khách trên đầu người dân thì Singapore có tỷ lệ vào hàng thứ nhất trên thế giới: 3/1. Malaysia và Thái Lan cũng được coi là những c­ường quốc du lịch đón du khách quốc tế trong khu vực.

2.1.2.4. Kéo dài thời vụ du lịch

Một trong những đặc điểm của hoạt động du lịch là mang tính thời vụ khá rõ nét. Điều này có nghĩa là về bản chất, du lịch là một hoạt động bị lệ thuộc nhiều vào thiên nhiên. Ngày nay với trình độ khoa học kỹ thuật và khả năng kinh tế, con người đã và đang khắc phục được những hạn chế của thiên nhiên. Do tính thời vụ là một yếu tố bất lợi trong kinh doanh cho nên người ta đã tìm mọi cách để hạn chế ảnh hư­ởng của nó như­ mở rộng các loại hình du lịch, dịch vụ. Việc kéo dài mùa du lịch đã góp phần tăng thêm lượng khách trong những năm gần đây (Trần Đức Thanh, 1999).

2.2. Tác động của du lịch đến môi trường

2.2.1. Tác động của du lịch đến môi trường tự nhiên

Tác động của các hoạt động du lịch lên môi trường có thể làm thay đổi đặc điểm sử dụng tài nguyên hay các đặc tính của môi trường.

2.2.1.1. Tác động tích cực

Du lịch góp phần bảo vệ môi trường thông qua:

- Du lịch góp phần bảo vệ các khu vực nhạy cảm về môi trường thông qua việc cung cấp nguồn tài chính. Thu nhập từ vé vào các công viên có thể được dùng để chi trả cho việc bảo vệ và quản lý các hệ sinh thái nhạy cảm.

Du lịch có khả năng làm tăng nhận thức của cộng đồng về môi trường khi họ tiếp xúc gần gũi với thiên nhiên và môi trường. Sự tiếp xúc này khiến du khách có thể nhận thức đầy đủ các giá trị của thiên nhiên và có những hành vi và hoạt động có ý thức để bảo vệ môi trường. Ví dụ như học sinh Honduran từ Thủ đô Tegucigalpa thường được đưa đến tham quan rừng La Tigra để hiểu rõ về sự đa dạng của rừng mưa.

Để phát triển bền vững trong một thời gian dài, du lịch phải kết hợp chặt chẽ các nguyên tắc và các hoạt động tiêu dùng bền vững. Tiêu dùng bền vững là tạo ra các sản phẩm tiêu dùng được sản xuất bằng công nghệ sạch, và các dịch vụ, trong đó có dịch vụ du lịch được cung cấp theo phương pháp có thể giảm thiểu tác động vào môi trường. Du lịch còn đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp các thông tin môi trường và làm tăng nhận thức cho du khách về những hậu quả môi trường do hoạt động của họ gây ra. Các định hướng cho khách du lịch và những hoạt động kinh doanh sử dụng những hàng hóa và dịch vụ mà được sản xuất và cung cấp theo phương pháp bền vững về môi trường, từ khâu bắt đầu cho đến khi kết thúc, sẽ có những tác động tích cực đối với môi trường toàn cầu.

* Bảo vệ và gìn giữ môi trường

Du lịch góp phần rất lớn vào việc bảo vệ môi trường, gìn giữ và bảo tồn đa dạng sinh học và sử dụng bền vững các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Nhờ sự hấp dẫn đối với du khách mà các khu rừng tự nhiên hoặc nguyên sinh có giá trị đều được bảo vệ và quy hoạch thành các vườn quốc gia hoặc các khu bảo tồn thiên nhiên.

Ở Hawaii, có những luật lệ và quy định được ban hành để để bảo tồn rừng mưa Hawaii và bảo vệ các loài bản địa. Các rạn san hô xung quanh các đảo và sinh vật biển thông qua đó cũng được bảo vệ. Hiện nay, Hawaii đã trở thành trung tâm quốc tế nghiên cứu về các hệ sinh thái. Sự phát triển của du lịch trên các đảo cũng là động cơ chủ yếu để duy trì các hoạt động bảo vệ và nghiên cứu về môi trường.

Grupo Punta Cana, một khu du lịch nổi tiếng của nước Cộng hoà Dominica, đã đưa ra một hình thức phát triển du lịch cao cấp kết hợp với bảo tồn. Khu du lịch này được xây dựng để thu hút các du khách tầng lớp thượng lưu đến giải trí trong khi vẫn bảo vệ tốt môi trường ở Punta Cana. Các nhà thiết kế đã dành riêng 10.000ha đất đai (tương đương với 24.700 mẫu Anh) để bảo tồn thiên nhiên và trồng các loài cây ăn trái bản địa. Khu bảo tồn thiên nhiên Punta Cana có 11 suối nước ngọt được bao bọc bởi khu rừng á nhiệt đới với nhiều loài động thực vật quý hiếm vùng Caribe đang tồn tại ở trạng thái tự nhiên. Du khách có thể khám phá thế giới các loài chim, các loài thực vật vùng Caribe và “con đường thiên nhiên” dẫn ra biển qua rừng ngập mặn, đầm phá. Khu sinh thái Punta Cana đã khôi phục được rừng ở một số nơi cần được bảo vệ, những nơi mà trước đây cây gụ bản địa và những loài cây khác bị khai thác. Một số chính sách bảo vệ môi trường khác cũng đã ảnh hưởng tích cực đến khu du lịch này như các chương trình bảo vệ các dãi phòng hộ ven biển và xử lý nước thải để sử dụng tưới cây. Các đường lăn bóng của sân gôn được trồng bằng một loại cỏ lai có thể tưới được bằng nước biển. Loại cỏ này chỉ cần một nửa lượng phân bón và thuốc trừ sâu so với các loại cỏ thường dùng. Khu du lịch này được xây dựng như một phòng thí nghiệm đa dạng sinh học của Đại học Cornell.

Du lịch cũng đã có những ảnh hưởng tích cực đối với những nỗ lực bảo vệ và gìn giữ thiên nhiên, đáng chú ý là ở châu Phi, Nam Mỹ, châu Á, châu Úc và Nam Thái Bình Dương. Trước nguy cơ nhiều loài động vật và thực vật đã trở nên tuyệt chủng hoặc có nguy cơ tuyệt chủng, nhiều nước đã thành lập các khu bảo tồn thiên nhiên và ban hành luật nghiêm ngặt để bảo vệ các loài động vật có thể thu hút du khách yêu chuộng thiên nhiên. Kết quả là nhiều loài có nguy cơ bị đe doạ trước đây đã bắt đầu được khôi phục.

Các tác động tiêu cực chủ yếu của du lịch đến môi trường là việc gây sức ép lên môi trường, tài nguyên thiên nhiên, phá huỷ các hệ sinh thái...

* Môi trường

Du lịch có thể gây ra các hình thức ô nhiễm môi trường giống như bất kỳ các ngành công nghiệp khác như: khí thải, tiếng ồn, chất thải rắn, nước thải, dầu, các hóa chất ... thậm chí cả ô nhiễm thẩm mỹ.

Ô nhiễm không khí và tiếng ồn xảy ra gắn liền với các hoạt động xây dựng các công trình du lịch, giao thông vận chuyển hành khách, quá trình tổ chức các hoạt động phục vụ khách ... Nguyên nhân là do khí thải, tiếng ồn từ các loại máy xây dựng, các phương tiện giao thông và bụi bẩn trong không khí, do quá trình đốt củi, than, dầu, ga... để đáp ứng nhu cầu về năng lượng ở các cơ sở du lịch...

Do sự gia tăng lượng khách và số lần đi du lịch nên giao thông bằng đường hàng không, đường bộ và đường sắt cũng ngày càng phát triển. Theo Tổ chức Hàng không Dân dụng Quốc tế (ICAO), số lượng hành khách hàng không quốc tế trên thế giới đã gia tăng từ 88 triệu hành khách vào năm 1972 lên 344 triệu khách năm 1994 và 598 triệu khách năm 2004. Kết quả của sự gia tăng này là ngày nay trong vận chuyển bằng đường hàng không, khách du lịch chiếm 60% tổng hành khách nên du lịch cũng là tác nhân quan trọng trong việc gây ra ô nhiễm cho bầu khí quyển. Một công trình nghiên cứu ước tính rằng một chuyến bay vượt Đại Tây Dương thải ra gần bằng một nửa lượng CO₂ do một người thải ra trung bình hàng năm khi sử dụng các nguồn năng lượng như phát điện, đốt nóng, sử dụng ô tô ... (Mayer Hillman, 1996).

Việc sản xuất và sử dụng năng lượng trong giao thông có liên quan đến mưa axít, hiệu ứng nhà kính và sương mù quang hoá. Ô nhiễm không khí do việc sử dụng năng lượng trong các phương tiện giao thông dùng để vận chuyển khách du lịch thải ra carbon dioxide (CO₂) đã có những tác động ở quy mô toàn cầu, và nó cũng góp phần làm cho môi trường không khí ở địa phường ô nhiễm nhiều hơn. Những tác động này rõ ràng hoàn toàn là do hoạt động của khách du lịch. Ví dụ như ở các nước rất nóng hay rất lạnh, các xe buýt chở du khách trong các tour vẫn để động cơ nổ nhiều giờ trong khi du khách đã ra khỏi xe đi tham quan vì họ muốn sau khi tham quan xong sẽ được vào trong một chiếc xe có điều hoà không khí.

Ô nhiễm tiếng ồn từ máy bay, xe ô tô, xe buýt cũng như các phương tiện giải trí khác (karaoke, dancing...) liên quan đến ngành du lịch ngày càng gia tăng trong đời sống hiện đại. Nó không chỉ gây khó chịu, stress và thậm chí mất thính giác đối với con người mà còn làm suy thoái môi trường tự nhiên, đặc biệt là ở những khu vực nhạy cảm.

Du lịch có thể làm ô nhiễm nước thông qua các hoạt động:

+ Xả thải bừa bãi các vật liệu xây dựng, đất đá và các chất nạo vét; vứt rác hoặc xả nước thải bừa bãi vào các nguồn nước trong quá trình xây dựng, thải một lượng xăng dầu nhất định trong quá trình vận hành các thiết bị xây dựng làm ảnh hưởng đến cả nước mặt lẫn nước ngầm.

+ Giải phóng mặt bằng và san ủi đất để xây dựng các công trình và làm đường gây xói mòn và sạt lở đất đá, chặt phá rừng ngập mặn để xây bến cảng.

+ Các phương tiện giao thông đường thủy (tàu, thuyền du lịch, ca nô...) thải ra dầu mỡ, các chất hydro cacbon, ... vào các nguồn nước.

+ Sự hoạt động của các khách sạn, khu nghỉ mát và các cơ sở vật chất khác thường dẫn đến gia tăng ô nhiễm do nước thải. Nước thải chưa được xử lý tốt vì không có hoặc không đủ thiết bị xử lý gây ô nhiễm nguồn nước như làm ô nhiễm biển và các hồ xung quanh các khu du lịch. Nước thải cũng đe doạ nghiêm trọng đến các rạn san hô vì nó kích thích sự phát triển của tảo bao phủ xung quanh san hô, ngăn cản sự hấp thụ thức ăn của san hô. Theo Bộ Tài nguyên Môi trường, 80% số dải san hô và thảm cỏ biển Việt Nam nằm trong tình trạng rủi ro cao, trong đó 50% ở tình trạng rủi ro cao. Sự thay đổi độ mặn và lắng đọng bùn có thể gây ảnh hưởng lớn đến môi trường ven biển. Nước thải cũng có thể đe dọa đến sức khoẻ con người và động vật.

+ Hoạt động của du khách cũng là nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước như: xả rác bừa bãi khi qua phà; thả rác xuống nước từ trên tàu, thuyền ...

+ Khai thác nước ngầm phục vụ cho sinh hoạt của du khách ở vùng ven biển cũng ảnh hưởng đến môi trường nước, làm cho nước ngầm bị nhiễm mặn. Khi nhu cầu của du khách càng lớn thì mức độ khai thác nguồn nước ngầm càng nhiều.

Ở các khu vực có sự tập trung du khách đông đúc như khu vực có phong cảnh thiên nhiên hấp dẫn thì việc xử lý rác là một vấn đề quan trọng. Nếu xử lý không tốt thì có thể gây ra nhiều tác động bất lợi đối với môi trường tự nhiên cũng như nhân tạo. Rác thải và việc xả rác còn làm thay đổi các hướng dòng chảy tự nhiên, biến đổi đường bờ và làm cho sinh vật biển chết. Ngày nay một số tuyến tuần tra trên biển đang hoạt động tích cực đã làm giảm các tác động liên quan đến chất thải.

Ở vùng Caribê trải dài từ Florida đến Guianan đón 63.000 tàu thủy cập cảng mỗi năm và chúng thải ra 82.000 tấn rác với khoảng 77% lượng rác thải là chai lọ từ tàu. Một tàu trung bình có 600 thủy thủ và 1.400 hành khách. Trung bình mỗi hành khách trên tàu thải 3,5kg rác/ngày - so với 0,8kg rác của một người ở trên bờ biển (UNEP, 1999).

Ở miền núi, du khách bộ hành đã thải ra rất nhiều chất thải. Những người đi thám hiểm đã để lại nhiều loại rác rưởi, trong đó có các chai nước uống bằng plastic và thậm chí cả các dụng cụ cắm trại. Các hành động đó đã làm suy thoái môi trường bằng tất cả các loại vật phẩm của thế giới phát triển hiện đại ở những khu vực xa xôi vốn rất ít tổ chức việc thu gom và xử lý rác. Đó cũng là lý do tại sao một số con đường ở dãy núi Andes của Pêru và ở Nêpan thường được du khách viếng thăm có tên riêng là “đường Coca-Cola”, “đường giấy Toilet” ...

Thông thường các kiến trúc trong du lịch thiếu sự hoà hợp với những đặc điểm tự nhiên và kiến trúc truyền thống. Những khu nghỉ dưỡng lớn và cao tầng được thiết kế phục vụ cho du lịch mọc lên ở các khu thiên nhiên phá hoại cảnh quan địa phương cũng như phá vỡ kiến trúc truyền thống về xây dựng ở địa phương.

Ô nhiễm thẩm mỹ có thể xảy ra do khách sạn, nhà hàng có kiến trúc xấu xí thô kệch, vật liệu ốp lát không phù hợp, bố trí các dịch vụ thiếu khoa học, sử dụng quá nhiều phương tiện quảng cáo nhất là các phương tiện kém thẩm mỹ, dây điện, cột điện tràn lan, bảo dưỡng kém đối với các công trình xây dựng và cảnh quan. Phát triển du lịch hỗn độn, pha tạp, lộn xộn là một trong những hoạt động gây suy thoái môi trường và cảnh quan tệ hại nhất.

Việc thiếu quy hoạch sử dụng đất và các quy tắc xây dựng ở nhiều nơi dễ làm phát triển các công trình tràn lan dọc bờ biển, các thung lũng và các tuyến du lịch, trong đó có các công trình du lịch và cơ sở hạ tầng như giao thông, nhà ở, công viên, các khu dịch vụ và xử lý rác thải.

Sự phát triển du lịch có thể gây sức ép lên các nguồn tài nguyên thiên nhiên khi người ta tăng cường khai thác các vùng vốn được xem là khan hiếm tài nguyên. Các nguồn tài nguyên chủ yếu có nguy cơ bị ảnh hưởng xấu do du lịch là nước, đất, sinh vật ...

Nguồn nước, đặc biệt là nước sạch, là một trong những nguồn tài nguyên rất khan hiếm hiện nay. Nước sạch cần thiết cho các ngành nông nghiệp, công nghiệp, sinh hoạt ... Với sự phát triển du lịch mạnh mẽ đã gây thêm sức ép lên vấn đề cấp nước ở các điểm du lịch. Sự khan hiếm nước là một vấn đề nghiêm trọng đối với sự phát triển du lịch trong tương lai ở những khu vực ven biển và các đảo nhỏ, nơi khả năng cung cấp nước mặt rất hạn chế và nước ngầm thì lại bị nhiễm mặn.

Ngành du lịch nói chung đã sử dụng một nguồn nước rất lớn cho hoạt động của các khách sạn, bể bơi, sân gôn và cho bản thân khách du lịch. Sự tiêu dùng quá mức bởi nhiều công trình du lịch, đặc biệt là các khách sạn lớn và các sân gôn có thể làm giảm bớt nguồn cung cấp nước cho nông nghiệp và dân cư địa phương ở những vùng vốn đã khan hiếm nước, dẫn đến việc thiếu nước trầm trọng. Ngoài ra, việc tiêu dùng nhiều nước cũng sẽ tạo ra một lượng nước thải lớn gây ô nhiễm nguồn nước sạch.

Ở những khu vực khô nóng như Địa Trung Hải, vấn đề khan hiếm nước đang được quan tâm hàng đầu. Do khí hậu nóng nên du khách thường sử dụng nước trong khi đi du lịch nhiều hơn so với khi họ sử dụng ở nhà.

Tác động trực tiếp của du lịch đến tài nguyên đất thông qua việc sử dụng đất để xây dựng các cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch như nơi ăn nghỉ, cơ sở hạ tầng và sử dụng các vật liệu xây dựng.

Nếu không có quy hoạch sử dụng đất một cách hợp lý thì với sự phát triển du lịch một cách ồ ạt gắn liền với việc gia tăng các công trình du lịch và cơ sở nghỉ ngơi sẽ làm tăng nhu cầu về tài nguyên đất, đặc biệt là đất nông nghiệp dẫn đến giảm diện tích đất ngập nước, phá rừng lấy đất gây xói mòn đất ... Phát triển du lịch ở khu vực ven biển với các khách sạn, sân bay, đường giao thông cũng là một vấn đề cần quan tâm toàn cầu vì nó có thể làm tăng việc khai thác cát, xói mòn bờ biển và các hình thức suy thoái đất khác.

- Tài nguyên sinh học

Du lịch, đặc biệt là du lịch thiên nhiên có quan hệ chặt chẽ với đa dạng sinh học. Môi trường càng đa dạng và phong phú thì càng hấp dẫn đối với du khách. Tuy nhiên, sự suy giảm đa dạng sinh học có thể xảy ra khi môi trường ở khu du lịch bị khai thác và sử dụng quá mức. Việc suy giảm đa dạng sinh học này chắc chắn sẽ dẫn đến việc đánh mất đi tiềm năng du lịch.

Ảnh hưởng của việc suy giảm đa dạng sinh học:

+ Làm suy giảm việc cung cấp lương thực thực phẩm, các điều kiện để nghỉ ngơi và du lịch, nguồn lâm sản, dược liệu và năng lượng.

+ Hạn chế các chức năng sinh thái cần thiết như cân bằng loài, hấp thụ khí gây hiệu ứng nhà kính …

+ Giảm năng suất hệ sinh thái nên làm giảm nguồn hàng hóa từ tự nhiên mà từ đó chúng ta có thể khai thác dần dần.

+ Làm hệ sinh thái mất ổn định và làm yếu khả năng chống chịu của nó đối với các thảm họa thiên nhiên như lũ lụt, hạn hán, bão, ô nhiễm do con người gây ra và khí hậu thay đổi.

Du lịch có thể gây áp lực lớn lên các nguồn tài nguyên khác của địa phương như năng lượng, thức ăn và các nguyên vật liệu khác. Khi việc khai thác các nguồn tài nguyên này càng lớn thì càng làm tăng những tác động tự nhiên liên quan đến việc khai thác chúng. Do ảnh hưởng của tính mùa vụ trong du lịch, nhiều nơi số lượng khách vào mùa cao điểm du lịch lớn gấp 10 lần so với mùa vắng khách. Vì vậy, nhu cầu các nguồn tài nguyên sử dụng để phục vụ du khách như năng lượng để sưởi ấm, đun nước nóng ... càng lớn.

Một hệ sinh thái là một vùng địa lý gồm các sinh vật (con người, thực vật, động vật và vi sinh vật), các yếu tố tự nhiên (như đất, nước, không khí) và các chu trình trao đổi vật chất của chúng. Các hệ sinh thái thường dễ bị suy thoái là những vùng rất nhạy cảm về mặt sinh thái như vùng rừng nhiệt đới, đầm lầy, rừng ngập mặn, các rạn san hô, các trảng cỏ ven biển... Những hệ sinh thái này rất hấp dẫn khách du lịch nên thường chịu những áp lực và ảnh hưởng xấu khi đưa vào khai thác, sử dụng mà thiếu sự quy hoạch và bảo vệ.

Sự phát triển du lịch tác động đến tự nhiên bao gồm các hoạt động:

Sự phát triển cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch như khách sạn, nhà hàng, cấp nước và các khu du lịch có liên quan đến việc khai thác cát sạn, xói lở các đụn cát và bờ biển, xói mòn đất ... Thêm vào đó, việc xây dựng đường giao thông (đường bộ và hàng không) có thể dẫn đến suy thoái môi trường sống của sinh vật và làm xấu phong cảnh.

Ví dụ như ở Vườn Quốc gia Yosemite (Mỹ), đường giao thông và cơ sở vật chất gia tăng tương ứng với lượng du khách để đáp ứng các dịch vụ phục vụ cho du khách. Các hoạt động này làm mất đi một phần môi trường sống ở trong vườn của sinh vật và kèm theo nhiều hình thức ô nhiễm như ô nhiễm không khí do khí thải từ ô tô.

Phá rừng và tăng cường sử dụng đất hoặc sử dụng không bền vững

Xây dựng khách sạn và cơ sở vật chất ở các khu trượt tuyết thường đòi hỏi phải phát quang đất rừng. Khu vực đầm lầy ven biển thì thường bị tháo nước và lấn chiếm để xây dựng các cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch. Các hoạt động này có thể làm mất sự yên tĩnh và suy thoái các hệ sinh thái địa phương trong một thời gian dài.

Việc mở mang bến thuyền và đê chắn sóng có thể làm thay đổi dòng nước và đường bờ biển. Hơn nữa, việc khai thác các vật liệu xây dựng đã ảnh hưởng đến hệ san hô, rừng ngập mặn và rừng trong nội địa, dẫn đến xói mòn và phá huỷ các môi trường sống. Ở Philippin và Maldives, việc khai thác san hô để lấy vật liệu xây dựng cho các khu nghỉ mát đã hủy hoại hệ sinh thái san hô và nguồn cung cấp cá cho cư dân địa phương.

Việc xây dựng quá mức ở khu vực bờ biển có thể dẫn đến hủy hoại môi trường sống và phá vỡ các mối liên hệ đất - biển. Rạn san hô là hệ sinh thái rất mong manh đang ngày càng bị phá hoại do phát triển du lịch. Nhiều chứng cứ cho thấy những tác động đến rạn san hô phần lớn là do sự phát triển ở ven biển, do lượng bùn lắng đọng trong nước tăng lên, các tàu thủy bị mắc cạn, ô nhiễm do rác thải, đánh bắt hải sản quá mức bằng mìn và chất nổ đã tàn phá môi trường sống của san hô.

- Các tác động đến tự nhiên do hoạt động của du khách

Các tác động do sự giẫm đạp của du khách

Du khách đi trên một con đường mòn nhiều lần đã giẫm đạp lên thực vật và đất đai, cuối cùng gây ra những tổn hại có thể làm suy giảm đa dạng sinh học và những tác động khác. Những tổn hại như thế thậm chí ngày càng nhiều hơn khi các điểm du lịch thường xuyên mở ra những đường mòn khác để thu hút du khách.

Ở các vùng biển nhất là ven biển thường diễn ra các hoạt động của du khách ở trong hoặc xung quanh các hệ sinh thái nhạy cảm như neo đậu tàu, lặn có ống thông hơi hoặc bình khí nén, đánh bắt cá, du thuyền, ... gây ảnh hưởng trực tiếp đến hệ sinh thái biển như san hô và đến việc bảo vệ các vùng biển và ngư trường.

Môi trường sống có thể bị suy giảm do các hoạt động nghỉ ngơi của du khách. Ví dụ, khi du khách đến tham quan thiên nhiên quá đông có thể gây ra nhiều xáo trộn cho động vật và làm thay đổi các hoạt động tự nhiên của chúng. Các cuộc đi săn và truy tìm đã có những ảnh hưởng xấu đến môi trường sống vì du khách thường gây ra các tiếng ồn, các chấn động khi họ săn đuổi động vật hoang dại bằng xe ô tô hoặc máy bay. Điều này đã gây áp lực lớn lên những thói quen, những hoạt động của động vật và có xu hướng làm biến đổi những thói quen đó. Trong một số trường hợp, như ở Kenya, đời sống động vật bị xáo trộn (nhiễu loạn) đến nỗi thỉnh thoảng chúng tỏ ra thờ ơ với thú con hoặc quên cả bạn đời.

Các loài sinh vật ngoại lai xâm hại được coi là một trong những mối đe doạ nguy hiểm nhất gây tổn thất đa dạng sinh học. Sinh vật ngoại lai xâm hại trước hết là những loài không có nguồn gốc bản địa. Khi được đưa đến một môi trường mới, các loài ngoại lai có thể không thích nghi được với điều kiện sống và do đó không tồn tại được. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp khác, do thiếu vắng các đối thủ cạnh tranh như ở quê nhà cùng với điều kiện sống thuận lợi, các loài này có điều kiện sinh sôi nảy nở rất nhanh và đến một lúc nào đó phá vỡ cân bằng sinh thái bản địa và vượt khỏi tầm kiểm soát của con người. Lúc này nó trở thành loài ngoại lai xâm hại.

Khách du lịch và các nhà cung cấp dịch vụ có thể là vô ý thức đã mang vào những loài ngoại lai xâm hại (côn trùng, các cây hoang dại, cây trồng và các mầm bệnh). Tác động mà các loài sinh vật xâm hại gây ra đối với môi trường sống rất đa dạng nhưng có thể gộp chung thành 4 nhóm:

• 
  Cạnh tranh với các loài bản địa về thức ăn, nơi sống ...,
  
• 
  Ăn thịt các loài khác,
  
• 
  Phá huỷ hoặc làm suy thoái môi trường sống,
  
• 
  Truyền bệnh và ký sinh trùng.
  

Tầng ôzon nằm ở tầng bình lưu của khí quyển ở độ cao khoảng 12 - 50km. Tầng ôzôn đóng vai trò bảo vệ sự sống trên trái đất bằng cách hấp thu những tia cực tím (UV) từ mặt trời rất nguy hiểm đối với con người và động vật. Một số nhà khoa học cho rằng, sự suy giảm các loài lưỡng cư trên thế giới là do sự gia tăng tia UV.

Ôzon bị suy thoái do các chất như CFC (Chlorofluorocarbon), các khí halon ... Du lịch cũng một phần tạo ra các khí này: Tác động trực tiếp của du lịch bắt đầu từ việc xây dựng, phát triển và tiếp tục trong quá trình quản lý và hoạt động du lịch. Việc sử dụng rộng rãi trong công nghiệp du lịch và khách sạn các tủ lạnh, máy điều hoà, các bình phun ... có chứa các chất gây suy thoái tầng ôzon (ODS) hoặc từ máy bay cũng thải ra một lượng lớn các chất ODS. Theo Tourism Concern, các nhà khoa học dự báo vào khoảng năm 2015, du lịch bằng máy bay làm suy thoái một nửa tầng ôzon hàng năm.

- Biến đổi khí hậu

Các nhà khí hậu học nhìn chung đều cho rằng nhiệt độ bề mặt trái đất tăng lên đều đặn trong những năm gần đây do sự gia tăng các khí gây hiệu ứng nhà kính. Một trong những nguồn khí quan trọng nhất là Carbon Dioxide (CO₂) được tạo ra do các nhiên liệu hoá thạch (than, dầu, khí) bị đốt cháy (trong công nghiệp, phát điện, ô tô) hoặc do cháy rừng. Sau một thời gian dài, sự tích tụ CO₂ và các khí nhà kính khác trong bầu khí quyển sẽ làm khí hậu toàn cầu thay đổi.

Du lịch toàn cầu có quan hệ chặt chẽ với sự thay đổi khí hậu. Du lịch gắn liền với sự di chuyển của con người từ nơi ở của họ đến những nơi khác và chiếm khoảng 50% tổng lượng hành khách do giao thông chuyên chở và đã tạo ra khoảng 2,5% của tổng lượng CO₂ phát thải vào khí quyển. Trong các phương tiện giao thông phục vụ du lịch thì máy bay thải ra một lượng khí nhà kính lớn nhất. Số lượng khách du lịch quốc tế dự kiến tăng từ 594 triệu người năm 1996 lên gần 1,6 tỷ người vào năm 2020 cũng là một vấn đề đáng quan tâm đối với sự nóng lên toàn cầu và đòi hỏi phải có những biện pháp giảm khí thải từ máy bay.

Khung 2.7. Tác động của du lịch Việt Nam đến môi trường tự nhiên Mặc dù ngành du lịch được hình thành và phát triển ở Việt Nam trong hơn 45 năm qua, song hoạt động du lịch chỉ thực sự diễn ra sôi động kể từ thập kỷ 90 đến nay gắn liền với chính sách mở cửa và hội nhập của Đảng và Nhà nước. Du lịch Việt Nam phát triển đã góp phần thúc đẩy các ngành kinh tế - xã hội phát triển, tăng tỷ trọng của ngành dịch vụ trong tổng thu nhập quốc dân; khôi phục nhiều ngành nghề và lễ hội truyền thống ... ở nhiều nơi; làm thay đổi cơ bản diện mạo các đô thị, nông thôn và đời sống của cộng đồng dân cư. Những hiệu quả này lại tác động tích cực thúc đẩy toàn xã hội tham gia vào sự nghiệp phát triển du lịch, tạo nhiều việc làm mới, góp phần tăng trưởng kinh tế, hạn chế sự tác động của xã hội đến môi trường. Như vậy, sự phát triển nhanh chóng của du lịch thời gian qua đã góp phần tích cực vào phát triển kinh tế - xã hội của đất nước nói chung và của nhiều địa phương nói riêng. Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực, hoạt động du lịch đã có những tác động tiêu cực nhất định đến môi trường do tốc độ phát triển quá nhanh trong điều kiện còn thiếu phương tiện xử lý môi trường; nhận thức và công cụ quản lý nhà nước về môi trường trong ngành còn hạn chế ... Trên phạm vi toàn quốc, các vần đề về môi trường trong hoạt động du lịch thể hiện ở một số khía cạnh chủ yếu sau: - Tăng áp lực về chất thải sinh hoạt, đặc biệt là ở các trung tâm du lịch, góp phần làm tăng nguy cơ ô nhiễm môi trường đất, nước. Theo tính toán của Tổ chức Du lịch Thế giới (WTO) và số liệu điều tra ban đầu, lượng chất thải trung bình từ sinh hoạt của du khách là khoảng 0,67kg chất thải rắn/khách/ngày và 100 lít nước thải/khách/ngày. Đây là những nguồn chính có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường từ hoạt động du lịch. Với lượng khách du lịch đến Việt Nam ngày càng tăng lên nên tổng lượng thải rắn từ hoạt động du lịch có xu hướng tăng mạnh từ 15.939 tấn (1999) đến hơn 30.000 tấn (2005). Lượng nước thải cũng tăng tương ứng từ 1.538.000m3 lên 3.078.000m3, đặc biệt là ở các trung tâm du lịch như Hà Nội, Huế, Đà Nẵng, Nha Trang, Đà Lạt, TP. Hồ Chí Minh, áp lực của chất thải ngày càng lớn, nhất là vào mùa du lịch hoặc thời điểm tổ chức lễ hội hay các sự kiện chính trị, kinh tế - văn hóa - xã hội. - Tăng mức độ suy thoái và ô nhiễm nước ngầm, đặc biệt là ở khu vực ven biển. Cùng với việc gia tăng số lượng du khách, nhu cầu nước cho sinh hoạt cũng tăng nhanh: năm 1995 là 1.977.000m3, năm 1999 là 2.868.000m3 và đến năm 2005 tăng lên 5.425.000m3. Vì vậy trong điều kiện chưa có khả năng điều tra, khai thác thêm các mỏ nước ngầm mới thì việc khai thác quá mức để phục vụ đủ nhu cầu của du lịch sẽ làm tăng mức độ suy thoái và ô nhiễm nước ngầm do nhiễm mặn khi áp lực các bể chứa giảm mạnh. - Tăng lượng khí thải, góp phần làm tăng nguy cơ ô nhiễm không khí, đặc biệt là ở các thành phố du lịch. Theo thống kê đến năm 2001, nước ta có trên 72.000 phòng khách sạn (chưa kể nhà khách, nhà nghỉ) và trên 6.000 phương tiện vận chuyển khách du lịch (chưa kể xe tư nhân). Vào mùa du lịch, đặc biệt vào các ngày lễ hội, ngày nghỉ cuối tuần, lượng xe du lịch tập trung chuyên chở hành khách đến các trung tâm đô thị du lịch gây tình trạng ách tắc giao thông và làm tăng đáng kể lượng khí CFCs (loại khí gây suy thoái tầng ôzon) từ các thiết bị điều hoà nhiệt độ của khách sạn và lượng khí thải CO2 từ các loại phương tiện vận chuyển đã có những tác động không nhỏ đến môi trường không khí. Do hoạt động du lịch diễn ra không đồng đều trên phạm vi cả nước mà chỉ tập trung ở một số khu vực trọng điểm, đặc biệt ở ven biển như Hải Phòng- Quảng Ninh, Huế-Đà Nẵng, Nha Trang, Long Hải-Vũng Tàu, Rạch Giá-Hà Tiên-Phú Quốc nên những vấn đề về ô nhiễm môi trường do các hoạt động du lịch gây ra thể hiện tương đối rõ ở những khu vực này như ô nhiễm nước do tràn dầu, lượng nước thải và rác thải từ trong đất liền chảy ra biển, suy thoái các rạn san hô... Ngoài ra, nhiều vấn đề khác liên quan giữa môi trường và phát triển du lịch hiện nay cũng vẫn là những vướng mắc đòi hỏi có sự phối hợp giải quyết của nhiều ngành, nhiều cấp chứ không chỉ riêng ngành du lịch như khai thác thủy hải sản, săn bắt động vật hoang dã để cung cấp thực phẩm đặc sản và đồ lưu niệm, khai thác sử dụng đất hợp lý các nguồn tài nguyên không tái tạo ... (Nguồn: Tổng hợp từ Phạm Trung Lương, 2002, http://www.vnexpress.net)

2.2.2. Tác động của du lịch đến môi trường văn hóa - xã hội

2.2.2.1. Tác động tích cực

- Du lịch là nguồn cổ vũ cho hoà bình

Thông qua du lịch con người có cơ hội tiếp xúc với nhau, tạo ra sự hiểu biết giữa người và người và giữa các nền văn hoá, tạo ra sự giao lưu văn hóa giữa người địa phương và khách du lịch. Vì vậy, sẽ có nhiều cơ hội để thông cảm, hiểu biết lẫn nhau và giảm đi những thành kiến giữa các dân tộc. Ví dụ như sự phát triển du lịch ở Belfast, Bắc Ai Len đã tạo ra việc làm giúp giải ngũ những nhóm lính bán quân sự đang thực hiện tiến trình hoà bình ở đây.

Do sự hiểu biết lẫn nhau mà giảm đi những thù ghét, hiểu lầm giữa các dân tộc. Đây chính là nguồn cổ vũ quan trọng cho hoà bình thế giới. Tại Hội nghị thượng đỉnh toàn cầu lần thứ 1 về hoà bình thông qua du lịch (tháng 11-2000), có hơn 450 nhà quản lý du lịch trên thế giới đã phê chuẩn “Tuyên bố Amman”. Đây là tuyên bố khẳng định rằng du lịch là ngành công nghiệp hoà bình của thế giới. Văn kiện này góp phần xây dựng một nền văn hóa hoà bình thông qua du lịch và hỗ trợ du lịch vì các hoạt động nhân quyền cơ bản, không bị hạn chế quá mức, tôn trọng sự khác nhau về con người và sự đa dạng về văn hoá. Theo văn kiện, “Quan hệ hoà bình của nhân loại được xúc tiến và cổ vũ thông qua du lịch bền vững”. Nó kêu gọi sự bảo vệ và phục hồi các công trình lịch sử như là “tài sản quý đối với nhân loại và là di sản đối với các thế hệ tương lai”. Bảo vệ và sử dụng hợp lý môi trường kết hợp với giữ cân bằng sinh thái “ là sự cần thiết đối với tương lai của du lịch” khi thừa nhận “sự uyên thâm của người xưa và sự quan tâm đối với trái đất”.

- Du lịch củng cố cộng đồng

Du lịch có thể tăng cường sức sống cho cộng đồng theo nhiều cách. Du lịch tạo ra việc làm góp phần làm giảm sự di cư từ các vùng nông thôn lên thành thị. Cũng nhờ những lợi ích do du lịch mang lại, các cộng đồng địa phương thể hiện sự đoàn kết và quyết tâm của cộng đồng đối với các tài sản vốn có của mình. Ví dụ như người San ở Namibia, Nam Phi và những thổ dân ở châu Úc gần đây đã giành lại chủ quyền đối với các vườn quốc gia và khu bảo tồn truyền thống. Họ làm các túp lều sinh thái và làm việc như những hướng dẫn viên và nhân viên để bảo vệ di sản của họ (UNEP, 2005).

Du lịch góp phần tăng cường cơ sở vật chất và dịch vụ cho cộng đồng, đem lại mức sống cao hơn cho các địa điểm du lịch. Những lợi ích này bao gồm cả việc cải tạo cơ sở hạ tầng, cải thiện điều kiện y tế, giao thông, xây dựng các cơ sở thể thao và giải trí, các nhà hàng mới, đồng thời có được nhiều loại hàng hóa và thức ăn với chất lượng cao hơn...

Du lịch có thể đẩy mạnh việc bảo tồn và giao lưu các truyền thống văn hoá-lịch sử, góp phần bảo tồn và quản lý bền vững các nguồn tài nguyên, bảo vệ các di sản ở địa phương, phục hưng các nền văn hóa bản xứ, các nghề thủ công mỹ nghệ.

Du lịch còn tạo ra các khả năng hỗ trợ đắc lực cho việc bảo tồn các di tích lịch sử, khảo cổ đang có nguy cơ bị tàn lụi, đặc biệt là các di tích ở những đất nước nghèo không có đủ tiềm lực kinh tế để trùng tu hay bảo vệ như:

+ Các di sản kiến trúc.

+ Nghệ thuật, văn hoá, đồ thủ công, lễ hội, trang phục, lối sống truyền thống.

+ Đóng góp kinh phí trực tiếp hay gián tiếp (thông qua ngân sách) cho việc phát triển các bảo tàng, nhà hát, các hoạt động văn hóa truyền thống, kể cả văn hóa ẩm thực.

+ Góp phần khôi phục niềm tin và tự hào dân tộc, bảo vệ tính đa dạng văn hoá, đặc biệt đối với các dân tộc thiểu số, do việc người địa phương thấy du khách, nhất là khách ngoại quốc, thích chiêm ngưỡng và tôn trọng các đặc trưng văn hóa của dân tộc mình.

Ví dụ như hoạt động của Travel Walji’s không chỉ góp phần hỗ trợ tài chính một cách trực tiếp mà còn gián tiếp thông qua viện trợ phát triển du lịch đối với vùng núi xa xôi ở Kakakorum, Nam Phi. Nguồn viện trợ này giúp hồi sinh các làn điệu âm nhạc ở địa phương và các hoạt động múa kiếm truyền thống.

Du lịch làm tăng nhận thức của địa phương về giá trị kinh tế của các khu vực tự nhiên và văn hóa và qua đó có thể khơi dậy niềm tự hào đối với những di sản của quốc gia và địa phương cũng như quan tâm đến việc giữ gìn chúng.

Du lịch còn là phương tiện giáo dục lòng yêu đất nước, giữ gìn và nâng cao truyền thống dân tộc. Thông qua các chuyến đi tham quan, nghỉ mát, vãn cảnh ... người dân có điều kiện làm quen với cảnh đẹp, với lịch sử và văn hóa dân tộc, qua đó thêm yêu đất nước mình.

Trên đây là một số ảnh hưởng tích cực khi du lịch được tổ chức và phát triển một cách hợp lý và bền vững, trong đó người dân địa phương đóng vai trò quan trọng. Cộng đồng này liên quan đến việc quy hoạch và thực hiện hoạt động du lịch. Nếu họ có một thái độ tích cực, ủng hộ thì sẽ có cơ hội để thu được nhiều lợi ích từ du lịch. Do vậy, một trong những yếu tố quan trọng để phát triển du lịch bền vững là phát triển cộng đồng.

2.2.2.2. Tác động tiêu cực

- Thương mại hóa các đặc trưng và giá trị của địa phương

Du lịch có thể làm biến đổi những nét văn hóa địa phương thành hàng hoá, những nghi lễ tín ngưỡng và lễ hội dân tộc bị thay đổi để đáp ứng nhu cầu của du khách, kết quả là làm xuất hiện các “thành phố lễ hội được cải biến lại”. Nhu cầu về các mặt hàng lưu niệm, nghệ thuật, giải trí và các mặt hàng khác ở địa phương nhằm phục vụ cho nhu cầu mua sắm và thưởng thức của khách du lịch có thể gây ra những thay đổi cơ bản trong các giá trị nhân văn. Những địa điểm và đồ vật thiêng liêng không còn được tôn trọng khi chúng được xem như những hàng hóa để bán.

- Mất bản sắc văn hoá

Du khách luôn muốn có những vật lưu niệm, mỹ thuật, thủ công mỹ nghệ và những buổi biểu diễn văn hóa thì ở những địa điểm du lịch, những nghệ nhân địa phương có thể đáp ứng được nhu cầu ngày càng gia tăng của du khách. Tuy nhiên, họ cũng phải có những thay đổi trong thiết kế sản phẩm để làm cho chúng đa dạng hơn, phù hợp với thị hiếu và nhu cầu của du khách. Đây là một vấn đề có tính hai mặt, vừa giúp bảo tồn các truyền thống văn hoá, nhưng đồng thời cũng có thể xảy ra những mai một về văn hóa trong quá trình thương mại hóa những sản phẩm này. Trong một số trường hợp có thể làm mất dần bản sắc văn hóa dân tộc vì có sự vượt trội hơn của các đặc trưng văn hóa ngoại lai do du khách mang tới so với văn hóa bản địa.

- Bất đồng về văn hoá

Do du lịch gắn liền với việc di chuyển của du khách từ nhiều miền khác nhau và có những quan hệ xã hội khác nhau nên dễ xảy ra các bất đồng về văn hoá, tôn giáo, dân tộc, các giá trị và phong cách sống, ngôn ngữ và mức độ phát triển ... Kết quả là vượt quá sức tải xã hội (giới hạn có thể làm thay đổi hệ thống xã hội) và sức tải văn hóa (giới hạn có thể làm thay đổi văn hóa của người dân địa phương) của cộng đồng địa phương.

Thái độ bất đồng của cư dân địa phương đối với sự phát triển du lịch thường được thể hiện qua sự thờ ơ, khó chịu và có ý phản đối với du khách. Hiểu lầm và xung đột có thể nảy sinh giữa khách và chủ vì những khác biệt về ngôn ngữ, thói quen, tôn giáo và cách ứng xử. Sự bất đồng về văn hóa có thể thấy rõ hơn thông qua:

+ Sự khác biệt về thu nhập: Nhiều du khách có cách tiêu dùng và phong cách sống tương đối khác biệt. Đôi khi, nhiều du khách thích tìm kiếm những thú vui lập dị và tiêu xài tiền rất thoải mái. Khi người dân địa phương tiếp xúc với du khách này sẽ có hành vi bắt chước du khách vì họ cũng muốn sống và cư xử như thế trong khi thu nhập giữa chủ và khách thì quá chênh lệch. Ví dụ như ở các khu du lịch của Jamaica, Indonesia hoặc Brazil, nhân viên du lịch địa phương làm việc nhiều giờ trong ngày chỉ với mức lương trung bình hàng năm 1.200 - 3.000 USD phải tiếp xúc và gần gũi với du khách có thu nhập cao hơn nhiều (80.000 USD/năm).

+ Cách cư xử của du khách.

Du khách thường không biết hoặc bất cẩn, thiếu tôn trọng những phong tục tập quán và các giá trị đạo đức ở địa phương. Khi họ làm như vậy, có thể họ đã tạo ra một sự khó chịu lặp đi lặp lại nhiều lần nên đã gây ảnh hưởng lớn đến thái độ của người dân địa phương đối với du khách. Ví dụ như ở nhiều nước Hồi giáo, vẫn còn nhiều quy định khắt khe đối với sự xuất hiện và hành vi của phụ nữ Hồi giáo ở chốn công cộng. Họ luôn phải trùm kín người khi đi ra đường. Khách du lịch đến các nước này thường không biết hoặc không nhận thấy những quy định này nên họ thường mặc những váy ngắn lộ liễu, thậm chí là bikini đi tắm biển hoặc uống nhiều rượu một cách công khai. Bên cạnh việc tạo ra các ấn tượng xấu thì cách cư xử này có thể khích lệ những người địa phương không tôn trọng truyền thống và tôn giáo của họ nữa, tạo ra một sự xáo trộn trong cộng đồng địa phương. Những kiểu bất đồng về văn hóa như thế cũng từng đã xảy ra trong các cộng đồng Cơ đốc giáo ở quần đảo Po-ly-ne-di, vùng Caribe và Địa Trung Hải.

+ Mức độ công việc

Ở các nước đang phát triển, nhiều người dân địa phương làm việc trong ngành du lịch ở mức độ thấp như hầu phòng, bồi bàn, làm vườn ... trong khi những công việc quản lý được trả lương cao lại thuộc về người nước ngoài hay “kiều bào thành thị”. Do người địa phương thiếu kỹ năng lao động, kỹ năng quản lý ở các khách sạn và nhà hàng nên các khu du lịch thường thu hút những người có khả năng làm những công việc ở trình độ cao từ các nơi khác đến. Điều này gây ra sự xích mích, căng thẳng và gia tăng sự kỳ thị giữa các lực lượng lao động..

- Gây ra các áp lực căng thẳng trong xã hội

+ Mất hoặc giảm các kiệt tác văn hoá. Sự tổn hại tài nguyên văn hóa có thể do gia tăng sự phá hoại, ăn cắp và di chuyển các loại di sản văn hóa bất hợp pháp. Vấn đề này thường gặp ở các công trình khảo cổ của Ai Cập, Colombia, Mehico và Peru. Những người bảo vệ được trả lương rất ít nên họ đã tìm cách bán những chế tác cho khách du lịch.

+ Mâu thuẫn với các loại hình sử dụng đất truyền thống ở các khu vực được khai thác mạnh như vùng ven biển (các bãi biển và các đảo). Sự mâu thuẫn tăng lên khi phải lựa chọn giữa việc sử dụng đất cho phát triển du lịch hay sử dụng đất theo truyền thống địa phương. Người dân bản xứ thường là người thua cuộc trong các cuộc tranh luận về vấn đề này vì những giá trị kinh tế do du lịch đem lại thường lớn hơn.