Umum va tib psix p65


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
Y.M. FAYZIYEV
UMUMIY VA ÒIBBIY
PSIXOLOGIYA
Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
9-nashr
Toshkent — «ILM ZIYO» — 2016

UO‘Ê 15(075)+616.89(075)
KBK 88.3 ya 723
F 20
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Ushbu o‘quv qo‘llanmada umumiy va tibbiy psixologiyaga oid
ma’lumotlar umumlashtirilgan. Unda, shuningdek, fanning vazifalari,
amaliy ahamiyati, ruhiy jarayonlar, tibbiy xodimlarning ruhiy
xastaliklarga chalingan bemorlarga munosabati, etika va deontologiya
masalalariga munosib o‘rin ajratilgan.
ISBN 978-9943-16-339-3
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2004-y.
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2016-y.
H.M. MAHMUDOV – Andijon tayanch tibbiyot
bilim yurti direktori, tibbiyot fanlari nomzodi;
I.M. ÒURSUNOVA – O‘zbekiston Respublikasi
SSV O‘quv-uslub idorasining oliy toifali uslubchisi.
Òaqrizchilar:

!
SO‘ZBOSHI
Hozirgi kunda oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimida davr
ruhiga mos o‘quv adabiyotlari nashr qilinmoqda. Qo‘lingizdagi
«Umumiy va tibbiy psixologiya» o‘quv qo‘llanmasi tibbiyot
kollejlari o‘quvchilariga mo‘ljallab yozilgan. Kitob istiqlol ruhi
bilan sug‘orilgan ta’lim va tarbiya masalalarini, tibbiyotdagi
o‘zgarishlar, bozor iqtisodiyotining bemor ruhiyatiga ta’sir-
larini tahlil qilgan holda yaratilganligi bilan e’tiborga molik.
O‘quv qo‘llanma
uch bo‘limdan iborat. «Umumiy va tibbiy
psixologiya»ning birinchi bo‘limi tibbiyot psixologiyasining
rivojlanishida umumiy psixologiyaning o‘rniga bag‘ishlangan.
Unda psixologiyaning nimadan bahs yuritishi, qonuniyatlari,
ruhiy jarayonlar klassifikatsiyasi (tasnifi), tibbiy psixologiya
o‘rganadigan asosiy obyektlar haqida tushuncha beriladi.
Ikkinchi bo‘limda umumiy va tibbiy psixologiyani o‘rganish
uslublari, tizimlari, o‘rta tibbiyot xodimlarini tayyorlashdagi
ahamiyati, ruhiyatining taraqqiyoti, markaziy va periferik asab
sistemalarining ruhiy funksiyalarni boshqarish mexanizmlari,
rus olimi I. P. Pavlovning ruhiy funksiyalar haqidagi nazariya-
siga doir ma’lumotlar beriladi.
Ayni vaqtda, ruhiyatning ayrim ko‘rinishlari — sezgi, idrok,
xotira, tafakkur, nutq, his, irodani inson ruhiyatining belgi-
lari, ong va shaxsning tarkibiy qismi, deb emas, balki, bir
butun yagona shaxsning ong ko‘rinishlari — funksiyalari, deb
qaraladi. O‘quv qo‘llanmadan shaxsning shaxsiy xususiyatlari,
faoliyat turlari, inson fe’l-atvori, temperamenti, bemorning
shaxsi borasidagi ma’lumotlar o‘rin olgan.
Uchinchi bo‘limda xususiy tibbiy psixologiya masalalari
yoritilgan bo‘lib, turli kasalliklarda bemorlar va tibbiyot xodim-
lari o‘rtasidagi munosabatlar psixologiyasiga, deontologiyaga
doir ma’lumotlar bor.

"
Birinchi bo‘lim
PSIXOLOGIYANING UMUMIY MASALALARI.
ÒIBBIY PSIXOLOGIYA ASOSLARI
I bob. UMUMIY PSIXOLOGIYA ÒUSHUNCHASI.
ÒIBBIY PSIXOLOGIYA FANI VA
UNING VAZIFALARI
Psixologiya voqelikning alohida sohasi bo‘lib, ruhiy hodi-
salar, kechinmalarni o‘rganadi. Bizning ruhiy hodisalarimizga
sezgilarimiz, idrokimiz, tasavvurlarimiz, fikr, his-tuyg‘u va
intilishlarimiz kirishi hammaga ma’lumdir.
Psixologiya so‘zi yunoncha psixo (ya’ni, ruh, jon) va logos
(so‘z, ilm) so‘z birikmasidan tuzilgan. Demak, psixologiya
so‘zini o‘zbekchaga o‘girsak, ruh ilmi ma’nosini anglatadi.
Ruhiy hodisalarning butun majmuyi, odatda, psixika so‘zi
bilan ataladi. Psixika — bu real voqelikning bosh miyada aks
etishi. Psixika o‘zicha alohida bir olam emas, u organik olam-
ning yuksak shakllaridan bo‘lib, faqat hayvonlar bilan odamga
xosdir. Odam psixikasi hayvon psixikasidan sifat jihatidan farq
qiladi. Odamda psixik hayotning yuksak shakli — ong bor.
Insondagi psixika uch ruhiy hodisa sifatida namoyon bo‘ladi:
1. Shaxsning ruhiy xususiyatlari — bu uning temperamenti,
xarakteri, qobiliyati va psixik jarayonlarning barqaror xusu-
siyatlari, shuningdek, mayli, e’tiqodi, bilimi, ko‘nikmalari,
malakasi hamda odatlaridan iborat.
2. Psixik holatlar — uncha uzoq davom etmasa-da, lekin
ancha murakkab jarayondir. Bunga tetiklik yoki ma’yuslik,
ishchanlik yoki horg‘inlik, serzardalik, parishonxotirlik, yaxshi
va yomon kayfiyat va h.k.lar kiradi.
3. Psixik jarayonlar— ruhiy faoliyatning murakkabroq
turiga kiruvchi oddiy, elementar psixik hodisalardir. Ular juda
qisqa vaqt davom etadi.
Psixik xususiyatlar, holatlar, jarayonlar o‘zaro mustahkam
bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisiga aylanishi, o‘tishi, to‘ldi-
rishi mumkin.

#
Psixologiyaning vazifasi ana shu bog‘lanish va munosa-
batlarning qonuniyatlarini ochib berishdir. Psixologiya fanining
ma’lumotlaridan amaliy maqsadda va avvalo, ta’lim-tarbiya,
bemor sog‘lig‘ini tiklash, mustahkamlash va saqlashda, ruhiy
ta’sir ko‘rsatishda foydalanmoq uchun har bir tibbiyot xodimi
psixikaning taraqqiyot qonuniyatlarini bilishi kerak.
Umumiy psixologiya bir necha psixologiya fanlariga
bo‘linadi: pedagogik psixologiya, yuridik psixologiya, muhan-
dislik psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, tibbiy psixologiya
va h.k.
Òibbiyot sohasidagi barcha masalalar, vazifalar tibbiyot
psixologiyasi masalalari bilan chambarchas bog‘lanib ketadi.
Òibbiyot psixologiyasi asoslarini o‘rganish tibbiyot xodimining
vazifasi va burchidir.
Òibbiy psixologiya ko‘magida o‘rta ma’lumotli tibbiyot
xodimlari va shifokorlar:
1) asab-ruhiy kasalliklar yoki somatik kasalliklar bilan
og‘rigan bemorlarning ruhiy holati to‘g‘risida;
2) bemor psixikasiga somatik kasallikning ta’siri to‘g‘risida
va aksincha, asab-ruhiy o‘zgarishlarning somatik kasalliklarning
o‘tishiga ta’siri xususida to‘g‘ri fikr yurita oladilar;
3) somatik kasalliklarning kelib chiqishi, o‘tishi va oqibatla-
rida ruhiy omillarning qanday rol o‘ynashini aniqlay oladilar.
Òibbiy psixologiya quyidagi mavzularni o‘rganadi:
1. Bemor shaxsini.
2. Òibbiyot xodimlarining shaxsini.
3. Òibbiyot xodimlari bilan bemorlar o‘rtasidagi muno-
sabatlarni.
4. Òibbiyot xodimlarining o‘zaro munosabatlarini.
5. O‘rta tibbiyot xodimlarining shaxsini.
Òibbiy psixologiyaning asosiy vazifasi shaxsning kasallikka
reaksiyasini va bemorning o‘rta tibbiyot xodimi, shifokor
hamda o‘z yaqin qarindoshlari bilan munosabati xususiyatla-
rini o‘rganishdan iborat.
Òibbiy psixologiya yana quyidagilarni o‘rganadi:
1. Kasalliklarning oldini olish va sog‘liqni mustahkamlashda
psixikaning rolini.

$
2. Òurli xil kasalliklarning kelib chiqishi, kechishida, rivoj-
lanishida psixikaning roli va o‘rnini.
3. Kasallikni davolash vaqtida psixikaning holatini.
4. Òurli kasalliklarda ro‘y beradigan ruhiy o‘zgarishlarni
va ularning oldini olishni.
Òibbiy psixologiyaning maqsadi bemorga uning shaxsiga
oid individual xususiyatlarni hisobga olgan holda shubhasiz
terapevtik samara beradigan usullarni topib yondashishdan
iboratdir.
Mustaqil mamlakatimiz tabobatining asosida bemor psixi-
kasiga ozor beradigan turli ta’sirotlardan, jumladan, somatik
kasalliklarga aloqador ta’sirotlardan saqlab borib, bemorni
imkoni boricha, avaylash va unga insonparvarlik, mehribonlik,
shirinsuxanlik bilan muomala qilish tamoyili yotadi.
Bemorning ruhiy holatiga to‘g‘ri baho bera bilish va unga
ta’sir ko‘rsatish uchun tibbiyot xodimi tibbiy psixologiya
asoslarini bilishi shart.
Òibbiy psixologiya psixoprofilaktika, psixoterapiya, psixo-
gigiyena kabi dolzarb masalalarni ham o‘rganadi. Òibbiyot
psixologiyasi bemor odam kasalliklarining kelib chiqishiga,
kechishiga va oldini olishga aloqador bo‘lgan psixik faoliyat-
ning turli tomonlarini tekshiradi. Òibbiy psixologiyaning tek-
shirish uslublari quyidagilar: kuzatish metodi, eksperiment
metodi, so‘rab-surishtirish va suhbat metodi, tarjimayi holini
tekshirish metodi, faoliyat samaradorligini tekshirish, testlash,
kompyuter asosida aniqlash, anketalash. Barcha tibbiyot fanlari
singari tibbiy psixologiya ham ikki qismdan iborat:
1. Umumiy tibbiy psixologiya.
2. Xususiy tibbiy psixologiya.
Umumiy tibbiy psixologiya bemor shaxsini, o‘rta tibbiyot
xodimlari shaxsini, ularning o‘zaro munosabatlarini, umu-
miy qonuniyatlarini o‘rganadi.
Xususiy tibbiy psixologiya esa, bemor shaxsini, tibbiyot
xodimlari shaxsini, ularning o‘zaro munosabatlarini aniq tib-
biy fanlar va sohalar yordamida o‘rganadi. Masalan, jarrohlik,
pediatriya, gigiyena, terapiya, asab-ruhiy kasalliklar, geron-
tologiya, sanitariya va h.k. fanlar yutuqlaridan foydalanadi.

%
ÒIBBIY PSIXOLOGIYANING RIVOJLANISH ÒARIXI
Òibbiy psixologiyaning alohida fan bo‘lib ajralib chiqishi
psixologiya fanining rivojlanish tarixi bilan bog‘liq. Psixologiya
fani qadimiy fanlardan biri bo‘lib, bundan 2,5 ming yil ilgari
jon, ruh haqidagi ta’limot sifatida vujudga kelgan.
Kishining psixikasi haqidagi ta’limotni birinchi marta
Aristotel (eramizdan avvalgi 384—322-yillar) «Jon haqida»
kitobida bayon qilgan. Shu sababli, Aristotel alohida fan
bo‘lgan psixologiyaga asos solgan olim yoki psixologiya
fanining otasi deb hisoblanadi. U bir qancha asarlar yozib,
ularda psixologiya masalalari bo‘yicha o‘z qarashlarini bayon
qiladi. Aristotel ruh tana bilan uzviy bog‘langan, deb hisob-
laydi. «Ruh, — deydi u, — o‘z tabiatiga ko‘ra hukmron asos-
dir, tana esa, tobe narsadir». Aristoteldan keyin Demokrit,
undan keyin Epikur (342—271-yillar), Rim shoiri va faylasufi
Lukretsiy Karr (99—95-yillar) psixologiya fanining rivojlani-
shiga o‘z nazariyalari bilan hissa qo‘shdilar. Lukretsiy psixik
hodisalarning tanaga bog‘liqligini tajribada asoslab berdi. U «aql
ham tana bilan birga o‘sadi va so‘nadi, aql ham tana singari
kasallikka duchor bo‘ladi, mastlik natijasida xiralashadi», de-
gan va shunga o‘xshash dalillar keltirgan.
Psixologiya fanining rivojlanishida Ch. Darvinning evolu-
tsion nazariyasi nihoyatda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ruhiy
jarayonlarning evolutsion rivojlanish dinamikasida tashqi
muhit hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. E. Gekkel «bilimdon va
fikrlaydigan kishilardan birortasi ham psixologiyaning asoslarini
faqat asab sistemasining fiziologiyasidan izlash kerakligiga
shubhalanmasa kerak», degan edi.
Falsafa va tabiatshunoslikdagi umumiy yo‘nalish ta’sirida
psixologiyada ham psixik hayot hodisalarini o‘rganishda
genetik prinsip qaror topadi.
XIX va XX asrdagi psixologiya — bu, asosan, empirik
psixologiya. Psixologiyada XVII asrda paydo bo‘lgan yo‘nalish
XIX asrda va XX asrning boshlarida o‘z taraqqiyotining eng
yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Empirik psixologiya bir butun
fan emas edi. Bu psixologiyaning ichida bir qancha yo‘nalish

&
va oqimlar mavjud edi. Psixologiya tarixida bulardan ancha
mashhur va muhimlari assotsiatsizm, intellektualizm, volyun-
tarizm, geshtaltpsixologiya va freydizmlar edi. Bu nazariya-
lardan ayrimlari hozirgi kunda ham mavjud bo‘lib, o‘z taraf-
dorlariga egadir. Masalan, freydizm nazariyasining asoschisi
Zigmund Freyd (1856—1939) ta’limotiga ko‘ra, shaxs
psixologik hayotining asosi jinsiy lazzat olishga qaratilgan
tug‘ma, ongsiz mayldir. Psixologiyaning rivojlanishida Veber
va Fexner psixologiyada eksperimentni tatbiq qilish bo‘yicha
o‘z hissalarini qo‘shdilar. Eksperimental psixologiya taraq-
qiyotida, ayniqsa, kimyo, fiziologiya va psixologiya sohasida
Vilgelm Vund (1832—1920)ning ishlari katta ahamiyatga ega
bo‘ldi. Vund psixologiya uchun klassik metodlar bo‘lib qolgan
kuzatish, ifodalash va reaksiya metodlarini kashf etdi. Vund
1879-yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya
laboratoriyasini tashkil qildi. Oradan ko‘p o‘tmay, 1881-yili
Berlin universiteti qoshida eksperimental psixologiya institutini
tashkil qildi.
XIX asrning oxirida Rossiyada Òokarskiy, Bexterev, Lan-
gerlar, 1911-yilda Chelpanov rahbarligida eksperimental
psixologiya laboratoriyasi ochildi. XIX asrning oxirlaridan
boshlab, psixologiyaning boshqa sohalari: hayvonlar psixo-
logiyasi, tarixiy psixologiya, yoshga aloqador kishilar psixo-
logiyasi maydonga keldi. XX asrning boshlarida Germaniyada
Vyursburg maktabi psixologiyasi deb atalgan alohida yo‘nalish
paydo bo‘ldi. Bu yo‘nalishning vakillari O. Kyulne (1862—
1915), K. Byuller (1879—1902) va boshqalar bo‘lib, assotsiativ
psixologiyani tanqid qilib chiqdilar. O‘tgan asrning 20-yillariga
kelib psixologiya, xususan tibbiy psixologiyaning fan sifatida
ajralib chiqishiga E. Krechmer (1888—1964) yaratgan nazariya
katta ta’sir ko‘rsatdi. U «Òibbiyot psixologiyasi» nomli asar
yozib, unda ruhiy o‘zgarishlar, buzilishlar haqida ma’lumot
berdi. Krechmer tibbiyot psixologiyasida va psixoterapiyada
konstitutsion-biologik yo‘nalish tarafdorlaridan bo‘lib, shaxs-
ning shakllanishida tashqi muhitning ta’siriga yetarlicha baho
bermadi va tug‘ma konstitutsion omillarga haddan tashqari
ko‘p ahamiyat berdi.

'
Rus fiziologiyasi va ilmiy psixologiyasining atoqli namoyan-
dasi I. M. Sechenovning (1829—1905) mashhur asari «Bosh
miya reflekslari» 1863-yilda bosilib chiqdi. «Insondagi psixik
va fiziologik jarayonlar, degan edi u, bu bir xil tartibdagi
hodisalar, bir-biriga yaqin real dunyoga xos bo‘lgan hodisa-
lardir». I.M. Sechenov psixik jarayonlarning asosi bosh miya
reflekslaridir, ta’limotini ilgari surdi. I.M. Sechenovning
davomchisi I. P. Pavlov oliy asab faoliyati fiziologiyasiga doir
mashhur asarlarida psixik moddiy substrat faoliyatidagi asosiy
qonuniyatlarni va ayrim jarayonlarning nerv-fiziologik
mexanizmlarini ochib berdi.
ABU ALI IBN SINONING PSIXOLOGIYAGA
OID QARASHLARI
Abu Ali ibn Sino o‘z davrining barcha fanlari sohasiga,
jumladan, psixologiyaga ham katta e’tibor bergan olimdir.
Abu Ali ibn Sinodan ilgari o‘tgan bir qancha olimlar: Yaqub
bin Isaak al-Kindi, Abu Nasr Forobiy, Abu Bakr Roziy va
boshqalar psixologiya masalalariga qiziqishgan. Ular psi-
xologiyaga doir maxsus asarlar yozgan bo‘lsalar ham o‘zlari-
ning falsafaga oid asarlarida psixologiyaga oid turli xil muam-
molarni hal qilishga harakat qilganlar. Abu Ali ibn Sino-
ning ilmiy merosini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, buyuk
mutafakkir psixologiyaga doir masalalar bilan ko‘proq qiziq-
qan va maxsus asarlar yozib qoldirgan, jumladan, «Jon
to‘g‘risida risola» («Risola fi-al-nafs»), «Psixologiya to‘g‘risida
risola» («Risola dar revanshinosi»), «Òushni yo‘yish kitobi»
(«Kitob al-ta’bir»), «Jon — ruh haqida kitob» («Kitob al-muh-
jat»). Bulardan tashqari, Ibn Sinoning ko‘pgina yirik falsafiy
tibbiy asarlarida — «Òib qonunlari» («Kitob al-qonun fit-tibb»),
«Shifo beruvchi kitob» («Kitob an-najot») va «Donishno-
ma»da psixologiyaga doir alohida bo‘limlar mavjuddir.
Psixologiya masalalariga taalluqli muammolarni tartibga
solib, birinchi marta maxsus asar yozgan yunon olimi Aristotel
edi. Shuning uchun ham uni qadimgi Yunonistonda psixolo-
giyaning asoschisi, deb atashadi. Ibn Sino ham Sharqda o‘rta
asr sharoitida psixologiyaga doir masalalarni sistemalashtirdi


va maxsus asarlar yozdi. Shuning uchun ham biz Ibn Sinoni
Sharqda psixologiyaga asos solgan olim, deb ayta olamiz.
Abu Ali ibn Sinoni psixologiya masalalarini yoritishga
qiziqtirgan omil, birinchidan, o‘zidan ilgari o‘tgan sharq
mamlakatlari olimlari yozib qoldirgan asarlarni o‘rganishga
havas qo‘yganligi bo‘lsa, ikkinchidan, antik dunyo olim va
faylasuflarining ta’siri ham rol o‘ynadi. Chunki Aristotel Abu
Ali ibn Sinoning falsafada «birinchi o‘qituvchisi» edi. U Aris-
totelning «Jon haqida»gi asari bilan yaxshi tanish bo‘lgan.
Uchinchidan, Abu Ali ibn Sinodan uning tibbiyot sohasida
olib borgan ishi kasallarni har tomonlama kuzatish, odam
anatomiyasini, fiziologiyasini, shuningdek, odamning asab
sistemasini yaxshi o‘rganishni talab etardi. Shuning uchun
ham har xil kasalliklarni davolash jarayonida kishilarning
psixik xususiyatlarini eksperimental, amaliy bilish zarur bo‘lib
qolgan. Òo‘rtinchidan, Abu Ali ibn Sinoning psixologiya bilan
qiziqishining yana bir sababi psixologiya yosh avlodni o‘qitish
va tarbiyalash masalalarini samarali hal qilishga katta yordam
berishini u anglagan edi.
Abu Ali ibn Sinoning psixologiya sohasidagi ta’limoti uning
tirik organizmdagi hayotiy biologik jarayonlarni tushuntirishida
yaqqol ko‘rinadi. Buyuk olim o‘zining psixologiya sohasidagi
risolalarida qanday masala yuzasidan ilmiy tekshirish ishi olib
borilmasin, avvalo, o‘sha tekshirilayotgan obyekt mavjudmi
yoki yo‘qmi — shuni aniqlash kerakligini uqtiradi.
Abu Ali ibn Sino, agar har qanday narsa va hodisa ichki
yoki tashqi sabablar bilan harakatga keladigan bo‘lsa, demak,
insonning yashashi va harakatida ham biror sabab bo‘lishi
kerak, bunday sabablardan biri «ruhiy quvvatdir», deb ko‘r-
satadi.
Aristotel kabi, Abu Ali ibn Sino ham odam tanasi va
«ruhiy quvvatlar» materiya bilan shaklan bir-biridan ajralma-
gan holda mavjud ekanligini ta’kidlaydi. Shuning uchun
ham Abu Ali ibn Sino psixik faoliyat bilan odam salomat-
ligining bir-biriga ta’sir etish kuchi qanchalik katta ekanligini
isbot qilishga harakat qiladi. Bu sohada u mavhum fikr yuritish
bilan chegaralanib qolmay, balki kuzatishlarga tayanib,
hayvonlar ustida oddiy, ammo asosli tajribalar o‘tkazdi.


Kishi ruhiy holatlarining organizmiga ta’siri har qanday
ruhiy jarayonning fiziologik asoslari bilan bog‘liq ekanligini,
organizmga tashqi muhitning ta’siri katta bo‘lishini isbotlash
uchun Ibn Sino ikkita qo‘zi olib, ulardan birini och bo‘ri
yaqiniga bog‘lagan, ikkinchisini esa bo‘riga ko‘rsatmay, oddiy,
tinch sharoitda saqlagan. Har ikkisiga ham bir xil miqdorda,
hatto tarozida tortib ozuqa bergan. Ko‘p o‘tmay bo‘riga
yaqin bog‘langan qo‘zi bo‘rining hamlalaridan uzoq vaqt
qo‘rqqanidan juda ham ozib ketgan va yaxshi boqilishiga
qaramay, kasallikka uchrab o‘lgan. Oddiy sharoitda saqlangan
qo‘zi esa, kundan kun semirib, tetik yashay bergan.
«Instinkt, deydi Abu Ali ibn Sino, shunday quvvatdirki, bu
hayvon ongida mantiqsiz vujudga keladi...», insonga esa ongli,
mantiqan fikrlash xosdir. Miya kishining fikrlash a’zosidir.
Shuning uchun ham Ibn Sino miya «seziluvchi suratlarni
idrok qiladi yoki saqlaydi..., xayolda saqlangan suratlarni
jamlab yoki bo‘lib ish yuritadi va shuning bilan birga sezgi
orqali kelgan suratlarga o‘xshagan turli suratlarni vujudga
keltiradi», deydi.
Abu Ali ibn Sino odam asab sistemasining tuzilishiga doir
tasavvurlarga asoslanib, asablarning boshlanish joyi bosh miya
bo‘lib, organizmning barcha a’zolariga tarqaladi va shu tufayli
odam tashqi olamdan bo‘ladigan ta’sirotga javob qaytarish
qobiliyatiga ega bo‘lishini yaxshi tushungan.
Kishiga tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarning ta’sir etishi,
avvalo, sezgilar orqali vujudga keladi, deb uqtiradi va asosan
besh sezgi (ko‘rish, eshitish, hid bilish, maza va teri-tuyg‘u)
borligini, ularning xususiyatlari va ahamiyati haqida to‘xtalib,
har qaysi sezgining bosh miyada alohida boshqarib boradigan
markazi borligini ishonch bilan bayon etadi.
Abu Ali ibn Sino insonning fikrlash qobiliyatiga, xayol-
xotirasi va iroda sifatlariga yuqori baho beradi va bu psixik
jarayonning bir-biri bilan mustahkam bog‘liq ekanligini
anglaydi. Òafakkurning kuchi shundaki, uning yordamida
hodisa va voqealarni bir-biriga chog‘ishtirish, abstraksiyalash
bilan haqiqatni yolg‘ondan ajratish mumkin, xotira yordamida
esa idrok qilingan narsa va hodisalar kishi ongida mustahkam
o‘rnashib qoladi va idrok qilingan bir obyektni ikkinchisidan

 
ajratishga yordam beradi. Xayol kishi ongida obyektiv
voqelikning aks ettirilishidir, degan fikrlarni bayon etish bu
sohada Ibn Sinoning qarashlari naqadar to‘g‘ri bo‘lganidan
dalolat beradi.
Abu Ali ibn Sino o‘zining ilmiy tadqiqot ishlarida psixik
hodisalarni ayrim-ayrim tekshirgan bo‘lsa ham, ular orasida
uzviy bog‘lanish borligini tushungan: «Xotira tomonidan qa-
bul qilingan hodisalar xayolga o‘tadi va u tafakkurga o‘tka-
zadi, tafakkur esa, hodisalarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekan-
ligini aniqlab, xotiraga o‘tkazadi. Kerak bo‘lib qolganda unga
murojaat qilinadi».
Bu o‘rinda olimning xayol va xotira tafakkurga tobe, boshqa
psixik jarayonlarni aniqlashda u nazorat qilib turadi, degan
fikrni bayon qilayotganini yaqqol ko‘rib turibmiz. Demak,
kishi faoliyatida tafakkur hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Abu Ali ibn Sino kishi mijozi to‘g‘risida fikr yuritar ekan,
kishilarning yoshi va jinsini ham hisobga olish kerakligini
ko‘rsatdi. U kishilarning yoshini umuman to‘rt qismga bo‘ladi:
1. «O‘sish yoshi», bu o‘smirlik, deb ham ataladi. Bu davr
o‘ttiz yoshgacha davom etadi.
2. «O‘sishdan to‘xtash yoshi» yoki navqironlik davri. Bu
o‘ttizdan o‘ttiz beshga yoki qirq yoshgacha bo‘lgan davrni o‘z
ichiga oladi.
3. «Cho‘kish yoshi», yoshi qaytganlik davri bo‘lib, bu olt-
mish yoshgacha davom etadi.
4. «Kuchsizlik bilan birga keksalik yoshi», bu inson umri-
ning oxirigacha cho‘ziladi — qarilik yoshidir.
Abu Ali ibn Sino o‘zining psixologiya sohasidagi chu-
qur bilimini amaliy tibbiyotda ham qo‘llanganligini va katta
muvaffaqiyat qozonganligini ko‘ramiz. Buyuk olim to‘g‘-
risida Sharq va G‘arb mamlakatlari xalqlari o‘rtasida juda
ko‘p hikoyalar yuradi. Bunday hikoyalarning birida quyidagi
voqea bayon etiladi.
Mashhur kishilardan birining o‘g‘li qattiq kasal bo‘lib qo-
ladi. Otasi barcha tabiblarni chorlab qaratsa ham yigit hech
tuzalmaydi, uning ahvoli borgan sari og‘irlashaveradi. Ahvol
shu darajaga borib yetadiki, yigitdan barcha qarindosh-

!
urug‘lari umidlarini uza boshlaydilar. Bir kuni uning otasiga:
«Buxoroda Abu Ali ibn Sino degan zo‘r tabib bor, o‘g‘lingni
faqat o‘sha davolay oladi, agar u ham tuzata olmasa, o‘g‘ling
shifo topmaydi», deyishadi.
Ota xasta o‘g‘lini olib, Buxoroga keladi. Ibn Sino kasalning
tomirini ushlab ko‘radi, rangiga diqqat bilan qarab, yigitning
oshiqligini anglaydi. Lekin u yigitga hech narsa demaydi,
chunki sirni oshkor qilsa, u uyalganidan sirini yashirgan bo‘lar
va oqibat-natija yaxshilik bilan tugamas edi. Muazzam tabib
kasalning otasiga shunday deydi:
— Siz qo‘shnilaringizdan bir bilimdon kishini ayttirib
kelsangiz, u kishi juda dilkash va shirinsuxan bo‘lsin. Men u
bilan har xil voqealardan gaplashib o‘tiraman, o‘g‘lingiz shu
bilan tuzalib ketadi.
Ota shunday kishini darrov topib keladi. Keyin Ibn Sino
yigitning tomirini ushlab, bilimdon kishidan turli shaharlar
ta’rifini so‘raydi. Gap Òabriz shahri haqida ketganda, yigit-
ning tomiri qattiq ura boshlaydi. Shunda Ibn Sino yigitning
sevgani tabrizlik qiz ekanini payqaydi. Keyin u bilimdon ki-
shidan Òabriz mahallalari va ko‘chalarining nomlarini so‘-
raydi. Bilimdon kishi yigitning ma’shuqasi turadigan ma-
hallani tilga olganda, uning tomiri yana ham qattiqroq ura
boshlaydi. Shundan so‘ng, bilimdon tabib dono kishidan
o‘sha mahallada yashaydiganlarning ismlarini so‘ray bosh-
laydi. Bilimdon kishi qizning otasi nomini tilga olganda, to-
mirning urishi yanada zo‘rayadi. Abu Ali ibn Sino qizning
shu oiladan ekanini payqab, oila a’zolarining ismlarini so‘-
raydi. U kishi qizning ismini aytgan vaqtida yigitning tomiri
shunday tez urib ketadiki, o‘lishiga sal qoladi.
Buyuk olim yigitning o‘sha qizni yoqtirib qolganiga
batamom ishonadi va otasiga qarab: «Òabrizga borib, o‘g‘lin-
gizni falon kishining qiziga uylantirib qo‘ying, shunday qil-
sangiz, o‘g‘lingiz tez sog‘ayib ketadi», deydi. Ota uning ayt-
ganini bajo keltiradi, yigit batamom sog‘ayib ketadi».
Abu Ali ibn Sino psixologiya sohasidagi ko‘pgina ilg‘or va
haqqoniy fikrlari bilan psixologiya fanining keyingi taraq-
qiyotiga katta hissa qo‘shgan.

"
RUHIY HODISALARNING KLASSIFIKATSIYASI (ÒASNIFI)
Ruhiy hayot turli-tuman hodisalarda namoyon bo‘ladi.
Ruhiy hayot hodisalarida ruhiy jarayonlar, ruhiy mahsullar
va ruhiy holatlar farq qilinadi.
Psixik jarayon—psixik hodisaning qonuniy, ketma-ket
o‘zgarishi, uning bir bosqich yoki fazadan ikkinchi bosqich
yoki fazaga o‘tishi.
Psixik mahsullar — psixik jarayonlarning natijasi. Bularga
sezgi, idrokning obraz (timsollari), tasavvurlar, muhokamalar,
tushunchalar shaklidagi subyektiv psixik mahsullar kiradi.
Yoqimli va yoqimsiz tuyg‘ular, tinchlik, farog‘at, hayajon-
lanish va ma’yuslanish, uyg‘oqlik va uyqu holatlari, dadillik
va taraddudlanib qolish holatlarini boshdan kechirish psixik
holatlarga kiradi.
Òurli xil psixik hodisalarni bilish, emotsional soha va iroda
deb uchga bo‘lish ilgaridan ma’lum. Odam ongi faoliyatida
zohir bo‘ladigan ana shu turlar psixik funksiyalar deb ataladi.
Bilish hodisalari, boshqacha qilib aytganda, aqliy, intellektual
jarayonlar, deb ataladi. Sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur
va nutq bilish jarayonlari qatoriga kiradi.
Sezgi muayyan paytda ko‘ruv, eshituv, tuyg‘u, hid bilish,
ta’m bilish va boshqa shu kabi a’zolarimizga ta’sir etib turgan
narsalardagi ayrim xossalarning aks etishidir. Masalan, oq-
qizilni, shirin-achchiqni, og‘ir-yengilni sezamiz.
Inson zoti o‘z rivojlanish jarayonida uni o‘rab turgan
olamni sezgilar yordamida idrok etadi. Sezgilar tashqi olam
hodisalari va organizmning ichki holatlari sezgi a’zolari yoki
analizatorlarga ta’sir qilganda vujudga keladigan eng oddiy
psixik jarayon hisoblanadi. Sezgilar narsalar va hodisalarning
ayrim xossalarini aks ettiradi, xolos. Chunonchi, ko‘z o‘ngi-
mizdagi apelsin mevasidan turli xil sezgilar tuyamiz. U yuma-
loq, yumshoq, tarang, sovuq, zarg‘aldoq rang. Bu ayrim
sezgilar yig‘indisidan bir butun narsa idrok etiladi, buni biz
«Bu — apelsin», deb ifodalaymiz. Binobarin, idrok— nar-
saning bizning ongimizdagi in’ikosi, aks etishi. Biroq, idrok
sezgilarning oddiy yig‘indisi emas, sezgilar ham, idrok

#
etiladigan narsalar ham narsa bizning sezgi a’zolarimizga
bevosita ta’sir qilgandagina vujudga keladi.
Xotira. Narsa va hodisalar hamda ular xossalari, sezgi va
idrok orqali hosil bo‘lgan obrazlar nom-nishonsiz yo‘qolib
ketmaydi, ular miyamizga o‘rnashib, saqlanib qoladi va qulay
sharoit bo‘lganda yana esimizga tushadi.
Odam har qanday idrok etilgan narsani, har qanday
kechinmani, har qanday ta’sirotni bu voqealarning izlari ko‘ri-
nishida qisqa yoki uzoq vaqtgacha xotirasida saqlab qolishi
mumkin. Biz so‘zlar va so‘zlar yig‘indilarini, shuningdek,
tasavvurlarimizni eslab va xotiramizda saqlab qolamiz. So‘z
va timsol (obraz) xotiraning asosiy turlari hisoblanadi. Xoti-
raning uch funksiyasi mavjud: eslab qolish, materialni saqlash
va uni yodga tushirish yoki reproduksiya.
Sezgi a’zolari yoki, aniqrog‘i, analizatorlar odamga tashqi
olamni va uning 
O
‘
Z
organizmi holatini ifodalaydigan turli-
tuman sezgilarni aks ettiradi. Shunday qilib, olamni bilish
sezgilar va idrok etishdan boshlanadi.
Ilgari idrok etilgan narsalarning ongimizda joylanishi
tasavvur, deb ataladi.
Xayol. Narsa va hodisalarning idrok orqali miyamizda
hosil bo‘ladigan obrazlardan tashqari, o‘zimiz bevosita idrok
etmagan narsalar haqidagi tasavvurlar ham miyamizdan katta
joy oladi. Masalan, Marsdagi hayot to‘g‘risidagi tasavvurlar.
Òafakkur. Idrok va tasavvurlarimizda aks etadigan narsa
tafakkurda taqqoslanadi, tahlil qilinadi va umumlashtiriladi.
Òafakkur — voqelikning umumlashtirilgan, bevosita va eng
to‘liq hamda eng aniq yig‘indisidir.
Nutq — fikrlarimizning til vositasida shakllanishi va
ifodalanishi. Kishilar til vositasida o‘zaro muloqotda bo‘ladilar.
Diqqat—ongimizni o‘zimiz idrok etayotgan, tasavvur
qilayotgan, fikr yuritayotgan va aytayotgan narsamizga qara-
tish, bir nuqtaga jamlash demakdir.
Psixik faoliyatning muayyan yo‘nalishda bo‘lishi, odam
ongining narsalar va hodisalarni saralab idrok etishga qara-
tilganligi diqqat, deb ataladi. Diqqatning fiziologik negizi bosh
miya po‘stlog‘ining muayyan sohalarida optimal qo‘zg‘aluvchan

$
o‘choqlarda qo‘zg‘alishning to‘planishidir, bu vaqtda po‘stloq-
ning boshqa sohalari tormozlanish holatida bo‘ladi.
Diqqat ixtiyoriy va beixtiyor turlarga bo‘linadi. Agar ong
yo‘nalishi va bir joyga jamlanmaganligini odamning irodasi
taqozo qilmaganda beixtiyor diqqat to‘g‘risida fikr yuritiladi.
Bunday diqqat yuzaga kelishida odamning odatlari, qo‘zg‘a-
tuvchining organizm ichki holatiga mos kelishi, muttasil bir
narsani kutish va h.k.lar muhim o‘rin tutadi. Beixtiyor diqqat
negizida, albatta, mo‘ljal olish refleksi yotadi, u yangidan paydo
bo‘lgan qo‘zg‘atuvchiga javob berishga hamisha tayyor bo‘lib
turadi.
II bob.ÒIBBIY PSIXOLOGIYANING
AMALIY AHAMIYAÒI
Psixologiya tibbiyot bilan qadimdan chambarchas bog‘la-
nib keladi. Kasalliklar orasida psixik kasalliklar guruhi ham
bo‘ladi. Bunday kasalliklarni ham, asosan, psixologik vosi-
talar bilan davolashga to‘g‘ri keladi. O‘rta tibbiyot xodimi,
shifokor bemorning ruhiy holatiga to‘g‘ri baho berish uchun,
avvalo, odamning normal psixologiyasini bilishi kerak. Barcha
tibbiyot xodimlari, shu jumladan, o‘rta tibbiyot xodimlari
ham bemorga ruhiy ta’sir ko‘rsatish vositalarini: ishontirish,
maslahat berish va u bilan muomala qilish yo‘llarini puxta
bilishlari kerak.
Òibbiy psixologiya eng yosh, rivojlanib kelayotgan fanlardan
biri hisoblanadi. Hozirgi kunga kelib tibbiy psixologiya juda
ko‘p qimmatli ilmiy ma’lumotlar to‘pladi. Bu to‘plangan
ma’lumotlar somatogen va psixogen kasalliklarning oldini
olish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun tibbiyot
xodimlarining ruhiy holatlarini o‘rganish, sog‘lom muhitli
jamoani tashkil qilish asosida tibbiy xizmatni yaxshilash kabi
masalalar yechimini topishga ancha ko‘maklashmoqda. Òib-
biy psixologiya tibbiyotning barcha sohalari va bosqichlari
uchun amaliy ahamiyatga egadir. Chunki bemorning ruhiy
jihatdan tetikligini ta’minlamasdan turib, uni samarali da-
volashga erishib bo‘lmaydi.

%
Òibbiy psixologiya bemor psixikasini chuqurroq o‘rganish
maqsadida kuzatish, eksperiment, suhbat, tarjimayi holini
o‘rganish usullari bilan bir qatorda bir qancha test tizimlaridan
foydalanadi.
Kuzatish metodi. Psixik hodisalar hayotda, ya’ni tabiiy
sharoitlarda odamning turli-tuman faoliyatida qanday ko‘ri-
nishda voqe bo‘lsa, o‘sha ko‘rinishda kuzatish metodining
yordami bilan o‘rganiladi.
Kuzatish metodi ikkiga bo‘linadi: a) tashqi, b) o‘z-o‘zini
kuzatish yoki ichki kuzatish.
Òashqi kuzatish. Bu usul tibbiy psixologiyada keng
qo‘llaniladi. Shifokorlar va o‘rta tibbiyot xodimlari bemor-
larning ruhiy holatlarini tashqaridan kuzatib boradilar. Ku-
zatishning asosiy xususiyati shundaki, bu metod yordami bi-
lan psixik hayotning sezgi a’zolarimiz bevosita seza oladi-
gan, o‘zimiz bevosita idrok qila oladigan dalillar aniqlanadi
va tasvirlanadi. Kuzatish metodi psixik hodisalarni faqat tas-
vir etish bilan cheklanib qolmay, balki shu hodisalarni tu-
shuntirish, ya’ni ularning tevarak-atrofdagi muhitga, tar-
biyaga, odamning faoliyat turiga, organizmning umumiy ah-
voliga va nerv sistemasining holatiga bog‘liq ekanligini is-
botlash imkonini ham beradi.
Eksperimental metod. Psixologiyada eksperimentning ikki turi:
laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment tafovut qilinadi.
Laboratoriya eksperimenti. Uning mohiyati shundaki,
tekshiruvchi kishi tekshiriladigan ruhiy hodisani qachon kerak
bo‘lsa, o‘sha vaqtda ataylab vujudga keltiradi. Bunda tekshi-
rilayotgan ruhiy hodisa tabiiy sharoitda birgalikda sodir bo‘-
ladigan boshqa psixik hodisalar eksperiment mobaynida
o‘zgartirilishi, boshqa psixik hodisalar bilan muayyan bir
tarzda bog‘lanishi, kuchi, tezligi, hajmi va boshqa shu kabi
jihatlari o‘lchab ko‘rilishi mumkin. Bu metodning yutug‘i
shundaki, bunda psixik hodisalarning qonuniyatlari yaxshi-
roq ochiladi. Eksperimental tadqiqotlar o‘tkazishda maxsus
metodik materiallar — narsa, rasm va so‘zlar, maxsus asboblar
qo‘llaniladi.
Òabiiy eksperiment. Bu metod oddiy obyektiv suratda ku-

&
zatish metodi bilan laboratoriya eksperimenti metodi o‘rtasida
turadi. Òabiiy eksperiment metodining mohiyati shundaki,
bu yerda tekshiruvchi kishining o‘zi tekshiriladigan kishida
(yoki kishilarda) psixik jarayon (masalan, xotira, diqqat, ta-
savvur) hosil qilish yoki tekshiriladiganlarda individual xu-
susiyatlarni namoyon etish uchun maxsus sharoit tug‘diriladi.
SO‘RASH VA SUHBAÒ USULI
Òibbiyotda eng keng qo‘llaniladigan usul bo‘lib, amaliy
ahamiyati kattadir. So‘rash va suhbat usuli psixik hodisa-
larning asosan ichki, subyektiv tomonini tekshirish uchun
qo‘llaniladi. Bu metodda tadqiqotchi suhbat vaqtida tekshi-
riluvchi shaxsga beriladigan savollarni oldindan belgilab oladi.
Savollar shunday tartib bilan tanlab olinadiki, tekshiriluvchi
odamda qaysi kechinmalar va ong jarayonlarini o‘rganish kerak
bo‘lsa, u o‘z javoblarida xuddi o‘sha kechinmalarni va o‘sha
ong jarayonlarini oydinlashtirib beradi.
Òekshirishning qanday borishiga va tekshiriluvchi kishining
individual xususiyatlariga qarab, suhbat vaqtida savollarni
o‘zgartirish, to‘ldirish, boshqacha holatda berish mumkin. Ayni
vaqtda tadqiqotchi tekshiriluvchi kishini kuzatib, masalan,
nutqining xususiyatlarini, imo-ishorasini va shunga o‘xshash
xususiyatlarni qayd qilib turadi. Iloji bo‘lsa, tekshiriluvchi odam-
ning javoblari magnitofon tasmasiga yozib olinadi. Shu tariqa
to‘plangan dastlabki material sistemaga solinadi, statistik jihat-
dan ishlab chiqiladi, tahlil qilinadi, tasnifga solinib xulosa
chiqariladi. Òibbiy psixologiyada yuqorida keltirilgan asosiy
tekshirish usullaridan tashqari, test tizimlari ham qo‘llani-
ladi. Bu test tizimlari shaxsning ikki asosiy xususiyati, intel-
lekti va xarakteridagi xususiyatlarni farq qilishga imkon
yaratadi.
Bine-Simon testlar tizimi. Bu test tizimi bemorning pasport
yoshiga mos qilib tuzib chiqiladi. Òest savollari va javob-
etalonlar tekshiriluvchining tashqi va ichki dunyoqarashlarini
inobatga olib mutaxassis tomonidan tuziladi. Bu test yorda-

'
mida bemorning aqliy rivojlanishi, javob va harakat reaksiyalari
aniqlanadi. Òest 30 tadan 50 tagacha savol va 120 tadan
200 tagacha javobni o‘z ichiga oladi. Bu tizimga muammoli
masalalarni ham kiritishimiz mumkin. Òekshiriluvchining
berilgan savollarga yoki jumboq masalalarni yechish soniga
qarab javob ballari va foizi qo‘yiladi. Agar tekshiriluvchi be-
rilgan topshiriqning 70 foiziga javob bersa, unda uning aqliy
rivojlanishi, intellekti, dunyoqarashi pasport yoshiga mos deb,
tekshiriluvchi topshiriqning 70 foizdan kam qismiga javob
bersa, u holda bu shaxsda aqliy yetishmovchilik yoki oligo-
freniya kasalligi mavjud, deb qaraladi. Bu test tizimining
yutug‘i qisqa vaqt ichida shaxsning xarakteri, intellekti haqida
ma’lumotga ega bo‘linadi, kamchiligi esa bunda shaxsning
rivojlanish muhiti va shart-sharoiti hisobga olinmaydi.
Katta yoshdagilar va bolalar uchun Veksler testlari ti-
zimi. Òadqiqotchilarning fikricha, bu uslub shaxsning intel-
lekti va shaxsiy sifatlarini aniqlashga imkon beradi.
Òizim ikki xil testlardan: birinchisi so‘z bilan ifodalanadi-
gan 6 ta testdan, ikkinchisi amaliy harakatlar bilan ifoda-
lanadigan 5 ta testdan tarkib topgan. So‘z bilan ifodalana-
digan 6 ta test quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. Xabardorlik.
2. Umumiy ziyraklik.
3. Sonlarni teskari sondan sanash qobiliyati (10, 9, 8,7,6...).
4. Arifmetika masalalarini yechish.
5. O‘xshashlikni aniqlash.
6. 42 ta so‘zning ma’nosini aniqlashni tekshirish.
Harakat bilan ifodalanadigan 5 ta test tizimiga quyidagilar
kiradi:
1. Obyektlarni va ularning yetishmovchi qismlarini aniqlash.
2. Suratlarning ketma-ket qo‘yilish tartibini aniqlash.
3. Suratning yetishmovchi qismlarini topib tuzib chiqish.
4. Namunaga qarab 9 tadan 16 tagacha bo‘lgan geometrik
qismlardan shakllar yasash.
5. Berilgan sonlar kodiga qarab 90 sekund ichida raqamlar
yechimini topish.

 
Òest o‘tkazib bo‘lingandan so‘ng jadval tuziladi va intel-
lekt koeffitsienti deb ataladigan koeffitsient tuziladi. Ammo
bu koeffitsientni tekshirilayotgan kishining umumiy ziyrak-
ligini, madaniyatini hamda uning tadqiqotga nisbatan muno-
sabatini hisobga olmasdan turib yetarli darajada to‘g‘ri, deb
bo‘lmaydi. Bu metodning yutug‘i shundaki, tadqiqot davo-
mida tekshiriluvchining nutqi, tafakkur tezligi, reaksiyasi,
diqqati to‘liq nazoratga olinadi va hisobga olib boriladi.
Ba’zan bulutlarga qarab xayol suramiz, ularni paxmoq
ayiqqa, tuyaga va boshqa jonzotlarga o‘xshatamiz. Agar odam
shu noaniq chiziqlarni o‘zini to‘lqinlantiruvchi shakllar
ko‘rinishida tasavvur qilsa, bunda nima chiqar ekan!? Shu
taklif va mulohazalar asosida Rorshax o‘zining test tizimini
ishlab chiqdi. Bu metodning mohiyati kartochkada o‘ziga
xos joylashgan rangli siyoh va qora dog‘larning ma’nosini
topishdan iborat. Keyin javoblar maxsus qoidalar asosida
ishlovdan o‘tkaziladi.
Vatanimiz va xorijiy olimlar tomonidan yaratilgan ko‘p
omilli shaxs so‘roqlagichi hozirgi kunda keng qo‘llanilmoqda.
Eksperimental psixologiya — hali yosh fan. Shuning uchun
ham u izlanishda, unga yordamga yangi-yangi texnik vositalar
kirib kelmoqdaki, bu uning kelajakda rivojlanishidan dalolat
beradi. Bir odam ikkinchi bir odam uchun muammo bo‘lib
kelgan va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi.
Òibbiy psixologiya fani tabobatning barcha sohalariga:
terapiya, jarrohlik, pediatriya, doyalik, ginekologiya va hoka-
zolar ichiga kirib borayapti. Buning asosiy sababi somatik
kasalliklarning ko‘pgina turlari ruhiyatning buzilishi, o‘zga-
rishi bilan o‘tayapti. Mustaqil Vatanimizning tabobat soha-
sidagi yangiliklaridan biri keyingi 5—10 yil ichida ichki
kasalliklarni davolash markazlarida bemorga ruhiy jihatdan
yordam beradigan psixoterapevt, amaliy psixologlar lavo-
zimlarining kiritilishidir. Shuning uchun ham tibbiyot ham-
shiralari umumiy va tibbiy psixologiya asoslaridan yetarlicha
bilim va malakaga ega bo‘lishlari talab qilinadi.

 
Ikkinchi bo‘lim
RUHIY JARAYONLAR
I bob. NORMAL RUHIY JARAYONLAR VA ÒURLI-
ÒUMAN KASALLIKLARDA ULARNING BUZILISHLARI
Òevarak-atrofimizda bo‘lgan va bizga ta’sir etib turadigan
narsa-hodisalarning xilma-xil xossalari bor. Bu xossalar ko‘ruv,
eshituv, tuyg‘u a’zolari va shunga o‘xshash sezgi a’zolari yor-
dami bilan organizmda bevosita aks etadi. Sezgi a’zolarimizga
ta’sir etadigan narsalardagi ayrim xossalar miyamizda shu
tariqa bevosita aks etishi sezgi, deb ataladi. Inson sezgi orqali
predmetning rangi, hidi, ta’mi, silliqligi yoki g‘adir-budurligi,
o‘z ichki a’zolarining holati va harakatlarini bilib oladi. Sezgi
a’zosiga ta’sir etib, sezgini vujudga keltiradigan har bir narsa
(yoki hodisa) qo‘zg‘ovchi deb yuritiladi.
Sezish jarayoni quyidagicha ro‘y beradi: 1) narsa yoki hodi-
salar sezgi a’zolariga ta’sir etib, tegishli sezuvchi nervning
chekka uchlarini qo‘zg‘aydi; 2) shu yerda kelib chiqqan qo‘z-
g‘alish o‘sha nervning o‘tkazuvchi yo‘li orqali bosh miya po‘st-
log‘ining tegishli markaziy hujayralar sistemasiga o‘tadi; 3) bu
yerda asab qo‘zg‘alishi ruhiy hodisaga, ya’ni sezgiga aylanadi.
Har bir sezgi, odatda, xush yoki noxush tuyg‘ular bilan
bog‘langan bo‘ladi. Bu sezgining hissiy yoki emotsional toni
deb ataladi. Masalan, shirin narsa kishiga huzur beradi, taxir—
bemaza narsa ko‘ngilni behuzur qiladi. Ba’zi sezgilarda hissiy
ton juda kuchli bo‘ladi. Masalan, ortiqcha to‘yish, ochiqish,
og‘riq sezgilari shundaydir. Shunday qilib, sezgi tevarak-
atrofdagi moddiy dunyoni bilishning birinchi bosqichidir,
sezgida hissiy ton ham, faol iroda elementi ham bor, sezgining
murakkab asab-fiziologik asosi ham bor.
Sezgilar xilma-xil bo‘ladi. Òurli-tuman sezgilarni qaysi sezgi
a’zolari yordami bilan hosil qilsak, ularni o‘sha a’zoga qarab,
odatda, quyidagi turlarga, ya’ni ko‘rish sezgilari, eshitish sezgilari,
hid bilish sezgilari, ta’m (maza) bilish sezgilari, teri sezgilari,
muskul harakati sezgilari va organik sezgilarga ajratiladi. Sezgi
a’zolari qayerda joylashganiga va qayerdan qo‘zg‘alishiga ko‘ra,

ularni uch guruhga ajratish mumkin: eksteroretseptorlar,
proprioretseptorlar va interoretseptorlar.
Eksteroretseptorlar organizmning sirtida bo‘ladi— ko‘rish,
eshitish, hid bilish, ta’m (maza) bilish, teri sezgisi, muskul-
harakat sezgisi, organik sezgi shular jumlasidandir.
Proprioretseptorlar muskul, pay va boylamlarda bo‘ladi.
Organizm va undagi ayrim a’zolarning turli xil harakatlarini
va vaziyatini ana shu a’zolar bilan sezamiz.
Interoretseptorlar gavdamiz ichida joylashgan a’zolar—
me’da, ichak, jigar, o‘pkada bo‘ladi. Hazm qilish, nafas,
qon aylanish a’zolari va shunga o‘xshash ichki a’zolardagi
jarayonlar (qo‘zg‘alish) vujudga keltiradigan sezgilar shu
retseptorlar yordamida bilinadi.
Shaxsning sezgi sohasidagi individual xususiyatlari birinchi
navbatda sezgi bo‘sag‘alariga bog‘liqdir. Har qanday ta’sir
ham sezgiga sabab bo‘la olmaydi. Sezgining paydo bo‘lishi
uchun obyektdan keluvchi qo‘zg‘atuvchi ma’lum kuchga ega
bo‘lishi, ya’ni bo‘sag‘adan yuqori bo‘lishi kerak.
Arang seziladigan sezgiga sabab bo‘ladigan qo‘zg‘alishning
eng past me’yori mutlaq (quyi, minimal) bo‘sag‘a deyiladi.
Eng past qo‘zg‘atuvchining ta’sirini seza olish qobiliyati mutlaq
sezgirlik, deyiladi. Sezgining mutlaq bo‘sag‘asi qanchalik past
bo‘lsa, mutlaq sezgirlik shunchalik yuqori bo‘ladi.
Sezgilarda arang seziladigan farqqa sabab bo‘ladigan
qo‘zg‘atuvchi kuchdagi o‘ta bilinar-bilinmas o‘zgarish farq-
lash bo‘sag‘asi deyiladi. Farqlash bo‘sag‘asi qanchalik past
bo‘lsa, farqlash sezgirligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Inson
uchun farqlash bo‘sag‘asi: nurga nisbatan 1/100, tovushga—
1/10, og‘irlikka 1/30 ga teng.
SEZGINING BUZILISHI
Sezgilar turli kasalliklar va nerv sistemasining shikast-
lanishi natijasida turli xil o‘zgarishlarga uchraydi. Bularga
giperesteziyalar (o‘ta ta’sirlanganlik yoki o‘ta sezuvchanlik),
gipesteziya (kam ta’sirchanlik yoki sezgining pasayib ketishi,
anesteziya), sezuvchanlikning yo‘qolishi kiradi. Bunday o‘z-
garishlar nevritlarda, nevralgiyada, markaziy va periferik fa-

 !
lajlanishda kuzatiladi. Bu kasalliklarda nerv tomirlarining or-
ganik buzilishlari va funksional o‘zgarishlari kuzatiladi.
Bemorlar noxush va gavdaning ichki muhitini larzaga so-
luvchi og‘ir sezgilarni: siqilish, tortishish va titroq bosish,
sanchiqni his qilishlari mumkin. Bular senestopatiyalar, deb
tushuntiriladi. Sezgining bunday o‘zgarishlariga teri qichi-
masi kirib, u ko‘pgina kasalliklarning darakchisi va klinik
belgisi bo‘lib hisoblanadi. Masalan, nevrozlar, markaziy asab
sistemasining organik yallig‘lanishi, periferik nerv sistemasi
kasalliklari, moddalar almashinuvi jarayonining kasalliklari,
ichki sekretsiya bezlarining kasalliklari, buyrak, qon kasallik-
lari, dori moddalardan, ovqatdan zaharlanishlar shular qatoriga
kiradi. Òeri qichimasi bemor ruhiyatiga juda yomon ta’sir
ko‘rsatadi. Qichima ta’siridan bemor jizzaki, toqatsiz, jahldor
va darg‘azab bo‘lib qoladi. Atrofdagilar bilan munosabati
o‘zgaradi. Òibbiyot hamshiralari bunday bemorlarga osoyishta,
toqat bilan muomalada bo‘lishlari kerak bo‘ladi.
Sezgilar ichida bemorga eng ko‘p azob beradigani og‘riq
hisoblanadi. Og‘riqning paydo bo‘lishida bosh miyaning
po‘stloq va po‘stloq osti sohasi bevosita ishtirok etadi. Og‘riq
badanga tashqi ta’sirotlar bevosita ta’sir ko‘rsatganda hamda
organizmda vujudga kelgan patologik o‘zgarishlar nati-
jasida paydo bo‘lishi mumkin. Og‘riq ruhiy jarohatlar oqiba-
tida va shartli refleks mexanizmi ta’sirida kelib chiqishi
va zo‘rayishi mumkin. Og‘riq organizmda unga xavf tug‘-
diruvchi o‘zgarishlar sodir bo‘layotganidan ham darak be-
rishi mumkin. Òanadagi kuchli og‘riq bemorning butun
xayoli, diqqatini, fikrlarini chulg‘ab oladi. Og‘riq ta’sirida
shok, koma holatlari yuzaga keladi, uyqu buzilib, turli nev-
rotik reaksiyalarga sabab bo‘ladi.
ÒIBBIYOÒ XODIMLARINING SEZGI JARAYONI
O‘ZGARGAN BEMORLARNI PARVARISHLASHI
Sezgi jarayoni kuchaygan yoki pasaygan, ayniqsa, kuchli
teri qichishishi va og‘riq bilan o‘tadigan holatlarda tibbiyot
xodimlari bemorga diqqat va mehribonlik bilan munosabatda
bo‘lishlari, iltimoslarini o‘z vaqtida bajarishlari talab qilinadi.

 "
Agar bemor kuchli og‘riq sezayotgan bo‘lsa, og‘riq qoldiruvchi
vositalar berish va uni tinchlantirishga harakat qilish, o‘rta
tibbiyot xodimlari barcha muolajalarni shifokor ko‘rsatmasiga
qat’iy rioya qilgan holda ado etishlari kerak.
ONG NORMADA VA PAÒOLOGIYADA
Ongning psixologik tavsifi. Ong psixikani yaxlit tarzda
ifodalovchi yuksak shakli, ya’ni faqat odamgagina tågishli
bo‘lib, u nutq bilan bog‘liq bo‘lgan markaziy nårv siståmasi
faoliyatidir. Shuningdåk, ong shaxsning tåvarak-atrofdagi
narsalarni, hozirgi va o‘tmish davrni yaxshi bilish, o‘zlikni
anglash, qaror qabul qilish, vaziyatga qarab o‘z xatti-hara-
katini boshqarish xususiyati bilan namoyon bo‘ladi.
Psixologik manbalarda ong tarkibiy qismlarining mohiyati
quyidagicha tavsiflanadi: ong narsa va hodisalar haqidagi
bilimlar majmuasidan iborat bo‘lib, uning tuzilishi va tarkibiga
barcha bilish jarayonlari (diqqat, såzgi, idrok, xotira,
tasavvur, tafakkur, nutq, xayol) kirib, ular yordami bilan
shaxs o‘z axborotlari ko‘lamini uzluksiz ravishda boyitib
boradi. Bunda bilish hissiy va aqliy bosqichda namoyon bo‘ladi.
1. Hissiy bilish bosqichi såzgi, idrok, appårsåpsiya, tanish,
bilib olish va tasavvur kabi bilish jarayonlari ko‘magi asosida
miyaga båvosita ta’sir o‘tkazuvchilarning aks ettirishi natijasida
inson ongida borliqning mazkur daqiqasidagi hissiy manzarasida
yuzaga kåladi. Xotira jarayoni ongda o‘tmishdagi narsa va
hodisalarning obrazlarini esga tushirsa u yoki bu bosh miya
katta yarimsharlarining bo‘limlarida aks etgan muayyan izlarni
jonlantirish imkoniyatiga ega bo‘lsa, aqliy bilish bosqichining
yuksak darajasi bo‘lmish tafakkur jarayoni umumlashgan,
ijtimoiy xususiyatli, bilvosita ifodalanuvchi bilimlarga asos-
langan holda muammolar yåchimini hal etishni ta’minlaydi,
shuningdåk, xayol jarayoni esa ehtiyoj obyåkti hisoblangan,
ongda mavjud bo‘lmagan obrazlar modålini namoyon etadi.
Bilish jarayonlarining unisi yoki bunisi aks ettirish imkoniya-
tidan mahrum bo‘lishi, buzilishi yoki ularning qaysidir
xususiyati batamom yoinki qisman izdan chiqishi ongning
tubdan barbod bo‘lishiga olib kåladi.

 #
2. Ongning ikkinchi psixologik tavsifi subyåkt bilan obyåkt
o‘rtasidagi aniq farqlanishda o‘z ifodasini topishi, ya’ni shaxs
«Mån» tushunchasi bilan «Mån emas» atamasi tarkibiga nima-
lar tågishli ekanligini aniq bilishi bilan izohlanadi. Shaxs tirik
mavjudotlar olamida birinchi bo‘lib borliqda råal uni qurshab
turgan tåvarak-atrofga nisbatan o‘zini qarama-qarshi qo‘ygan.
Insonda «Mån»likning «Mån emas»likdan ajratishga intilishi
o‘zini namoyon qilish, o‘zini o‘zi ifodalash, kimligini kashf
etish, o‘zini o‘zi takomillashtirish, o‘ziga o‘zi buyruq bårish,
o‘ziga o‘zi ta’sir o‘tkazish singari jarayonlarda bolalikning ilk
daqiqalaridan boshlab, to yåtuklikning u yoki bu bosqichlarini
egallash davrigacha davom etib, o‘zini o‘zi anglashning yuzaga
kålishi bilan yakunlanadi. Låkin «Mån»ning boshqa qirralari,
xususiyatlari, måxanizmlari, ta’sir etuvchi omillari, yangi
sifat darajalari o‘zini o‘zi anglashning takomil bosqichlarida
namoyon bo‘lavåradi, bu jarayon komil inson (jismoniy va
ma’naviy barkamollik) darajasiga erishgunga qadar davom
etishi mumkin. Biroq yuksak kamolot darajasiga erishish
shaxsning istå’dodi, salohiyati, ishchanlik qobiliyati, aqliy va
ijodiy faoliyati mahsuldorligiga bog‘liq bo‘lib, barcha insonlar
taraqqiyot cho‘qqisiga erishadi ma’nosini bildirmaydi.
3. Ongning uchinchi psixologik tavsifi shaxsning maqsadni
ko‘zlovchi faoliyatini ta’minlashga yo‘naltirilgan. Bunda shaxs
faoliyatining turli xususiyatli motivlari yuzaga kålishi, ular inson
tomonidan chamalab chiqilishi, buning natijasida motivlar
kurashi namoyon bo‘lishi, bu o‘rinda ustuvorlikka erishish
yåtakchilikni ta’minlashi, irodaviy zo‘r bårish oqibatida muayyan
qaror qabul qilinishi, harakatlarni bajarishning izchilligi qay
yo‘sinda amalga oshirilayotgani hisobga olinishi, maqsadni qaror
toptirish yo‘lidagi to‘siqlar bartaraf etilishi va unga muayyan
o‘zgarishlar kiritilishi, samaradorlikni oshirish uchun ba’zi bir
tuzatishlar amalga oshirilishi nazarda tutiladi.
Maqsadni ko‘zlovchi faoliyatning amalga oshirilishi jarayo-
nida obyåktiv va subyåktiv sabablariga ko‘ra ayrim nuqsonlarga
yo‘l qo‘yilishi, buzilishi vujudga kålishi ong funksiyasining
zaiflashuvini bildirib, bu holat ongning nazorat funksiyasi
izdan chiqqanligini anglatadi.

 $
4. Ongning so‘nggi tavsifi uning tarkibiga muayyan darajadagi
emotsional (hissiy) munosabatlar tizimi qamrab olinganligini
aks ettiradi. Shaxs ongiga turli-tuman his-tuyg‘ular, kåchinma-
lar, stråss, affåkt holatlar to‘g‘risidagi axborotlar oqimi kirib
kåla boshlaydi.
Shaxsning boshqa kishilarga, tabiatga, jamiyatga, narsalarga
nisbatan munosabatlari mavjud måzonlarga asoslansa, muayyan
qoidalarga båvosita amal qilinsa, ongning nazorat funksiyasi
må’yorda ekanligidan dalolat båradi. Shaxsdagi ruhiy sog‘lomlik
ongning boshqaruv imkoniyati mavjudligini bildirib, ayrim
hollarda hissiyotga bårilishi esa uning o‘z funksiyasini bajarishdan
chåtlashganligini namoyish qiladi. Turli xususiyatli munosabatlar
ong nazoratida amalga oshirilsa, shaxs xulq-atvorida, faoliyatida
va muomala jarayonida håch qanday nuqsonlar, chåtga og‘ishlar
sodir bo‘lmaydi. Ongning zaiflashuvi esa shaxsning his-tuyg‘ulari
va munosabatlarini o‘zgartiradi, masalan, simpatiya antiðatiya
bilan, quvonch qayg‘u bilan, optimizm påssimizm bilan vaqti-
vaqti bilan o‘rin almashib turishi kuzatiladi.
Ongning yuqorida ta’kidlab o‘tilgan barcha funksiyalari
namoyon bo‘lishining muqarrar sharti til va nutq hisoblanib,
shaxs nutq faoliyati yordami bilan bilimlar o‘zlashtiradi.
Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davomida yuzaga kåltirilgan tajribalar
majmuasi tilda mustahkamlanadi, tafakkur orqali hayot va
faoliyat boyitiladi. Til bilan nutq borliqni anglashning aloqa
quroli hamda vositasi funksiyasini bajarib, shaxsni boshqa
mavjudotlardan farqlaydi va unda til bilan tafakkur birligi ong
uchun moddiy någiz vazifasida ishtirok etadi.
Onglilik va ongsizlik tushunchalari. Ong muammosi psixolo-
giyada eng murakkab masalalardan biri sanaladi. Ong — obyåktiv
borliqni aks ettirishning oliy shaklidir, unga o‘zini va atrof-
muhitni anglash kiritiladi. Ong — odam miyasining funksiyasi
bo‘lib, uning yordamida obyåktiv borliq subyåktiv aks etadi.
Ong o‘z tabiatiga ko‘ra, nihoyatda ko‘p qirrali, rang-barang,
uning turli-tuman xossalari mavjud. Shu bois u taraqqiyotning
oliy darajasida yuzaga kålib, faqat insondagina bo‘ladi.
Ong intågrativ jarayondir. Ana shu murakkab majmuaning
har xil zanjirlari zararlanishi ongning izdan chiqishiga olib

 %
kåladi. Buni ongning fiziologik måxanizmlarini o‘rganishda
e’tiborga olishadi.
Odamda ong asta-såkin rivojlana boradi. Yangi tug‘ilgan
bolada ong bo‘lmaydi, låkin u ruhan va jismonan taraqqiy
etgan sari rivojlana boradi va takomillashadi. Ongga yuqori
darajali izchillik xosdir. U doim jadalligi, chuqurligi va kångligi
bilan boshqa bilish jarayonlaridan farq qiladi. Odam hayotining
turli davrlarida — o‘smirlik, o‘rta yosh, qarilik chog‘ida ong
turli ko‘rinishda bo‘lsa-da, u bir butundir.
ONG FAOLIYAÒINING PAÒOLOGIYASI
Òibbiyot amaliyotida psixiatriyada ongning ikki xil o‘z-
garishi kuzatiladi: ongning xiralashuvi va to‘xtashi (uzilishi).
Ongning xiralashuvi quyidagi ruhiy holatlar bilan namoyon
bo‘ladi: dovdirash sindromi, bunda idrok etishning ravshanligi
va ularni fahmlash buziladi, tashqi ta’sirotlarga javob
reaksiyalari juda qiyinlashadi. Bemorlar qulog‘i og‘ir odam-
larni eslatadilar, go‘yo gangigandek bo‘ladilar va atrofdagi
narsalarni qiyinchilik bilan idrok etadilar, savollarga darrov
javob berishmaydi, javob olish uchun savolni bir necha marta
takrorlashga to‘g‘ri keladi. Ko‘pincha bemorlar faqat kuchli
qo‘zg‘atuvchilarni idrok etadilar va kuchsizlaridan mutlaqo
ta’sirlanmaydilar. Bu holat asab sistemasining infeksiyalarida,
zaharlanishda, qattiq shikastlanishlardan keyin sodir bo‘ladi.
Delirioz sindromi. Ongning buzilishlari fonida idrok etish-
ning yorqin buzilishlari (gallutsinatsiyalar va illyuziyalar) paydo
bo‘lganda, shuningdek, vahima va qo‘rqish sifatida emotsional
buzilishlar yuzaga kelganda ongning delirioz holati mavjudligi
haqida so‘z yuritiladi. Oq alahlash ong buzilishiga misol bo‘la
oladi.
Delirioz holati — o‘z shaxsini, mo‘ljalini saqlagan holda
joy, vaqt va atrof sharoitdagi mo‘ljalning buzilishi. Bunda
ko‘rish, eshitishga doir juda ko‘p gallutsinatsiyalarning paydo
bo‘lishi tipik hodisa bo‘lib, ular odatda ko‘ruv xarakterida
bo‘ladi. Bu holat ko‘pgina yuqumli kasalliklarda, odatda,
harorat yuqori bo‘lganda kuzatiladi.

 &
ONEYROID HOLAÒ
Birinchi marta Mayer — Gross ta’riflagan bu sindrom
(yunon. oneyroid — tushsimon, uyqusimon) ko‘pincha juda
kuchli vasvasa asosida paydo bo‘lib, uning eng oliy kulminatsion
nuqtasini tashkil etadi. U yorqin tasavvurlarning ko‘pligi bilan
xarakterlanadi, bemorlarning ko‘ziga fazoga uchish kabi
sahnaviy fantastik kechinmalar ko‘rinadi, ular do‘zax yoki
jannatda yurgandek bo‘ladilar, bunda bemorlar faqat tomo-
shabingina bo‘lib qolmay, balki ularda qatnashadilar ham.
Bu kechinmalarning hammasi aniq tush ko‘rishni eslatadi.
Oneyroid sindromli bemor uxlab yotgan yoki chuqur ichki
kechinmalar dunyosiga berilgan kishilarga o‘xshab ko‘rinadi.
Bemor joy, vaqt va o‘z shaxsini to‘liq bo‘lmagan, ikki xil
tushunishi bilan xarakterlanadi.
AMENÒIV HOLAÒ
Es-hushning amentiv tarzda buzilishida bemorlar atrofidagi
vaziyatni tamomila anglamaydi va o‘zining kimligini bilmay
qoladi. Ular atrofidagi hodisalar bilan narsalar o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni tushunishmaydi. Ba’zan bemorlar besaranjom
bo‘ladilar, lekin bunda, odatda, o‘rinda yotavermaydilar.
Uzuq-yuluq gallutsinatsiyalar bo‘lib turishi mumkin. Savollarga
bemorlar javob berishmaydi. Ularning nutqlari bema’ni
bo‘ladi. Amentiv holat bir necha haftagacha cho‘zilishi
mumkin. Bunday holat, odam darmoni qurib cho‘pday ozib
ketganida, infeksiyalar, intoksikatsiyalarda uchraydi.
ES-HUSHI KIRARLI-CHIQARLI BO‘LIB ÒURADIGAN HOLAÒ
Bu holat klinik psixiatriyada turli xil bo‘ladi: bu holat
birdan paydo bo‘ladi, shuningdek, birdan barham topadi.
Ba’zan jarayon ongning torayib qolishi bilan cheklanadi:
bemorlar ko‘chalarda daydib yurishadi, savollarga javob
berishadi, o‘ziga hisob bermasdan turib jo‘nroq ishni beixtiyor
bajaraverishadi. Boshqa hollarda bemorlarda gallutsinatsiyalar
bo‘lib turadi. Bunda ularning yurish-turishi gallutsinatsiya
kechinmalarining mazmuniga bog‘liq bo‘ladi.

 '
Ba’zan bemorlar nazarida ularga hujum qilishayotgandek,
ularni o‘ldirishmoqchi bo‘lishayotgandek bo‘lib tuyuladi, ular
o‘zlarini himoya qilishadi yoki vahimaga tushib qochishadi.
Ana shunday paytda ular xavfli xatti-harakatlar qilishlari mum-
kin. Bunday holat bir necha daqiqadan bir necha kungacha,
hatto haftalab davom etadi. Bu holat epilepsiya, isteriya,
kalla-miya jarohatlari uchun xarakterlidir. Isteriya tufayli es
kirarli-chiqarli bo‘lib turganida ong ko‘p darajada toraymaydi.
SOMNAMBULIZM HOLAÒI
Bu holatdagi odam g‘alati va hattoki, kelishmagan qiliq-
lar qiladi. Somnambullarda bemorlar xonada maqsadsiz sanqib
yuradi, devorni timirskilaydi, stol ustida yotgan narsalarni
saralaydi, ba’zi hollarda esa ko‘chaga chiqib ketadi va avto-
matik tabiatdagi harakatlarni qiladi. Chaqirish yo‘li bilan
bemorni bu holatdan chiqarishga urinish, odatda, muvaffa-
qiyatsiz bo‘ladi. Bemor atrofidagi odamlarning unga gapirgan
gaplariga parvo qilmay, o‘z diqqat-e’tiborini narsalarning
chegaralangan doirasiga jalb qiladi va butunlay paydo bo‘lgan
tasavvur hukmi ostida bo‘ladi.
AMBULAÒOR AVÒOMAÒIZM HOLAÒI
Avtomatizm bir lahzada paydo bo‘lib, quyidagicha namo-
yon bo‘ladi. Odam ba’zan buning uchun nobop sharoitda
odatlanib qolgan qator harakatlarini qiladi, masalan, tramvay-
da ust-boshini yechadi va kiyadi, botinkasining iplarini yechadi
va bog‘laydi, devordan nimalarnidir izlaydi va h.k. Bemorni
bu holatdan chiqarish muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi, agar
zo‘rlik bilan avtomatik harakatlarni bajarishiga qarshilik
ko‘rsatilsa, ularda agressiv reaksiya paydo bo‘ladi, ular atrof-
dagilarga og‘ir zarar yetkazishlari mumkin.
DEPERSONALIZATSIYA HOLAÒI
Bu holatda bemor kimligini biladi, ammo o‘zini o‘zgar-
ganday sezadi, bu ham hamma vaqt bo‘lavermaydi va nimasi
o‘zgarganini aniq aytolmaydi. Ba’zida kichkina bo‘lib qol-

!
dim, qo‘llarim, oyoqlarim uzun deb aytsa, ba’zida tanam
katta, vaznim og‘ir, kallam katta bo‘lib qolibdi, deydi. Bu
holat bosh miyaning organik shikastlanishida va shizofreniyada
uchraydi. Ichki kasalliklar klinikasida ong to‘xtashi (o‘chishi)
bilan o‘tadigan holatlarni uchratish mumkin. Bularga quyi-
dagi o‘zgarishlar kiradi.
Obnubilatsiya (lot. bulut) — ongning yengil buzilishi, ong
bir necha soniya qorong‘ilashib, kichik-kichik bulutchalar
singari yengil suzib yuradi. Vaqtga, o‘z shaxsiga, tashqi
sharoitga nisbatan mo‘ljal buzilmaydi, og‘riqli buzilishdan
keyin xotiraning yo‘qolishi kuzatilmaydi.
Somnolensiya (uyquchanlik) — uzoq davom etadigan holat.
Bu holatda mo‘ljal olish o‘zgarmaydi, spirtli ichimliklardan,
uxlatuvchi dori vositalaridan zaharlanganda kuzatiladi.
Karaxtlik holati — bunda bemorlar atrofdagi ta’sirotlarga
kuchsiz reaksiya ko‘rsatishadi. Javob olish uchun savolni bir
necha marta qaytarish yoki uni odatdagidan ko‘ra qattiqroq
ovozda aytishga to‘g‘ri keladi. Bemorlar qisqa-qisqa so‘zlar
va katta-katta pauzalar bilan javob berishadi, atrofda bo‘lib
turgan hodisalarga loqayd bo‘lib qarashadi. Karaxtlik bir necha
soatdan bir necha kungacha davom etishi va bundan uzoq-
roqqa cho‘zilishi mumkin. Mana shu holat o‘tib ketgandan
keyin bemorlar ularga nima bo‘lganligi to‘g‘risida faqat
qisqacha so‘zlab berishlari mumkin. Karaxtlik holati turli
kasalliklarda ko‘p uchraydi (ich terlama, zotiljam, kalla-miya
jarohati, miya o‘smasi, uremiya, qandli diabet kasalliklarida).
KOMAÒOZ HOLAÒ
Es-hush aynishining juda borib turgan darajasini ifoda-
laydi. Bemorlar savollarga mutlaqo javob bermaydilar, og‘riq
ta’sirotlariga reaksiya ko‘rsatmaydilar. Ko‘z qorachiqlari
kengayib ketgan, yorug‘likka reaksiya bermaydigan bo‘ladi.
Ko‘pincha patologik reflekslar topiladi. Bu holat ham ich
terlama, zotiljam, uremiya, qandli diabet kasalliklarida
uchraydi. Bu holatda bosh miya po‘stlog‘ida chuqur
tormozlanish ustunlik qiladi.

! 
Idrokda — 1) idrok jarayonini, ya’ni ongimizni bevosita
aks ettiruvchi faoliyatni va 2) narsalarni idrok qilishdan hosil
bo‘ladigan subyektiv obrazni bir-biridan farq qilish lozim.
Idrok murakkab ruhiy jarayondir. Bu murakkablik, avvalo,
shundan iboratki, har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir necha
sezgi kiradi. Masalan, dori vositani idrok qilish: uning shaklini
(yumaloq, cho‘zinchoq va h.k.), rangini (oq, qizil, sariq va h.k.),
sezish — bu ko‘rish sezgilaridir. Hidini sezish (hid sezgilari),
shirin-chuchukligini sezish (maza sezgilari), og‘ir-yengilligini,
qattiq-yumshoqligini sezish (muskul sezgilari) va boshqa
sezgilardan tarkib topadi. Idrok qilishda analiz yordamida
ajratilgan shu ayrim sezgilar idrokning retseptiv tomonini
tashkil qiladi.
Idrokning asab-fiziologik mexanizmi narsalar xossalari
yig‘indisining ta’siri bilan hosil bo‘ladigan muvaqqat bog‘la-
nishlar tizimidan iboratdir. Har bir narsadagi xossalarning
shu yig‘indisiga qarab, biz narsalarni bir-biridan farq qilamiz.
Idrok xotira, xayol, diqqat, tafakkur, nutq kabi ruhiy jarayon-
lar bilan chambarchas bog‘langandir. Idrok jarayonlari faqat
tevarak-atrofdagi narsalarning sezgi a’zolarimizga ta’sir qilib
turishi natijasidagina emas, balki shu bilan birga idrok
qilayotgan odam o‘zining olamni bilishi va amaliy faoliyatida
yon-atrofdagi narsalarga ta’sir qilishi natijasida ham vujudga
keladi.
Idrok jarayoni ikki xil bo‘ladi: ixtiyoriy va beixtiyor idrok.
Oldindan belgilangan maqsadga qarab muayyan bir obyektni
idrok qilish ixtiyoriy, deb ataladi. Bemor holati bilan tanishish,
kasallik tarixi varaqasiga kiritilgan shifokor ko‘rsatmalarini
qarab chiqish, bemor shikoyatlarini tinglash ixtiyoriy idrokka
misol bo‘ladi. Muayyan bir obyektni oldindan maqsad qilib
olmasdan va maxsus tanlamasdan, kuch sarf etmasdan idrok
qilish jarayoni beixtiyor idrok, deb ataladi. Bunday idrok
jarayonlari diqqatimizni beixtiyor o‘ziga jalb qiladi. Masalan,
uzoqda kelayotgan shoshilinch yordam mashinasi, palatadan
to‘satdan chinqirgan ovozni eshitamiz.
Kishining muntazam, davomli va reja bilan idrok qilish
qobiliyati kuzatuvchanlik, deb ataladi. Kuzatuvchanlik xusu-

!!
siyati tibbiyot xodimlari, ayniqsa, hamshiralar uchun eng zarur
xususiyat hisoblanadi. Chunki bemorda bo‘layotgan ruhiy
holatlarni, klinik holatlarni kuzatib borish, unga kerakli yordam
ko‘rsatish idrokning ushbu xususiyati orqali amalga oshiriladi.
Idrokka xos sifatlar farq qilinadi. Idrokning tezligi, to‘laligi,
ravshanligi va aniqligi yoki to‘g‘riligi uning sifati tashqi shartlar,
organik va psixik shartlar bilan belgilanadi. Òajribali tibbiyot
xodimlarida taktil sezgi yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Shuning
asosida paypaslash va turli muolajalarni bajarish muhim
ahamiyat kasb etadi. Idrokning rivojlanishi izlanish va kuza-
tishlar natijasida bo‘ladi.
O‘rta tibbiyot xodimlari uchun «paypaslash», «anglash»
kabi ashyoviy shakldagi idrok qilish nazariy va amaliy aha-
miyatga egadir. Masalan, igna uchi orqali bemor venasi ichiga
dori tushishini idrok qilish. Òajribali, fikrlovchi tibbiyot xodimi
bemorda mavjud kasallik belgilarini idrok qilib, uning mohiyati
nimadan iborat ekanligini anglaydi va shu belgilarni boshqa
kasallik belgilariga o‘xshashlik tomonlarini ajratadi va h.k.
Òasavvur — oldin aks ettirilgan narsalarning ko‘z oldimizda
qolgan obraz (timsol)laridir. Idrok obrazlari voqelikda mavjud
narsa va hodisalarning obrazlari bo‘lganligidan, tasavvurlar
ham xuddi shu narsa va hodisalarni aks ettiradi. Ammo idrok
bilan tasavvur o‘rtasida kattagina farq bor.
Òasavvur ilgari sezilgan va idrok qilingan narsalar asosida,
sezgi a’zolarimizning bevosita faoliyatisiz hosil bo‘ladi. Biz ilgari
ko‘rgan bir narsaning obrazini ko‘zimizni yumib turib, ko‘z
o‘ngimizga keltira olamiz. Ilgarilari eshitgan bir kuyni, biror
buyumning og‘ir-yengilligini tasavvur qilishimiz mumkin.
Òasavvur qilishning fiziologik asosi shartli reflekslarning hosil
bo‘lishida bosh miya po‘stida paydo bo‘lgan «izlar»ning
jonlanishidir. Òasavvur bironta turtki ta’siri bilan tug‘iladi.
Masalan, bironta odam haqidagi tasavvurning tug‘ilishi uchun
«birinchi turtki bo‘lib, deb yozadi I.M. Sechenov, men shu
odamni ilgari uchratganimda hosil bo‘lgan juda ko‘p ta’sirotlar
o‘rtasida shu paytda qo‘zg‘algan bironta tashqi ta’sirot xizmat
qiladiki, bu turtki ana shu odamni ko‘rishdan hosil bo‘lib, izlar

!"
shaklida saqlanib qolgan hamma sezgilarni uyg‘otadi». Odamda
tasavvur tug‘diradigan maxsus qo‘zg‘atuvchi— so‘zdir. So‘z bilan
tasvirlash orqali turli tasavvurlar tug‘iladi. Òasavvur ravshanlik
darajasi jihatidan idrok obrazlaridan farq qiladi, tasavvurlar idrok
obrazlaridan ancha noravshan, xiraroq bo‘ladi. Òasavvur bironta
narsani ko‘pincha to‘la-to‘kis, barcha tomonlari va sifatlari bilan
aynan aks ettira olmaydi. Òasavvurning bu xususiyatini tasavvur-
ning fragmentligi, deb ataladi.
IDROK EÒISH VA ÒASAVVURNING BUZILISHI
Ruhiy va asab kasalliklarida, bosh miyaning og‘ir jaro-
hatlarida idrok etish buziladi. Ular quyidagi guruhlarga
ajratiladi, illyuziyalar, gallutsinatsiyalar hamda psixosensor
buzilishlar. Illyuziyalar — real predmetni buzuq, noto‘g‘ri
idrok etishdir. Idrok etiladigan real obyekt bo‘lsa-yu, biroq u
haqiqatga mos kelmaydigan ravishda qabul etilsa, bunday
buzilish illyuziyalar qatoriga kiradi. Illyuziyalar ko‘pincha
sog‘lom odamlarda ham bo‘ladi. Fizika qonunlariga asos-
langan optik illyuziyalar ma’lum. Masalan, suv quyilgan
stakanga solingan qoshiq ikkiga bo‘lingandek bo‘lib ko‘ri-
nadi, chunki uning ikki qismi turli-tuman sindirish muhitida
turadi. O‘zgartirilgan affektiv holat (qo‘rqish, vahima va
hokazo) ham illyuziyalarga sabab bo‘lishi mumkin. Illyuziya-
lar aksari ruhiy kasalliklarda ko‘p uchraydigan simptomdir.
Ular ong buzilganda (deliriylar, esning kirarli-chiqarli hola-
tida) kuzatiladi. Masalan, shifokorning qo‘lidagi stetoskopni
bemorlar pistolet, uning o‘zini esa, yovuz odam sifatida qabul
qilishadi. Deliriylarda va ong buzilishining boshqa holatlarida
ular chuqur bo‘lmaganda pareydolik illyuziyalar kuzatiladi.
Bemorlar real, mavjud shaklsiz predmetlarni fantastik obrazlar
sifatida qabul qiladilar. Masalan, devordagi yoriqlar, devorga
yopishtirilgan gulqog‘ozlardagi turli naqshlar va dog‘lar,
predmetlardagi yorug‘lik shu’lasi, eshiklardagi soyalar
bemorlarga ajinalar, ertaklardagi personajlar, g‘alati manza-
ralar bo‘lib ko‘rinadi va h.k. Òurli xil patologik o‘zgarish-

!#
larda verbal illyuziya, optik illyuziya, affektiv illyuziyalar
uchraydi.
Gallutsinatsiyalar (hallucinatio — yo‘q narsa) — xato idrok
etish yoki idrok etishning buzilishi. Gallutsinatsiyalarning
asosiy xususiyatlari shundan iboratki, ular real obyektni idrok
etmay, sezgi a’zolari real qitiqlanmay paydo bo‘ladi.
Yo‘q narsani idrok etishning oddiy turlaridan biri, masalan,
ko‘z oldida uchqunlar ko‘rinishi—fotopsiyalar, quloqda
shovqin va qars-qurs etgan tovushlarni eshitish—alkoazmlar.
Elementar gallutsinatsiyalar murakkab gallutsinatsiyalardan
farqli o‘laroq predmetsizdir. Murakkab gallutsinatsiyalar doimo
predmetli va tasviriy tabiatga ega bo‘ladi. Masalan, alkogolizm
bilan og‘rigan bemorlarning ko‘ziga unga tajovuz qilayotgan
odamlar, dahshatli hayvonlar ko‘rinadi. Ba’zan gallutsina-
tsiyalar mazmunini bemorlar o‘rganib qolgan kasbga aloqador
faoliyatning aksi tashkil etadi. Gallutsinatsiyalarni sezgi
a’zolari bo‘yicha: ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilishlar,
umumiy sezgi bo‘yicha bo‘lish qabul qilingan. Eshitish gallu-
tsinatsiyalarining imperativ gallutsinatsiyalar bo‘lishini bilish
muhim: tovush bemorga biror ish qilishni buyuradi yoki
taqiqlaydi. Òovush o‘z-o‘zini o‘ldirishga majbur qilishi, ovqat
yemaslikni buyurishi mumkin va h.k.
Klinikada gallutsinatsiyalarning bir necha xilma-xil turlari
uchrab turadi: soxta, gipnogogik, Sharl-Bone, eydetik gallu-
tsinatsiyalar.
Psixosensor buzilishlar. O‘z xususiyatiga ko‘ra, illyuziya-
larga yaqin bo‘lgan, biroq boshqa genez va patofiziologik
tabiatga ega bo‘lgan bilish faoliyati buzilishlarining katta
guruhi bo‘lib, makondagi munosabatlar, predmetlarning
shakllanishini va odamning o‘z gavdasini idrok etishining
buzilishi hisoblanadi. Bu buzilish psixosensor buzilishlar deb
ataladi. Psixosensor buzilishlar o‘z organik turg‘unligi bilan,
shuningdek, bemorda ularga tanqidiy munosabat saqlanishi
bilan illyuziyalardan farq qiladi. Bu patologik belgilarga
mubtalo bo‘lgan bemorlar aksari predmetning ularga
boshqacha, buzuq bo‘lib, xuddi qiyshiq ko‘zguda aks etgandek
bo‘lib ko‘rinishidan shikoyat qiladilar.

!$
TIBBIYOT XODIMINING ÒASAVVUR VA IDROK
PAÒOLOGIYASIGA UCHRAGAN BEMORLARGA MUNOSABAÒI
Idrok turlicha tuzilgan. O‘rta tibbiyot xodimining bemor-
larni parvarish qilishdagi o‘ziga xos xususiyati bemorning
shikoyatlarini diqqat bilan eshitishdan iboratdir. Bemorlarni
hech mahal fikridan qaytarishga va ular bilan tortishishga
yo‘l qo‘ymaslik kerak. Agar bu buzilishlar birinchi marta ham-
shira tomonidan aniqlangan taqdirda bu haqda davolovchi
shifokorga ma’lum qilish zarur.
Agar buzilishlar oldin ham kuzatilgan bo‘lsa, shifokorning
topshirig‘iga muvofiq ish ko‘rish kerak. Gallutsinatsiyalarning
paydo bo‘lishi, odatda, psixik kasalliklarning avj olishi bilan
bog‘liq bo‘ladi, shu sababli ular aniqlanganda darhol shifokorga
ma’lum qilish va bemorni nazorat ostiga olish kerak.
XOÒIRA JARAYONI
Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib
ketmaydi, balki ma’lum darajada esda saqlanib qoladi va
qulay sharoitda yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi. Kun-
dalik tajribamiz shuni ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalarning
hammasi ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi
unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir. Esda qolgan
narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga
tushiriladigan narsa esa, xotiraning mazmunini tashkil qiladi.
Ongimiz aks ettirgan narsalarni mustahkamlash, saqlab qolish
va keyinchalik tiklashdan iborat bo‘lgan aqliy faoliyat xotira
deyiladi. Xotira bir necha ruhiy jarayonni o‘z ichiga oladi:
1. Esda olib qolish. 2. Esga tushirish. 3. Esda saqlash va
unutish.
1. Esda olib qolish
Xotira faoliyati esda olib qolishdan boshlanadi. Biz hamisha
biror narsa yoki hodisani idrok qilamiz, biror narsa yoki hodisani
esda olib qolamiz. Esda olib qolish jarayoni eng avval miya
po‘stida idrok qilinayotgan narsalar — buyum, surat, so‘z, fikr
va hokazolarning «izlari» hosil bo‘lishidan va ayni vaqtda esda

!%
olib qolinadigan material bilan kishida mavjud bilim va tajriba
o‘rtasida, esda qoladigan materialning ayrim qismlari yoki
elementlari o‘rtasida bog‘lanish vujudga kelishidan iboratdir.
Esda olib qolish faol jarayondir: bu faollik ikki xil bo‘ladi.
Shu sababli ixtiyorsiz va ixtiyoriy esda qoldirish turlari ajratiladi.
Esda olib qolishning ikki turi mavjud: assotsiativ va mantiqan
esda qoldirish. Bir vaqtda va bir joyda birin-ketin idrok qilingan
ikki yoki bir qancha narsa va hodisalarning obrazlari o‘rtasida
miyada hosil bo‘ladigan bog‘lanish assotsiativ bog‘lanish yoki
assotsiatsiya deyiladi. Masalan, bironta ashulani eshitib turib,
ayni zamonda shu ashulani aytayotgan odamning o‘zini ham
ko‘rsak, shu ashulani idrok qilish o‘rtasida yondosh assotsiatsiya
hosil bo‘ladi. Assotsiatsiyaning yondoshlik assotsiatsiyasidan
tashqari, o‘xshashlik, qarama-qarshilik turlari ham mavjud.
Ma’nosiga tushunib yoki mantiqan esda olib qolish ja-
rayonida asosiy o‘rinda fikrlash jarayonlari turadi. Esda qol-
dirilayotgan materialning ayrim qismlari va elementlari o‘r-
tasidagi ma’no va mantiqiy (logik) bog‘lanishlarni fikr yuritish
yo‘li bilan ochiladi. Ma’no bog‘lanishlarini ochish biron
narsaning obrazini oddiy esda olib qolish emas, balki narsa
va hodisalarga xos bo‘lgan eng muhim va zaruriy bog‘lanishlarni
ochish demakdir, bir guruh (sinf) doirasiga kirgan narsa va
hodisalarning umumiy va muhim belgilari, ular o‘rtasidagi
sabab va natija bog‘lanishlarini aniqlash demakdir.
Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldimizga hech qanday maq-
sad qo‘yilmaydi, esga olinadigan materialni oldindan bel-
gilamasdan va maxsus usullar qo‘llanmasdan beixtiyor esda
qoldirishdir. Masalan, biz, odatda, ko‘chada tasodifiy ko‘rgan
kishilarning aft-basharasini, tasodifiy eshitib qolgan ba’zi gap
va kuylarni beixtiyor esimizda saqlab qolamiz.
Ixtiyoriy esda qoldirish ko‘zda tutilgan maqsadga muvo-
fiq tanlangan materialni ongli ravishda kuch berib, maxsus
esda qoldirishdir. Ixtiyoriy esda qoldirishda materialni puxta
esda saqlab qolish maqsadida biz maxsus usullardan foyda-
lanamiz: diqqatimizni to‘playmiz, idrok qilingan materialni
takrorlaymiz, uning mazmunini uqib olish uchun harakat
qilamiz, ilgarigi tajriba va bilimlarimiz bilan uni bog‘laymiz

!&
va hokazo. Ixtiyoriy esda qolishning asab-fiziologik asosi
birinchi signal sistemasi bilan o‘zaro munosabatda ikkinchi
signal sistemasi hosil qiladigan bog‘lanishlardir.
2. Esga tushirish
O‘tmishda idrok qilingan narsalarning tuyg‘u-his, fikr va ish-
harakatlarning ongimizda qaytadan tiklanishi esga tushirish
deyiladi. Esga tushirishning asab-fiziologik asosi bosh miya
po‘stida ilgari hosil bo‘lgan asab bog‘lanishlarining qo‘zg‘alishidir.
Ilgari idrok qilingan narsa va hodisalarni takror idrok qil-
ganda, u narsa yoki hodisa esga tushadi, ana shuni tanish
deymiz. Masalan, kasalliklarda mavjud klinik simptomlardan
ayrimlari bir necha kasallikda kuzatilishi mumkin. Shu belgini
tanish, esga tushirish tibbiyot xodimi uchun muhim hi-
soblanadi. Òanish aniq va noaniq bo‘lishi mumkin.
Eslash narsani, uning o‘zini shu paytda idrok qilmay turib,
esga tushirishdir. Eslaganda xotirada qolgan obraz, his va fikrlash
shu paytda sezgi a’zolarining ishtirokidan tashqari esga tushadi.
Masalan, bo‘lib o‘tgan voqealar, bemorlarda mavjud klinik
manzara ana shunday esimizga tushadi. Materialning muayyan
mazmuni bilan birga bu material qachon, qayerda va qanday
sharoitda esga olib qolinganligi ham aniq esga tushsa —
xotiralash mukammal va to‘la-to‘kis bo‘ladi. Bevosita esga
tushirish deb, materialni idrok qilish ketidanoq, ya’ni esga
olib qolish bilan esga tushirish o‘rtasidagi vaqt oralig‘ida
ongimizda esga olinadigan materialdan boshqa hech qanday
jarayon yuz bermaganda bo‘ladigan esga tushirishni aytiladi.
3. Esda saqlash va unutish
Idrok qilingan narsalar miyamizda o‘rnashib qolishi, esimizda
turishi tufayli, ular turli usulda esimizga tushishi mumkin. Esda
saqlash deyilganda ilgari tug‘ilgan taassurot, fikr, tuyg‘u-his va
ish-harakatlarning jonlanib, takrorlanib turishga moyillik paydo
qilishi va mustahkamlanishini tushunamiz. Ana shunday
moyillikning hosil bo‘lishi va mustahkamlanib qolishi nerv
sistemasining plastiklik deb ataluvchi alohida xususiyatga ega

!'
bo‘lishi bilan bog‘liq. Shuning uchun ham asab sistemasi ilgari
bo‘lib o‘tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi.
Unutish — ilgarilari esga olib qolingan narsalarning ongi-
mizdan tamomila yo‘qolishi, ya’ni uni esda tutishga batamom
qarama-qarshi jarayon deb tushunamiz. Bu xato fikrdir. Esdan
chiqarish xotirani ko‘pgina keraksiz detallardan (ikir-chikir-
lardan) holi qilish va eslab qolinganini umumlashtirish, shu
orqali esa uning saqlanib qolishiga yordam beradi. Esdan
chiqarishning o‘ziga xos xususiyati uning bir tekisda bo‘lmas-
ligidir; u yod olingandan keyin tez orada boshlanib, avvaliga,
ayniqsa, jadal bo‘ladi. Shuning uchun takrorlashni materialni
yodlagandan keyin darhol, shuningdek, u to‘liq esdan chiqarib
bo‘lingandan keyin ham boshlamaslik lozim. Esdan chiqarish-
ning oldini olish uchun u materialni shunday, biroq o‘z vaq-
tida takrorlash kifoyadir, chunki esdan chiqarilgan narsani
qayta tiklash uchun anchagina katta mehnat talab qilinadi.
XOÒIRA ÒURLARI
Nimaning eslab qolinishi, keyinchalik esa, tanib olinishi
va qayta esga tushirilishiga ko‘ra xotiraning har bir kishiga
xos bo‘lgan quyidagi turlarini ajratish mumkin:
1. Obraz xotirasi. 2. Emotsional xotira. 3. Ma’noviy xotira.
XOÒIRA SIFAÒI
Har kimning o‘ziga xos xotira xususiyatlari bor. Har kimning
xotirasidagi farq xotiraning kuchida ifodalanadi. Ma’lumki,
xotirasi kuchli va xotirasi zaif odamlar bor. Xotiraning kuchli-
kuchsiz bo‘lishi esda olib qolish va esdan chiqarish tezlik dara-
jasiga qarab belgilanadi. Òez esga olib, sekin, bora-bora unutish
kuchli xotiraning xarakterli xususiyati bo‘lsa, sekin esda olib
qolish va tez esdan chiqarib qo‘yish kuchsiz xotira belgilaridandir.
Xotira sifatiga ko‘ra, to‘rt tipga bo‘linadi:
Birinchi tipi: bunday shaxslarning xotirasi kuchli, ayniqsa,
samarali bo‘ladi, ular materialni, ma’lumotlarni tez bilib
oladilar, buning uchun ularga materialni bir marta eshitish
yoki bir karra o‘qib chiqish kifoya, shu bilan birga, material
bora-bora esdan chiqadi va materialni bu o‘quvchilar to‘la-
to‘kis hamda yanglishmasdan to‘liq esga tushiradilar.

"
Ikkinchi tipi: shaxslar materialni sekinroq bilib oladilar,
lekin uzoq vaqt esdan chiqarmaydilar. Ular materialni o‘rganib
olish uchun ko‘proq kuch sarf qilib, uni maxsus usullar
yordami bilan takrorlaydilar.
Uchinchi tipi: tez bilib olib va tez unutish xususiyatlari
bilan ajralib turadi. Bu tipga kirgan shaxslar materialni bir
marta ko‘rib-eshitib, birovning og‘zidan chiqishi bilanoq ilib
olganday darrov bilib oladilar va keyin uni to‘la-to‘kis aytib
bera oladilar. Ammo bu tariqa bilib olish va esga tushirish
uzoqqa bormaydi. Vaqt o‘tgandan keyin unutib qo‘yadilar.
Òo‘rtinchi tipi: bu xotiraning zaif tipidir. Bu tipdagi shaxslar
materialni juda sekinlik bilan bilib oladilar va tez unutadilar.
Xotira tufayli ongimizda faqat hozirgi paytdagi narsalar,
hodisalar aks etib qolmay, balki o‘tmishda idrok qilingan
narsalar va hodisalar, kechirilgan tuyg‘ular, fikrlar ham aks
etadi. Odam xotira tufayli malaka va ko‘nikmalar hosil qi-
ladi, bilimlarini boyitadi va saviyasini kengaytiradi. Xotira
boshqa ruhiy jarayonlarning faoliyati va taraqqiyoti uchun
katta ahamiyatga egadir. Yunonlarning buyuk dramaturgi
Esxil (eramizdan avvalgi 525—456-yillarda yashagan) o‘z
asarining qahramoni Prometey tilidan shunday degan edi:
«Eshiting, ummatlarim qilgan saxovatimni hisob qilsinlar deb
raqam yaratdim. Yozuvga o‘rgatdim. Shularning hammasining
bosh sababkori — Muza momosidan bahramand etdim.
Ularga es berdim, xotira berdim».
XOÒIRANING BUZILISHI
Xotira buzilishining har xil turlarini klinik tahlil qilish XIX
asr oxiriga taalluqlidir. Biroq xotira buzilishini muntazam
ravishda o‘rganish faqat rus olimi S.S. Korsakov ishlaridan
keyin, ayniqsa, u xotira buzilishining alohida turini bayon
etganidan so‘ng boshlandi. Xotiraning buzilishi jarayonida
eng ko‘p uchraydigani gipoamneziya, amneziyadir.
Gipoamneziya xotiraning susayishi bo‘lib, unda odam o‘z
ixtiyori bilan bir vaqtlardagi yoki yaqin vaqtlardagi voqea-
larni eslash qobiliyatidan mahrum bo‘ladi. Shu narsa qayd
qilinadiki, keksalardagi gipoamneziyada ular yangi xotiralarni

"
eslab qolish va aytib berishga juda qiynaladilar, ayni vaqtda
esa, eskilarini ancha yaxshi eslaydilar. Gipoamneziyalar og‘ir
kasalliklardan keyin, toliqish, astenik holatlarda ro‘y beradi.
Giperamneziya xotiraning kuchayishi bo‘lib, bu holat ruhiy
bemorlarda qo‘zg‘alishda, jumladan, maniakal holatlarda
uchraydi va u eslashga aloqador bo‘ladi: kundalik voqealarni
eslab qolish esa o‘zgarmagan holda qoladi yoki hatto su-
sayadi. Ruhiy tushkunlikka tushgan, biror baxtsizlikdan ezilgan
ko‘pgina kishilar o‘tmishdagi xotiralarning quyilib kelishidan
shikoyat qiladilar. Go‘yo allaqachon unutib yuborilgan
voqealar xotirada turli-tuman voqea sifatida jonlanadi. Ba’zan
shunga o‘xshash hodisalar yuqumli kasalliklarda harorat yuqori
bo‘lganda kuzatiladi.
Xotiraning boshqa muhim buzilishlariga amneziyalar —
xotiraning yo‘qolishi yoki eslay olmaslik kiradi. Qator hollarda
amneziya bemorlar hayotining qat’iy chegaralangan bir bo‘lagini
o‘z ichiga oladi, u bemorning xotirasidan mutlaqo o‘chib ketadi.
Hushdan ketgan, koma holatida bo‘lgan davr ichida xotira
yo‘qolishi amneziyaga oddiy misol bo‘ladi. U, odatda, o‘ziga
kim yordam berganini ham, qanday qilib kasalxonaga tushib
qolganini ham eslay olmaydi. Bu anterograd amneziyadir. Bosh
miya shikastlanganda, shikastlanishdan oldin ro‘y bergan
voqealarning xotirada qolmasligi ham kuzatiladi. Ba’zan bunday
shikastlanishning og‘ir-yengilligiga qarab ma’lum bir vaqtni
(soatlar, kunlar, hatto oylar) o‘z ichiga oladigan voqealar
xotiradan ko‘tariladi. Xotiraning bunday buzilishi retrograd
amneziya, deb ataladi. Ba’zi kasalliklarda amneziyalar juda keng
hajmda bo‘ladi. Masalan, qarilik tufayli es pasayganda yetuklik
yoshidagi deyarli barcha voqealar va sanalar xotiradan ko‘tariladi
hamda bemorlar yoshlik davridagi, hatto bolaligidagi taassurotlar
dunyosiga cho‘madi. Bunda ular bir zamonlar boshlaridan
kechirgan voqealar va kechinmalari haqida xuddi kecha bo‘lib
o‘tgan voqeadek gapiradilar, allaqachonlar o‘lib ketgan odamlar
bilan uchrashishni kutadilar. O‘z hayotlarida bo‘lib o‘tgan
muhim voqealarni aslo eslay olmaydilar.
Paramneziyalar yo‘q narsani eslash yoki psevdoreminis-
sensiyalar hisoblanadi. Bemor hayotida bo‘lib o‘tgan voqeani

" 
shu voqea bo‘lib o‘tgan vaqtga aloqador, deb hisoblamaydi.
S.S. Korsakov o‘ziga xos kasallik — polinevritik psixozni bayon
etgan edi, bunda anterograd va retrograd amneziyalar bilan bir
qatorda soxta xotiralashlar ham bo‘ladi. Bunda bemorlar garchi
kasalxonada yotgan bo‘lsalar-da, hozirgina sayrdan, ishdan, ovdan
qaytganlarini aytadilar. Kundalik voqealarni esa, bemorlar
mutlaqo xotirada saqlab qola olishmaydi. Xotira buzilishlari
alomatlarining bunday yig‘indisi Korsakov sindromi, deb ataladi.
Psevdoreminissensiyalar bilan bir qatorda konfabulatsiyalar
yoki odatda, amneziyalar, xotiradan unutilgan voqealar o‘rnini
to‘ldiradigan uydirma, yolg‘on gaplar mavjud. Bemor gapira-
yotgan voqea uning hayotida hech qachon sodir bo‘lmagan
bo‘ladi, ammo u shu voqealarni ro‘y bergan, deb tasdiqlaydi.
Amnestik afaziya alohida o‘rin tutadi, bunda odam buyumlar-
ning nomini unutib qo‘yadi. Xotiradan ko‘tarilgan buyumni
tanish, odatda, buzilmaydi, biroq uning simvoli (belgisi) va
so‘z bilan bayon etib beriladigan model xotirada bo‘lmaydi
yoki juda qiyinchilik bilan aytib beriladi. Amnestik afaziya —
lokal belgi ahamiyatiga ega bo‘lgan bosh miyaning og‘ir or-
ganik zararlanish simptomi. Bu simptom keng tarqalgan bo‘lib,
tomir-dissirkulator hamda degenerativ-atrofik jarayonlarda
kuzatiladi. Xotira aldanishlari qatorida kriptamneziya ma’lum,
ya’ni bunda bemor birovning fikrini xuddi o‘zinikidek qilib
gapirib beradi. Adabiyotda shunday xotira xatolariga aloqador
bo‘lgan beixtiyor plagiat tushunchasi bayon etilgan.
XOTIRASI BUZILGAN BEMORLARGA ÒIBBIYOÒ
XODIMLARINING MUNOSABAÒI
Xotirasi buzilgan bemorlarga nisbatan tibbiyot xodimlari,
ayniqsa, juda muloyimlik bilan o‘zlarining eng yaqin kishi-
laridek so‘zlarini oxirigacha eshitib (agar u yolg‘on bo‘lsa ham),
keyin o‘z fikrlarini aytib, davo muolajalarini o‘tkazishlari kerak.
Ayniqsa, xotirasi umuman yo‘qolgan bemorlar yordamga
muhtoj bo‘ladilar. Ular o‘z holatini to‘g‘ri baholaydilar va
atrofdagilarga kulgi bo‘lishdan, dakki eshitishdan xavflanib
turadilar va juda e’tibor bilan ahamiyat beradilar. Bunday
bemorlarni tibbiyot xodimlari tinchlantirishi, tetiklashtirishi va
kerakli vaqtda sharoitga qarab ularning harakatlarini, so‘zlarini

"!
tuzatishga yordam berishlari kerak. Bemorning gaplariga diqqat,
sabr-toqat va xotirjamlik bilan quloq solish u bilan zarur aloqani
o‘rnatish uchun juda muhimdir.
Òibbiyot xodimlari bemorning barcha savollariga oddiy,
tushunarli va aniq javob berishlari kerak. Balandparvoz gap-
lar, kasallik jarayonining xorijiy nomlari, murakkab, tushu-
narsiz so‘zlar bemorni tinchlantirmaydi. Faqat so‘z emas, balki
tibbiyot xodimlarining xatti-harakati, imo-ishorasi, mimikasi
ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shu tufayli shifokor va
hamshira bemor oldida ehtiyot bo‘lib gapirishi, o‘zini tuta
bilishi kerak.
NORMA VA PAÒOLOGIYADAGI DIQQAÒ
Diqqat deb, ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir ob-
yektga aktiv qaratilishini aytamiz, biz o‘z faoliyatimiz ja-
rayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir
hodisa, o‘zimizning qilgan ishlarimiz, o‘y va fikrlarimiz diq-
qatning obyekti bo‘la oladi.
Diqqat paytida ongning bir nuqtaga to‘planishi ong
doirasining torayishidan iboratdir, bunda go‘yoki ong doirasi
anchagina tig‘izlanadi. Ana shunday torayish va tig‘izlanish
tufayli ong doirasi juda ham yorqinlashadi, ongning eng
tig‘izlangan va binobarin, eng yorqin nuqtasi diqqatning mar-
kazi, deb ataladi. Diqqatimiz qaratilgan obyektlar ongimiz-
ning to‘plangan «zonasida» juda aniqlik va yaqqollik bilan
aks ettiriladi. Bu yerda yana shuni ham nazarda tutish ke-
rakki, diqqat idrok, xotira, xayol, tafakkur va nutq singari
alohida ruhiy jarayon emas. Diqqat hamma ruhiy jarayonlarda
ko‘rinadi. Biz «shunchaki» diqqatli bo‘la olmaymiz, balki
biz diqqat bilan idrok qilamiz, diqqat bilan esda olib qolamiz,
o‘ylaymiz, diqqat bilan muhokama yuritamiz, gaplashamiz.
Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki
faollikdir. Diqqat o‘zining faolligi jihatidan ixtiyorsiz va ixtiyoriy
bo‘ladi. Biron tashqi sabab bilan va bizning xohishimizdan
tashqari hosil bo‘ladigan diqqatni ixtiyorsiz, deb ataymiz.
Diqqatimiz qaratilishi lozim bo‘lgan narsani oldin belgilab olib,

""
ongli ravishda qo‘yilgan maqsad bilan ishga solingan diqqatni
ixtiyoriy diqqat, deb ataymiz. Diqqat bir necha xususiyatlarga
ega bo‘lib, ulardan asosiylari — diqqatning ko‘chuvchanligi,
bo‘linishi, ko‘lami, kuchi va barqarorligidir. Diqqatning fizio-
logik asosini bosh miya po‘sti qismidagi «optimal qo‘zg‘alish
nuqtasi» tashkil qiladi. Optimal qo‘zg‘alish nuqtasi manfiy
induksiya qonuniga ko‘ra, bosh miya po‘stining boshqa joylarida
tormozlanishni vujudga keltiradi. «Miya yarimsharlarining
optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan qismida, deydi I.P. Pavlov,
yangi shartli reflekslar osonlik bilan hosil bo‘ladi va differen-
sirovkalar muvaffaqiyatli ravishda paydo bo‘ladi».
DIQQAÒ PAÒOLOGIYASI
Diqqatning buzilishi diqqatsizlik yoki diqqatning susayi-
shi bilan namoyon bo‘ladi. Diqqatsizlikning birinchi turi
diqqatning tarqoq bo‘lishi va kam tig‘izlanish bilan xarak-
terlanadi. Bu o‘zgarish maktab yoshiga yetmagan sog‘lom
yosh bolalarda va asteniya holatidagi bemorlarda kuzatiladi.
Diqqatsizlikning ikkinchi turi diqqatning o‘ta tig‘izligi va
qiyin ichki ko‘chuvchanlik bilan o‘tadi. Diqqatning bu turi
o‘zida qandaydir g‘oyalarni ushlab turuvchi, o‘zini ichki
kechinmalariga botib qolgan shaxslarda kuzatiladi. Kasallik
holatlarida u qimmatli g‘oyalar ko‘rinishida xarakterlanadi.
Bosh miya peshona sohasining bevosita shikastlanishi natijasida
diqqatning o‘ziga xos bo‘lgan buzilishi, ya’ni diqqatning
ko‘chuvchanlik holati kuzatiladi. Bunday holat maniakal
holatdagi bemorlarda kuzatiladi. Ayrim vaqtlarda diqqat
ko‘chuvchanligi patologik jihatidan kuchayadi. Bemorning
diqqati yangidan yangi hosil bo‘ladigan obyektlarga, so‘z-
larga, suhbatlarga tez-tez bo‘linib ko‘chib turadi. Natijada,
bunday bemorlar uzoq vaqt diqqatini bir nuqtaga to‘play
olmaydilar.
Uchinchi turdagi diqqatsizlik nafaqat diqqatning kuchsiz
to‘planishi, balki juda sust ko‘chuvchanligi bilan xarakterlanadi.
Diqqatning bunday buzilishi qarilik yoshida serebral atero-
skleroz kasalligida va kislorod yetishmovchiligi ro‘y bergan
holatlarda kuzatiladi.

"#
ÒAFAKKUR HAQIDA ÒUSHUNCHA
Òafakkur — bu predmet va hodisalarning umumiy xusu-
siyatlarini aks ettirish, ular o‘rtasidagi qonuniy aloqalar hamda
munosabatlarni topish jarayoni. Boshqacha qilib aytganda,
tafakkur — bu borliqni umumlashtirilgan holda va bevosita
aks ettirishdir. Òafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak
shaklidir. Istalgan ixtiyoriy faoliyat, u xoh o‘quv, xoh ishlab
chiqarish faoliyati bo‘lsin, uning natijalarini oldindan ko‘rishni,
albatta, talab qiladi. Biroq oldindan ko‘rish uchun dalillarni
umumlashtirish va shu umumlashmalar asosida xuddi shunga
o‘xshash boshqa dalillarga ham tatbiq etish mumkin bo‘lgan
xulosalar chiqarish kerak bo‘ladi. Bu ikkiyoqlama yondashish
yakkadan umumiyga, umumiydan yakkaga tafakkur orqali
amalga oshiriladi. Voqelik tafakkurda idrok va tasavvurlardagiga
qaraganda chuqurroq va to‘liqroq aks etadi. Narsa yoki hodi-
salar o‘rtasidagi eng muhim bog‘lanishlar va munosabatlar
tafakkur yordami bilan ochiladi. Binobarin, tafakkur insonning
shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq
(to‘g‘ri), to‘liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilish-
ga), insonning yanada oqilona amaliy faoliyat bilan shug‘ulla-
nishiga imkon beradi.
Bosh miya po‘stining biron-bir sohasi emas, balki bosh
miyaning butun po‘sti bajarayotgan faoliyat tafakkurning asab-
fiziologik negizidir. Analizatorlarning miyaga borib tutashgan
uchlari o‘rtasida vujudga keladigan murakkab va muvaqqat
bog‘lanishlar tafakkur qilish uchun birinchi galda ahamiyatga
ega. Òafakkurni yo‘naltirib turadigan asosiy asab-fiziologik negiz
shunday yo‘l ko‘rsatib turuvchi refleksdirki, bu refleks tafakkur
qilish jarayonlarida katta rol o‘ynaydi. Òafakkur qilish jarayoni
biror ruhiy elementlarning shunchaki bir-biri bilan almashi-
nishi tarzida voqe bo‘lmasdan, balki alohida aqliy opera-
tsiyalar — biz idrok qilayotgan yoki tasavvur qilayotgan narsa-
lar ustida, umumiylashgan va abstrakt tushunchalarga ega bo‘l-
gan obyektlar ustida aqliy harakatlar qilish tarzida voqe bo‘ladi.
Òaqqoslash, analiz va sintez, abstraksiya va umumiy-
lashtirish, konkretlashtirish, klassifikatsiya va sistemaga solish
aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir.

"$
Òaqqoslash — shunday bir aqliy operatsiyadirki, bu operatsiya
ayrim narsalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni yoki tafovutni, tenglik
yoki tengsizlik borligini, bir xillik yoki qarama-qarshilik
borligini aniqlashda ifodalanadi. Amaliy taqqoslash bir narsani
ikkinchi narsaga solishtirib ko‘rilayotganda, masalan, bir
qalamni ikkinchi qalamga, o‘lchov chizg‘ichini taxtaga va
shu kabilarga solishtirib ko‘rilayotganda sodir bo‘ladi. Òaqqos-
lash tasavvur qilinayotgan yoki qilingan narsalarni bir-biriga
fikran solishtirib ko‘rish yo‘li bilan hal bo‘ladi.
ANALIZ VA SINÒEZ
Analiz (tahlil) — narsani (buyumlarni, hodisalarni, ja-
rayonni) tarkibiy elementlarga, qismlarga yoki tarkibiy belgi-
larga bo‘lish demakdir. Analizning qismlarga, uning ele-
mentlariga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Psixologiyani o‘r-
ganish vaqtida har bir ruhiy jarayonni bir-biri bilan taqqos-
labgina qolmasdan, balki, shu bilan birga, analiz ham qi-
lamiz. O‘qish mashg‘uloti vaqtida tafakkurning analiz qilish
faoliyati katta o‘rin tutadi. Chunonchi, savod o‘rgatish, odatda,
nutqni analiz qilishdan: gapni so‘zlarga, so‘zlarni bo‘g‘in-
larga, bo‘g‘inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi.
Sintez — analizning aksi yoki teskarisi bo‘lgan tafakkur
jarayonidir. Bunda tarkibiy qismlar yagona bir butunga bir-
lashadi. Analiz va sintez bir-biri bilan chambarchas bog‘-
langandir, chunki fikr jarayonining ayrim bosqichlarida bi-
rinchi o‘ringa analiz yoki sintez chiqadi. Sintez elementlar-
ning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib qo‘-
shishdan iboratdir, amaliy analiz bo‘lgani singari amaliy sintez
ham bo‘ladi.
«Òafakkur, deb yozgan edi I.P. Pavlov, albatta, assotsia-
tsiyalardan, sintezdan boshlanadi, so‘ngra sintezning ishi analiz
bilan qo‘shiladi. Analiz, bir tomondan, retseptorlarimiz,
periferik uchlarining analizatorlik qobiliyatiga, ikkinchi to-
mondan esa, bosh miya katta yarimsharlarining po‘stida tako-
mil topuvchi va voqelikka muvofiq bo‘lmagan narsalarni
voqelikka muvofiq bo‘lgan narsalardan ajratib turuvchi tor-
mozlanish jarayoniga asoslanadi».

"%
Abstraksiya — shunday bir fikrlash jarayonidirki, bunda
tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha obyektlarning biror
belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu obyekt yoki
obyektlardan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda obyektdan
ajratilgan bir belgining o‘zi tafakkurning mustaqil obyekti bo‘lib
qoladi. Abstraksiya, odatda, analiz jarayonida yoki analiz
natijasida sodir bo‘ladi. Abstraksiya umumlashtirish bilan bog‘-
liqdir. Bunda predmetdagi, hodisadagi barcha tasodifiy, xususiy
va muhim bo‘lmagan narsalarga barham beriladi. Kasalliklarga
ilmiy jihatdan ta’rif berish abstraksiyaga misol bo‘la oladi.
Umumlashtirish — predmetlar va hodisalarni ularning umu-
miy va asosiy tomonlarini ajratib ko‘rsatish asosida bir-birlari
bilan fikran birlashtirishdir. Masalan, tabletkalar, drojelar,
kolloid va kristalloid eritmalar kabilar o‘xshashligi bo‘yicha
dori-darmon tushunchasiga kiritiladi yoki kasallik belgilari
simptom yoki sindrom tushunchasi orqali ifodalanadi.
Umumlashtirish tafakkurning abstraktlashtiruvchi faoliyati
bilan chambarchas bog‘langandir. Abstraktlashtirish jarayonida
ayrim narsalarning, holatlarning o‘xshash belgilari aniqlanadi
va shu o‘xshash belgilar umumlashtiriladi. Masalan, barcha
somatik kasalliklar ikki guruhga: terapevtik va jarrohlik kasal-
liklariga bo‘linadi. Òerapevtik kasalliklarda yurak-tomir, bronx-
o‘pka, me’da-ichak, siydik-tanosil kasalliklarni; jarrohlik
kasalliklarida ko‘krak jarrohligi, o‘pka jarrohligi va boshqalar
ajratib ko‘rsatiladi. Konkretlashtirish — obyektiv dunyoda
haqiqatda mavjud bo‘lgan predmet yoki hodisa misolida pred-
met yoki hodisani ko‘rsatish, ochib berishdir. Òibbiyotda bu
ma’lum etiologiyaga, klinik manzaraga, patogenezga va
oqibatga ega bo‘lgan konkret kasallikdir. Konkretlashtirish,
umumiy abstrakt belgini yakka obyektlarga tatbiq etishda
ifodalanadi.
Òafakkurda u yoki bu vazifani intuitsiya bajarishi mumkin.
Masalan, tajribali shifokor bir qancha hollarda tashxis qo‘yish,
to‘g‘ri xulosa chiqarishni o‘zida to‘satdan kelib qolganday
sezadi, lekin bunga ham kasallik belgilarini konkretlashtirish
natijasida erishiladi.
Klassifikatsiya (tasnif) — ko‘p narsalarni, holatlarni, kechin-
malarni guruhlarga bo‘lish. Masalan, tibbiyotda kasalliklarning

"&
klassifikatsiyalari mavjud: sil kasalligi, zaxm, yuqumli kasal-
liklar klassifikatsiyalari. Anatomiya fanida suyaklar klassifika-
tsiyasi alohida o‘rganiladi.
Òushuncha — bu predmet va hodisalardagi umumiy va
muhim xususiyatlar hamda sifatlarning kishi ongida aks etishidir.
Òushunchaning ikki turi bor: biri — konkret tushuncha, ik-
kinchisi — abstrakt tushuncha. Masalan, kasallik to‘g‘risida,
yara, harorat, og‘riq, odam, bemor, o‘simlik to‘g‘risidagi tu-
shunchalar konkret tushuncha. Narsa va hodisalarning o‘ziga
taalluqli bo‘lmasdan, balki narsa va hodisalardan fikran ajratib
olinadigan ayrim xususiyat, sifat va holatlarga, shuningdek,
ayrim narsa va hodisalar o‘rtasidagi munosabatlarga va bog‘la-
nishlarga taalluqli bo‘lgan tushunchalar abstrakt tushunchalar
deb ataladi. Masalan, kasallikning mohiyati haqidagi tushuncha,
davolab bo‘lmaydigan kasalliklar haqidagi tushunchalar.
Muhokama — biron narsa, hodisa (yoki biror kimsa) haqida
biror nimani tasdiqlash yoki inkor qilish demakdir. Masalan,
«ayrim kasalliklarni davolab bo‘lmaydi» va ayrim «kasalliklarni
davolab bo‘ladi» yoki «bu dorining samarasi yaxshi bo‘ladi»,
«bu antibiotikdan foydalanish kasallikni to‘liq davolashni
ta’minlamaydi». Kishi «yo‘q» yoki «ha» deyish bilan biror
qoidani, hodisani qayd qilish bilan bir qatorda muhokama
obyektiga o‘z munosabatini bildiradi. Muhokama asosiy akt
va fikrlash jarayoni sodir bo‘ladigan shakldir, chunki fikr-
lash — bu avvalo, muhokama yuritish. Muhokamada biron
nima haqida yoki biror kimsa haqida tasdiqlangan yoki in-
kor qilingan narsa muhokama mavzuyi bo‘ladi.
Xulosa chiqarish — tafakkurning tarixan tarkib topgan
mantiqiy shaklidir. Òafakkurning shu mantiqiy shakli vositasi
bilan bir yoki bir necha ma’lum hukmlar (asoslar)dan yangi
hukm — xulosa chiqariladi. Agar odam o‘zining chiqaradigan
xulosasida ayrim xususiy muhokamalardan umumiy xulosa
chiqaradigan bo‘lsa, bunday xulosa induktiv xulosa nomini
oladi. Masalan, tana haroratining ko‘tarilishi, suvsizlanish
organizmni holsizlanishga olib keladi. Òerining qizarishi qon
tomirlarining kengayishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu turli xususiy
omillarning ta’sirida sodir bo‘ladi. Induksiya yordamida odam
o‘zining ayrim kuzatish va tajribalariga yakun yasaydi, o‘z

"'
amaliyoti natijalarini umumlashtiradi yoki boshqa kishilar
amaliyotidan xulosalar chiqaradi.
Biror umumiy holatni ifodalovchi hukmlardan umumiyligi
kamroq bo‘lgan yoki ayrim hodisalarni ifodalaydigan hukmga
o‘tish jarayoni deduktiv xulosa chiqarish deyiladi. Deduksiya
bilinayotgan hodisaning mohiyatini chuqurroq anglash
imkonini beradi. Masalan, penitsillin turli yallig‘lanish kasal-
liklarini davolashda yaxshi vosita sifatida tan olingan. Demak,
o‘pka shamollaganda, ana shu antibiotikni ishlatish maqsad-
ga muvofiqdir. Analogiya yo‘li bilan, ya’ni o‘xshashligiga
qarab xulosa chiqarish — juz’iy yoki yakka muhokamalarga
asoslanib juz’iy yoki yakka hukm chiqarish. Masalan, havo
bulut, changlanib turibdi, yana kasalim qo‘zg‘aydi yoki ana
men yaxshi ko‘rgan doktor kelayapti, kasalim tez kunda tuzalib
ketadi. Biz o‘zimizning yoki boshqalarning fikrlarini tekshirib
ko‘rish, asoslab berish, isbotlab berish lozim bo‘lgandagina
xulosa chiqarishning to‘liq, kengaytirilgan mantiqiy shaklidan
foydalanamiz.
Fikriy qobiliyatlar haqida gapirilganda, ko‘pincha bu tu-
shuncha ostida intellekt (aql) ko‘zda tutiladi. Aql olingan
bilimlarni, tajribani va ularni yanada boyitishga va aqliy
faoliyatda foydalanishga bo‘lgan qobiliyatni o‘z ichiga oladi.
Kishining aqliy fazilatlari uning hajmi bilan belgilanadi. Òafak-
kur aqlning faol funksiyasi bo‘lib, logika (mantiq) qonunlari
asosida takomillashib boradi.
Òafakkur amaldagi aqldir. Òafakkurning eng muhim xusu-
siyatlaridan biri tushunishdir. Òafakkur jarayonidagi tushunish
boshqa bir kishining og‘zaki va yozma nutqini idrok qilish
hamda uqib olish jarayonida sodir bo‘ladi. Nutqni tingla-
yotganimizda yoki biron yozma matnni o‘qiyotganimizda,
odatda, biz o‘zimiz eshitayotgan yoki o‘qiyotgan so‘z birik-
malarini to‘g‘ri idrok qilishga intilamiz.
ÒAFAKKURNING SIFAÒLARI
Ayrim kishilarning tafakkuri o‘zining mazmundorligi,
chuqurligi va kengligi jihatidan, mustaqilligi, samaradorligi
va tezligi jihatidan turli hollarda turlicha namoyon bo‘ladi.
Bular tafakkurning sifatini tashkil qiluvchi belgilardir.

#
XAYOL
Jahon psixologiyasida xayol inson ijodiy faoliyatining
tarkibiy qismi sifatida talqin qilinadi, u tizimiy xususiyatli
xatti-harakatning oraliq va yakuniy mahsullari orqali aks etadi,
muammoli vaziyatda noaniqlik, noma’lumlik alomatlari
vujudga kålsa, u holda faoliyat råjasini qayta ko‘rib chiqishni
ta’minlash imkoniyatiga ega.
Xayolning asosiy vazifasi amaliy faoliyat boshlanmasdan
turib, uning mahsulini oldindan tasavvur qilish va ularni timsollar
tariqasida vujudga kåltirishdan iboratdir. Xayol boshqa bilish
jarayonlari bilan uzviy aloqada bo‘lib, ularni aks ettirish imko-
niyatining to‘laroq ro‘yobga chiqishiga yordam båradi. Ayniqsa,
u tafakkur bilan båvosita aloqada bo‘ladi, xuddi shu boisdan
ularning har ikkalasida ham bashorat qilish, oldindan payqash,
såzish, istiqbol råjasini tuzish imkoniyati mavjud. Ular o‘rtasida
bir qator o‘xshashliklar va ayrim farqlar mavjud, ya’ni:
• 
xayol tafakkur singari muammoli vaziyatda, masala va
topshiriqlar yåchish jarayonida tug‘iladi;
• 
yangi yåchim, usul, vosita qidirishda va ularni saralashda
umumiylik mavjud;
• 
xayolning ham, tafakkurning ham paydo bo‘lishi shaxs-
ning ehtiyojlariga båvosita bog‘liq;
• 
ehtiyojlarni qondirishning dastlab xayoliy obrazlari yarati-
ladi, uning natijasida vaziyatni yorqin tasavvur qilish imkoni
tug‘iladi;
• 
xayolda oldindan aks ettirish jonli tasavvurlar tarzida, yaqqol
timsollar shaklida vujudga kålsa, tafakkurda ular umumlash-
malar, tushunchalar, bilvositalik xususiyati orqali ro‘yobga chiqadi.
Xayol jarayoni tafakkurdan farqli o‘laroq muammoli vazi-
yatning ma’lumotlari qanchalik noaniq bo‘lsa, shunchalik
tasavvur obrazlari yaralishi uchun qulay imkoniyat tug‘iladi,
uning måxanizmlari tåzkorlikda ishga tushadi.
Xayol turlari. Inson quyidagi holatlarda xayolot olamiga
kirib borishi mumkin:
1) inson håch qanday yo‘l bilan hal qilib bo‘lmaydigan
masalalar, muammolar iskanjasidan bårkinish maqsadida;

#
2) turmushning og‘ir sharoitlaridan, zahmatlaridan himoya-
lanish niyatida;
3) shaxsiy nuqsonlarning tarkibidan;
4) ushalmagan armondan;
5) patologik holatga (ruhiy nuqsonga) uchraganda;
6) alkogolizm, narkomaniya va boshqa vaziyatlarda.
Xayolot (fantaziya) turmushda gavdalanishi mumkin
bo‘lmagan, amalga oshirish imkoniyati yo‘q xatti-harakatlar
dasturini namoyon etib, u passiv (sust) xayol dåb nomlanadi.
Xayolning bundan tashqari aktiv (faol), ixtiyoriy, ixtiyorsiz,
qayta tiklovchi va ijodiy turlari ham mavjud.
Inson passiv xayolni oldindan ixtiyoriy råjalashtirib, iroda
bilan håch bir bog‘liq bo‘lmagan, jo‘rttaga «kashf» qilingan,
biroq hayotda gavdalantirishga yo‘naltirilgan obrazlari maj-
muasi «shirin xayol» dåyiladi. Odatda, «shirin xayol»da fanta-
ziyaning mahsullari bilan insonning ehtiyojlari o‘rtasidagi aloqa
yångillik bilan yuzaga kålganligi tufayli quvonchli, yoqimli,
qiziqarli narsalar haqida odamlar xayol suradilar. Inson qan-
chalik shirin xayolga bårilsa, u shunchalik darajada passiv shaxs
sanalib, bu uning nuqsoni hisoblanadi. Goho passiv xayol
ixtiyorsiz ravishda vujudga kålishi ham mumkin, bunda quyidagi
holat yuz båradi:
a) ong nazoratining kuchsizlanishi;
b) ikkinchi signallar tizimining susayishi;
d) insonning vaqtincha harakatsizlanishi;
e) uyqusirash kåzida;
f) affåktiv vaziyatda;
g) tush ko‘rishda;
h) gallutsinatsiyada;
i) patologik holatlarda va h.k.
Passiv xayol ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga ajratilganidåk,
aktiv xayol qayta tiklovchi va ijodiy ko‘rinishlarga bo‘linadi.
MULOQOT VA UNING JIHATLARI
Muloqot — odamlar o‘rtasida birgalikda faoliyat ehtiyojla-
ridan kålib chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining ko‘p
qirrali jarayonidir. Shaxs – ijtimoiy munosabatlar mahsuli,

# 
dåyilishining eng asosiy sababi – uning doimo insonlar
davrasida, ular bilan o‘zaro ta’sir doirasida bo‘lishini angla-
tib, bu shaxsning eng yåtakchi va nufuzli faoliyatlaridan biri
muloqot ekanligiga ishora qiladi.
Insoniy munosabatlar dastlab odamlar o‘rtasida ro‘y båra-
digan fikrlar, his-kåchinmalar, tashvish-quvonchlar almashi-
nuvini nazarda tutadi. Odamlar muloqotda bo‘lishgani sari,
ular o‘rtasidagi munosabatlar tajribasi ortgan sari ular o‘rta-
sida umumiylik, o‘xshashlik va uyg‘unlik kabi sifatlar paydo
bo‘lib, ular bir-birlarini bir qarashda tushunadigan, ayrim
hollarda esa ana shunday muloqotning tig‘izligi tåskari
råaksiyalarni – bir-biridan charchash, gapiradigan gapning
qolmasligi kabi vaziyatni kåltirib chiqaradi.
Muloqot faoliyati shunday shart-sharoitki, unda har bir
shaxsning individualligi, båtakrorligi, bilimlar va tasavvurlar-
ning xilma-xilligi namoyon bo‘ladi va shunisi bilan u inso-
niyatni asrlar davomida o‘ziga jalb etadi.
Shuning uchun ham muloqot, uning jihati, tabiati, tåxni-
kasi va stratågiyasi, muloqotga o‘rgatish (sotsial psixologik
tråning) masalalari bilan shug‘ullanuvchi fanlarning ham
jamiyatdagi o‘rni va salohiyati kåskin oshdi. Muloqot hamkor-
likda faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida axborot ayirboshlanishini
o‘z ichiga olib, bunday ma’lumot almashinuv muloqotning
kommunikativ jihati sifatida ta’riflanadi. Odamlar muloqotga
kirishar ekanlar, uning eng muhim vositalaridan biri sifatida
tilga murojaat qiladilar.
Muloqotning ikkinchi jihatida – munosabatga kirishuvchi-
larning nutq jarayonida faqat so‘zlar bilan emas, balki xatti-
harakatlar bilan ham almashinuvi nazarda tutilib, bu muloqot-
ning intåraktiv jihati dåb yuritiladi.
Nihoyat, muloqotning uchinchi jihati pårsåptiv dåb atalib,
bunda munosabatga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta
olishlari tushuniladi. Shunday qilib, muloqot jarayonida shartli
ravishda uchta, ya’ni kommunikativ (axborot uzatish), intår-
aktiv (hamkorlikda harakat qilish) va pårsåptiv (o‘zaro birga-
likda idrok etish) jihatlarni alohida ko‘rsatish mumkin. Ana
shu uchta jihatning birligi muloqot jarayonida hamkorlikdagi

#!
faoliyat va jalb etilgan odamlarning o‘zaro birgalikdagi
harakatlarini tashkil etish usuli sifatida maydonga chiqadi.
Muloqot turlari
Muloqot mazmuniga ko‘ra, quyidagi turlarga ajraladi: mod-
diy muloqot dåganda, subyåktni dolzarb ehtiyojlarni qondirish
vositasi sifatida, ayni paytda shug‘ullanayotgan faoliyatining
mahsulotlari va prådmåtlarini ayirboshlash tushuniladi.
Kognitiv muloqot dåb, shaxslarning hamkorlikdagi faoliya-
tida narsa va hodisalarni o‘rganish, ma’lumotlarni bilib olish
jarayonida o‘zaro bilim almashinuviga aytiladi.
Konditsion muloqotda psixologik va fiziologik holatlar ayir-
boshlanadi. Masalan, shifokor båmorning tushkun kayfiyatini
ko‘tarishi yoki aksincha, ona qizining o‘ksinib yig‘layotgan
holatiga yig‘i bilan munosabat bildirishi va h.k.
Motivatsion muloqot muayyan yo‘nalishda hamkorlikda
harakat qilish uchun o‘zaro maqsadlar, qiziqishlar, motivlar,
ehtiyojlar almashinuv jarayoni bilan izohlanadi.
Faoliyat muloqoti kognitiv muloqot bilan uzviy bog‘liq
bo‘lib, bunda harakatlar, opåratsiyalar, ko‘nikma va malakalar
ayirboshlanadi. Bu muloqot jarayonida ma’lumotlar uzatiladi,
bilim doirasi kångayadi, qobiliyatlar rivojlanadi, takomillashadi.
Muloqot maqsadiga ko‘ra, biologik va ijtimoiy ko‘rinishda
bo‘ladi. Biologik muloqot nasl qoldirish, organizmni rivojlan-
tirish, himoyalash kabi tabiiy ehtiyojlarni qondirish bilan
bog‘liq bo‘lsa, ijtimoiy muloqot shaxslararo munosabatlarni
kångaytirish, mustahkamlash, takomillashtirish bilan bog‘liq
bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida
namoyon bo‘ladi.
Muloqot vositasiga ko‘ra båvosita va bilvosita bo‘lib, bunda
jonli mavjudotning tabiiy organlari yordamida, ya’ni qo‘li,
boshi, tanasi, tovushi yordamida axborot ayirboshlasa –
båvosita, agar muloqotni tashkillashtirish va ma’lumot alma-
shishda maxsus qurol va vositalardan foydalanilsa, bu muloqot
bilvosita dåyiladi.
Muloqotning yuqorida mulohaza yuritilgan turlaridan
tashqari ishbilarmonlik va shaxsiy turlari ham farqlanadi.

#"
Ishbilarmonlik muloqoti odamlarning turli xildagi qo‘shma
mahsuldor faoliyati va mazkur faoliyatining sifatini oshirish
vositasi sifatida yuzaga kåladi. Shaxsiy muloqot esa, shaxs
o‘zining psixologik muammolariga, qiziqishlariga,
ehtiyojlariga, o‘z hayotiga, atrofida nimalar bo‘layotganligiga
bo‘lgan munosabatini atrofdagilardan bilishga yo‘naltirilgandir.
Muloqot shakl (usul)lari
Muloqot turlari dåmokratik, avtoritar, libåral shaklda,
usulda amalga oshadi. «Dåmokratik» usulda suhbatlar, muno-
zaralar, mulohazalar o‘zaro tånglik, o‘zaro hurmat ruhiga
bo‘ysundirilib, ta’sir o‘tkazish sohalari yashiringan holda bo‘ladi.
Shu boisdan, tasodifan voqåa va hodisalarning sodir bo‘lishi
turlicha baholanadi, rag‘batlantiriladi yoki jazolanadi. Mana
bunday odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida o‘g‘il-
qizlarda do‘stlik, dilkashlik, xushmuomalalilik, shaxsiy xatti-
harakatida va mulohaza yuritishida mustaqillik, shaxsiy qarashlari
saqlangan holda yangi norma va talablarga moslashish, o‘z
faoliyati uchun javobgarlik, emotsional zo‘riqish davrida o‘z-
o‘zini qo‘lga olishlik kabi muhim fazilatlar paydo bo‘ladi.
Muloqotning yana bir shakli «avtoritar» dåb atalib, bunda
shaxslararo tång huquqlilik, erkin xatti-harakat qilish, tashab-
buskorlik o‘z ahamiyatini yo‘qota boshlaydi. Masalan, boshliq
tomonidan xodimlarning yurish-turishi, xatti-harakati ko‘pin-
cha chåklab qo‘yiladi. Boshliq tomonidan ta’sir o‘tkazishning
asosiy måtodi jazolash hisoblanadi. Biroq onda-sonda rag‘bat-
lantirish måtodidan foydalanilganda ham, u xodimga ma’naviy
ozuqa bårmaydi. Mazkur usul oilada qo‘llanilsa, farzandlarda
ota-onaga yaqinlik, måhr hissi kamayadi, kåyinchalik bu tuyg‘u
uzoqlashish, «bågonalashish» kåchinmasiga aylanadi. Oiladagi
shaxslararo munosabatlar bolalarni qondirmaydi; natijada
odamovi, tund, ichimdagini top, tashvishlilik, xavotirlilik kabi
sotsial norma va qoidalarga qiyinchilik bilan moslashishdan iborat
xaraktår xislatlari vujudga kåladi. Shu sababdan oila a’zolari ruhiy
dunyosida simpatiya (yoqtirish), empatiya (hamdardlik),
samimiylik, xayrxohlik kabi yuksak insoniy his-tuyg‘ular juda
nursiz ifodalanadi. Ko‘r-ko‘rona va so‘zsiz bo‘ysunishga asoslangan

##
munosabatlar någizida yotgan tarbiyaviy ta’sir qo‘rqoq va irodasi
kuchsiz shaxsni tarkib toptiradi.
Muloqot shakli ichida «libåral» usuli ham ko‘zga tashlanib
turadi. Bu usul muloqot jarayonida murosasoz, ko‘ngilchan
bo‘lishlik, tashqi ko‘rinishdan iliq psixologik iqlimni, guruhiy
moslikni o‘zida aks ettirgandåk bo‘lib tuyuladi. Afsuski, «libå-
ral»lik, murosasozlik har qanday vaziyatni til topib hal qilish-
ga, prinsiðiallikdan uzoqlashishga, subutsizlikka olib kåladi.
Masalan, ota-onalarning farzandlari bilan bunday munosa-
batda bo‘lishlari salbiy oqibat sari yåtaklaydi: qat’iylik, musta-
qillik, dadillik va cho‘rtkåsarlik singari irodaviy sifatlar farzand-
lar ruhiy dunyosidan uzoqlashadi. Murosasozlik ta’sirida yosh
avlod xaraktårida munofiqlik, ikkiyuzlamachilik, kålishuv-
chanlik kabi illatlar tarkib topishi mumkin.
Psixologik ta’sir yo‘nalishlari
Muloqotning psixologik vositalari. Odamlar bir-birlari bilan
muomalaga kirishar ekan, ularning asosiy ko‘zlagan maqsad-
laridan biri – o‘zaro bir-birlariga ta’sir ko‘rsatish, ya’ni fikr-
g‘oyalariga ko‘ndirish, harakatga chorlash, ustanovkalarni
o‘zgartirish va yaxshi taassurot qoldirishdir. Turli vositalar
yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va xatti-harakat-
lariga ta’sir ko‘rsata olish psixologik ta’sir dåyiladi.
Psixologiyada psixologik ta’sirning asosan uch vositasi farq-
lanadi:
vårbal ta’sir – bu so‘z va nutq orqali ko‘rsatadigan ta’sir-
lardir. Har qanday nutq ko‘rinishida odam o‘zidagi barcha
so‘zlar zaxirasidan foydalanib, eng ta’sirchan so‘zlarni topib,
shårigiga ta’sir ko‘rsatishni xohlaydi;
paralingvistik ta’sir – bu nutqning atrofidagi nutqni båzov-
chi, uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillari bo‘lib,
bunga nutqning baland yoki past tovushda ifodalanayotganligi,
artikulatsiya, tovushlar, to‘xtashlar, duduqlanish, yo‘tal,
til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi.
Novårbal ta’sir «nutqsiz» ko‘rinishga ega bo‘lib, bunga suh-
batdoshlarning fazoda bir-birlariga nisbatan tutgan o‘rinlari,
holatlari (yaqin, uzoq, intim), qiliqlari, mimika, pantomimika,

#$
qarashlar, bir-birini båvosita his qilishlar, tashqi qiyofa, undan
chiqayotgan turli signallar (shovqin, hidlar) kiradi. Ularning
barchasi muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, suhbatdoshlarning
bir-birlarini yaxshiroq bilib olishlariga yordam båradi.
Muomalaning turli vositalarini diagnostika qilish. Agar
muloqot jarayonini yaxlit bir faoliyat sifatida undagi asosiy
maqsad — muomalaga kirishgan shaxslarning umumiy
muammolarini yåchish bo‘ladigan bo‘lsa, muloqotning
tashabbuskori bo‘lgan shaxsning ta’siri qanchalik adråsatga —
ta’sir yo‘naltirilgan kimsaga yåtib borishi katta amaliy ahamiyatga
ega. Shuning uchun ham olimlar muloqotning samaradorligi
ko‘proq qaysi vositalarga bog‘liqligiga qiziqadilar. Amårikalik
olim Måxrabyanning ma’lumotlariga ko‘ra, birinchi uchra-
shuvda biz boshqalardan kålayotgan novårbal signallarga
58 % ga ishonamiz, ulardan ta’sirlanamiz; 38 % — paralingvistik
va 7% gina nutqning båvosita mazmuniga ishonamiz. Shuning
uchun ham obrazli tarzda: «Kiyimga qarab kutib olinadi, aqlga
qarab kuzatiladi», dåyiladi. Kåyingi uchrashuvlarda bu mutano-
siblik, tabiiy, o‘zgaradi.
Albatta, paralingvistik hamda novårbal vositalarning
muloqotdagi o‘rni va ulushi masalasi suhbatdoshlarning yosh,
jins, kasb, hattoki, milliy xususiyatlariga bog‘liq. Masalan,
boshqa bir amårikalik olim Argayl turli millatlar vakillari
muomalasida qiliqlar, qo‘l harakatlarining kuchi va takrorla-
nishini o‘rgangan. Ma’lum bo‘lishicha, 1 soat mobaynida finlar
bir marta qiliq qilarkan, italiyaliklar 80 marotaba, fransuzlar
20 va måksikaliklar 180 marta. Dåmak, har bir xalq vaki-
lining asriy udumlari, rasm-rusumlari, odatlari va emotsional-
ligiga qarab, qiliq va harakatlar ma’lum o‘rin egallab, bu narsa
o‘z navbatida muloqotni kuchaytiradi, uni boyitadi.
Muloqot jarayonida suhbatdoshlarning fazoviy joylashishlari
hamda vaqt måzonlari amaliy ahamiyatga ega. Masalan, yuzma-
yuz turib gaplashish tålåfon orqali yoki qichqirib gapirishdan
farq qiladi. Yoki muloqotning vaqt måzonlari, ayniqsa, diðlo-
matik uchrashuvga o‘z vaqtida kålish va unda odob-axloqqa
qat’iy rioya qilish yoki aksincha, shårikni hurmat qilmaslik,
uchrashuvga kåchikib kålish, uzoqdan turib gaplashish, iyak-
larni tåpaga qaratib, kibr bilan gapni boshlash, muzokaralar-

#%
ning har bir såkundi o‘ziga xos ma’no-mazmun kasb etadi va
mos tarzda sharhlanadi.
Yuqorida ta’kidlangan holatlarni psixologiyadagi maxsus
bo‘lim — proksåmika o‘rganadi. Bu yo‘nalishning asoschisi
amårikalik E. Xoll bo‘lib, uning o‘zi proksåmikani «fazoviy psi-
xologiya» dåb atagan. Masalan, u amårikaliklarga xos bo‘lgan
suhbatdoshning shårigiga nisbatan fazoviy joylashuvi xususiyat-
larini aniqlab, muloqotning turli sharoiti va shakliga qarab, fazo-
viy yaqinlashuvning o‘rtacha qiymatini aniqlagan:
• 
intim (yaqin) masofa — 0—45 sm;
• 
pårsonal (shaxsiy) masofa — 45—120 sm;
• 
ijtimoiy masofa — 120—400 sm;
• 
ommaviy masofa — 400—750 sm.
Har bir masofa o‘ziga xos muloqot vaziyatlariga mos. Vaqt
va fazo bilan bog‘liq aloqalarning o‘ziga xos majmuyi xrono-
toplar dåb ataladi. Amaliyotda «kasalxona palatasi xronotopi»,
«vagon yo‘lovchilari xronotopi» va boshqalar aniqlangan.
Muloqotda suhbatdoshlarning ko‘z qarashlari — vizual
kontaktlari ham katta ahamiyatga ega. Vizual kontakt — bu
qarashlar soni, ularning uzoqligi, qarashlardagi statika va
dinamik almashinuvlar, ko‘z olib qochishlar va boshqalardir.
Shunday qilib, biz odatiy, tabiiy dåb idrok qiladigan faoliya-
timiz bo‘lgan muloqotda ham ko‘plab sirlar va o‘ziga xos
nozik tomonlar borki, ularning barchasi bizdan muloqotdagi
bilimdonlikni va o‘zgalarga va o‘zimizga e’tiborliroq bo‘lishi-
mizni talab qiladi. Shu o‘rinda aytish joizki, muloqot jarayoni-
ning samarasi suhbatdoshni tinglay olishga ham bog‘liq. Mulo-
qotga o‘rgatishning muhim yo‘nalishlaridan biri – odamlarni
faol tinglashga, bunda barcha paralingvistik va novårbal omil-
lardan o‘rinli foydalanishga o‘rgatishdir.
Tinglash tåxnikasiga quyidagilar kiradi:
• 
aktiv holat, bu – suhbatdoshning yuzidan tashqari joyla-
riga qaramaslik, mimika, bosh chayqash kabi harakatlar bilan
uning har bir so‘ziga qiziqayotganligingizni bildirishdir;
• 
suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish, bu – suhbat-
doshni o‘ziga jalb qilib, o‘zining har bir so‘ziga uni ham
ko‘ndirishning samarali yo‘lidir;

#&
• 
o‘ychan jimlik, bu – suhbatdosh gapirayotgan paytda
yuzda mas’uliyat bilan tinglayotganday tasavvur qoldirish orqali
o‘zingizni suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish yo‘lidir.
Muloqot jarayonida ishtirok etuvchi ikki jarayon – gapirish
va tinglash faol o‘zaro ta’sir uchun tång ahamiyatga ega. Shu
bois, ijtimoiy psixologiyada odamlarni samarali muloqotga
ataylab o‘rgatishga juda katta e’tibor bårilib, bu uslubning nomi
ijtimoiy psixologik tråning (IPT) dåb ataladi. IPT muloqot
jarayoniga odamlarni psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur
kommunikativ malakalarni maxsus dasturlar doirasida qisqa
fursatda shakllantirish bo‘lib, IPT mobaynida odamlarning
muloqot borasidagi bilimdonligi ortadi.
Amaliy muloqot tråningi IPTning bir turi bo‘lib, u yoki
bu profåssional faoliyatni amalga oshirish jarayonida zarur
bo‘ladigan kommunikativ malaka, ko‘nikma va bilimlarni hosil
qilishga qaratilgan tadbirdir. Guruh va jamoalarda muloqot
tråningi vositasida muzokaralar olib borish, ish yuzasidan
hamkorlik qilish yo‘l-yo‘riqlarini birgalikda topish, katta audi-
toriya oldida so‘zlashga o‘rgatish, majlislar o‘tkazish, ziddiyatli
holatlarda o‘zini to‘g‘ri tutish malakalari hosil qilinadi. Bunda
tråning qatnashchilari ongiga birovlarni tushunish, o‘zini o‘zga
o‘rniga qo‘ya olish, boshqalar manfaatlari bilan o‘zinikini
uyg‘unlashtira olish g‘oyasi singdiriladi. Tråninglar mobaynida
guruhiy munozaralar, rolli o‘yinlarning eng optimal variantlari
sinab, mashq qilinadi.
ÒAFAKKUR VA AQLNING BUZILISHI
Òurli ruhiy kasalliklarda tafakkur jarayonining kechishi,
tasavvurlar va g‘oyalarning qo‘shilishi, tafakkur mazmuni-
ning buzilishi ko‘riladi. Masalan, ruhiy jarayonlarning qo‘z-
g‘alishi yoki tormozlanishi bilan kechadigan kasalliklarda,
odatda, tasavvurlar kechishining tezlashishi yoki sekinlashishi
ko‘riladi. Aksari maniakal holatlarda uchraydigan g‘oyalar
xarakterli misoldir. Bunda assotsiatsiyali bog‘lanishlar darrov
hosil bo‘ladi, juda boy fikrlar, obrazlar paydo bo‘ladi.
Nutq shunga ko‘ra, tez va tartibsiz bo‘ladi. Bemor bir fikrni
tugatmay ikkinchi, uchinchisiga o‘tadi va hokazo. Shu narsa

#'
qiziqarliki, nutqning uzuq-yuluq va ma’lum darajada pala-