Chủ nghĩa hậu hiện đại: những khái niệm căn bản

Trong phần tư cuối cùng của thế kỷ thứ hai mươi, những cuộc tranh luận về chủ nghĩa hậu hiện đại (postmodernism, còn gọi tắt là PoMo) không chỉ xảy ra trong giới hàn lâm mà còn tạo nên một phong trào hết sức rộng lớn ảnh hưởng đến nhiều lãnh vực khác nhau trên khắp thế giới. Về phương diện lý thuyết văn hoá và mỹ học, cuộc luận chiến nổ ra xung quanh một nghi vấn: Ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện đại (modernism) trong các ngành nghệ thuật đã thực sự bị khai tử hay chưa? Nếu có, khuynh hướng nghệ thuật (hậu hiện đại) nào sẽ tiếp nối?

Gay gắt và dữ dội hơn, các nhà lý thuyết hàng đầu hai bên bờ Đại Tây Dương đã đẩy các cuộc tranh cãi đến những giới hạn cuối cùng của các phạm trù triết học. Những triết gia hoài cổ tiếp tục chống chế và cố biện giải cho sự duy trì chủ nghĩa nhân bản (humanism) và chủ nghĩa duy lý (rationalism), nhóm này tìm thấy đồng minh ở giới khoa bảng trung thành với chủ nghĩa thực chứng (positivism), lấy Khoa Học và Tri Thức làm nền tảng cho tri thức luận (epistemology) của họ. Trong khi đó, nhóm triết gia đại diện cho chủ nghĩa hậu hiện đại như Barthes, Derrida, Foucault, Baudrillard, Rorty, Lyotard… tấn công một cách mãnh liệt vào nền tảng triết học của chủ nghĩa hiện đại, đồng thời khẳng định rằng lý thuyết này đã đến thời điểm cáo chung. Dần dần, các cuộc tranh luận về ảnh hưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại đã lan rộng ra hầu như mọi lãnh vực của đời sống, biến khái niệm chủ nghĩa hậu hiện đại trở nên vô cùng đa dạng và phạm vi ý nghĩa của nó ngày một rộng lớn hơn .

Chủ nghĩa hậu hiện đại, theo giáo sư Mary Klages ^[1], là một từ ngữ phức tạp bao hàm một hệ thống tư tưởng được giới nghiên cứu đại học tiếp nhận, khai triển từ những năm giữa thập niên 1980 đến nay. Rất khó có một định nghĩa thật chính xác và hàm súc về chủ nghĩa hậu hiện đại, vì khái niệm chủ nghĩa hậu hiện đại xuất hiện trên nhiều lĩnh vực nghiên cứu khác nhau, bao gồm nghệ thuật, kiến trúc, âm nhạc, phim ảnh, văn chương, chính trị, xã hội, truyền thông, khoa học kỹ thuật và ngay cả thời trang hay các phương tiện giải trí thường ngày như Disneyland chẳng hạn ^[2].

Có lẽ cách tiếp cận dễ dàng nhất về chủ nghĩa hậu hiện đại là nên bắt đầu từ chủ nghĩa hiện đại (modernism): nguồn gốc phát triển, đồng thời cũng là đối tượng bị phủ nhận của chủ nghĩa hậu hiện đại. Theo phương pháp này, chủ nghĩa hậu hiện đại sẽ được giải thích trên hai bình diện khác nhau: (a) lịch sử và xã hội, (b) văn học và các khuynh hướng nghệ thuật.

Nếu dựa theo quan điểm lịch sử và xã hội để giải thích chủ nghĩa hậu hiện đại, chúng ta sẽ thấy rằng chủ nghĩa hậu hiện đại mặc dầu trên danh nghĩa là chủ nghĩa hậu hiện đại, nhưng có vẻ như đó là tên gọi cho toàn thể hình thái xã hội, hoặc ít nhất cũng là tên gọi cho những thái độ xã hội của các khuynh hướng chính trị, triết lý, hay văn học nhất định. Đứng trên một ngữ cảnh như thế, chủ nghĩa hậu hiện đại sẽ mang một ý nghĩa không có gì khác với thời kỳ hậu hiện đại cùng với những tính chất đặc trưng của nó. Cách tiếp cận này sẽ dẫn đến sự đối chứng và so sánh giữa thời kỳ hậu hiện đại và thời kỳ hiện đại, tiền thân lịch sử và xã hội của thời đại chúng ta đang sống, nếu chúng ta không quá bảo thủ để khư khư cho rằng thời đại này chỉ là một “quá độ của tư bản chủ nghĩa.”