partish bo‘lishiga qaramay, atrof-borliqdagi konkret obyekt-

partish bo‘lishiga qaramay, atrof-borliqdagi konkret obyekt-
lar ustida fikr yuritish yo‘qolmaydi.
Òasavvurlar kechish sur’atining sekinlashishi sirkulator
psixozning depressiv bosqichlarida uchraydi. Bunday holga
tushgan bemorlar eng oddiy aqliy yumushlarni ham bazo‘r
bajaradilar, ular o‘z tarjimayi hollarini aytib berishga qiynala-
dilar, chunki bir tasavvur ortidan ikkinchi tasavvurning kelishi
qiyin bo‘ladi. Òurli xildagi tafakkur buzilishlaridan dastlab,
masalan, shizofreniyada uchraydigan quruq mahmadonalikni,
go‘yo donishmandlikni aytib o‘tish kerak. Bu shundan iboratki,
bemor mutlaqo mazmunsiz va «tuzsiz» muhokamalarni to‘g‘ri,
biroq, oxiri tugamaydigan dabdabali so‘z libosiga o‘raydi.
Òafakkur buzilishlariga yana epilepsiya bilan og‘rigan
shaxslarga xos bo‘lgan fikrlashdagi ortiqcha tafsilotlar kiradi.
Bunda bosh miya po‘stlog‘idagi asosiy fiziologik jarayonning
kechishidagi inertlik va differensiatsiyaning buzilishi yaqqol
yuzaga chiqadi. Òafakkurning bog‘lanmasligi tafakkur uzili-
shiga tashqi jihatdan o‘xshash bo‘lib, bunda bemor qisman
qabul qilib, umumlashtirilgan mantiqiy xulosa chiqarish qobi-
liyatini yo‘qotadi. Masalan, bemor soatga qarab, soat va
daqiqa strelka (mil)larining qayerda turganini to‘g‘ri aytib
beradi, biroq soat necha bo‘lganini aytib bera olmaydi.
Perseveratsiya — bir marta aytilgan fikrni bir xil tarzda
tashqi ta’sirotlarga yoki hech qanday sababsiz, bir xil tarzda
takrorlanishidir. Perseveratsiyalar bosh miyaning qattiq organik
zararlanishida ko‘riladigan tafakkur buzilishiga kiradi. Masalan,
bemordan: «Ismingiz nima?» deb so‘ralganda u: «Òo‘lqin
Imomovich Normurodov», deb javob beradi. Yana savol:
«Qayerda tug‘ilgansiz?» Javob: «Òo‘lqin Imomovich Normuro-
dov». Savol: «Yoshingiz nechada?» Javob: «Òo‘lqin Imomovich
Normurodov» va h.k. Miyadan ketmaydigan g‘oyalar shunday
fikrlardirki, kishi, garchi, ulardan qutulishni istasa ham qutula
olmaydi. Masalan, dazmolning tokka ulanganligi haqidagi fikr
sog‘lom odamda ham paydo bo‘lishi mumkin, lekin bu fikr
dazmolni tokdan sug‘urilganligini eslasa yoki bunga ishonch
hosil qilsa yo‘qoladi. Miyadan ketmaydigan fikr esa, sog‘lom

$
kishilardagi shubhalanishdan farqli o‘laroq, kishi bu fikrning
asossizligiga ishonch hosil qilganda ham yo‘qolmaydi.
O‘ta qimmatli g‘oyalar. Kishi ongida emotsional, aniq,
rang-barang fikrlar ustun bo‘lsa, shu haqida so‘z yuritiladi.
Odatda, bu fikrlar bema’ni tabiatli bo‘lmaydi, lekin bemor
unga shunday katta ahamiyat beradiki, ular aslida bunga
arzimaydi. Masalan, xafalik hissi shu qadar kuchli ahamiyatga,
dil og‘rishi shu qadar kuchli hisga ega bo‘ladiki, u kishi ongida
hukmron bo‘lib qoladi. Bemor boshqa hech narsa haqida
o‘ylay olmaydi, u atrofda ro‘y berayotgan narsalarga o‘ziga
yetgan alam nuqtayi nazaridan qaraganda, uning fikri yodi,
birdan bir maqsadi — qasos olishga qaratilgan bo‘ladi.
Aqlpastlik — tafakkurning buzilishi bo‘lib, bunda odamning
hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishni tushunish qobiliyati pasayib
ketadi, asosiy narsani ikkinchi darajali narsadan farq qilish
qobiliyati yo‘qoladi, odam o‘z fikrlari, yurish-turishiga tanqidiy
ko‘z bilan qaray olmaydigan bo‘lib qoladi, xotirasi pasayadi,
bilim va tasavvurlarining zaxirasi kamayib ketadi. Aqlpastlikning
ikki turi tafovut qilinadi: tug‘ma aqlpastlik va turmushda orttiril-
gan aqlpastlik. Òug‘ma aqlpastlik asosida bolaning ona qornida
zararlanishi yoki juda go‘daklik davrida kasal bo‘lib qolishi
natijasida miyasining yetarlicha rivojlanmay qolishi yotadi.
Òurmushda orttirilgan aqlplastlik (demensiya) ko‘pincha
progressiv falajlik, qarilik psixozlari: bosh miya tomirlari atero-
sklerozi, bosh miya shikastlarida bosh miyaning tug‘ilishdan ancha
keyingi davrda organik kasallikka uchrashining oqibati bo‘lib
hisoblanadi. U yalpi va lakunar (o‘choqli) aqlzaiflikka bo‘linadi.
Aqlida nuqsonlari bo‘lgan bemorlarga xizmat ko‘rsatish
ancha mushkul vazifadir. Ular ko‘pincha o‘zlariga qaratilgan
savolni noto‘g‘ri tushunadilar. Ularning beo‘xshov gaplari va
xatti-harakatlari atrofdagilarning g‘azablanishiga sabab bo‘-
ladi. Bunday bemorlarga xizmat qilish tibbiyot xodimidan
zo‘r sabr-matonatni va shafqatli bo‘lish hislarini talab qiladi.
Munosabatning eng yaxshi shakli xayrixohlikdir. Bu toifadagi
bemorlarni savollar bilan qiynab qo‘ymaslik, gaplarini yaxshi
eshitib ma’qullab turish kerak. Bemorning xulqiga va xarak-
teridagi patologik xususiyatlariga shifokor xotirjamlik, bosiq-
lik bilan munosabatda bo‘lishi shart.

$
NUTQ HAQIDA MA’LUMOT
Odam o‘z fikrlarini boshqalarga bildirish uchun shu fikrlarni
seziladigan, ya’ni sezgi a’zolari orqali ta’sir qiladigan moddiy
vositalarda ifodalashi lozim. Ana shu moddiy vosita nutq deyiladi.
Nutq — odamlar til orqali bir-biri bilan muomala va aloqa
qilishining alohida usulidir. Inson nutqi yordamida o‘zining
bilimlari, fikrlari, hislari va istaklarini boshqa kishilarga aytib
bera oladi. Nutq tibbiyot sohasida, ayniqsa, o‘rta tibbiyot
xodimlari faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Chunki hamshira-
ning kundalik faoliyati bemorlarga o‘z fikrlari orqali ruhiy
oziqa berish, tetiklashish, sog‘ayishga bo‘lgan ishonchini yana-
da kuchaytirish bevosita nutq orqali amalga oshiriladi. Bundan
tashqari, har bir tibbiyot xodimi nutqi yomonlashgan yoki
noto‘g‘ri rivojlangan kishilarga yordam ko‘rsatishi yoki
bo‘lmasa yo‘llanma berishi kerak. Buning uchun ular nutq
faoliyati buzilishlari haqidagi bilimlarni egallab olishlari kerak.
Nutq vositasi bilan aloqa bog‘lash jarayonida har bir kishi
bilimlarning ko‘p qismini boshqa kishilardan oladi. Nutq
vositasida aloqa bog‘lash odamning doimiy ehtiyoji bo‘lib,
bu aloqa fikr almashuvga xizmat qiladi. Har bir kishining
nutqi bolalik chog‘idan boshlab o‘sib boradi, buning sababi
ham boshqa kishilar bilan aloqada bo‘lish ehtiyojidir. Nutqning
anatomik-fiziologik asoslari bosh miya po‘stidagi alohida mar-
kazlar faoliyati va nutqqa oid muskul apparati hisoblanadi.
«Nutq» va «til» tushunchalari ko‘pincha bir xil ma’noda ishla-
tiladi. Ammo bu tushunchalarning ma’nosini bir-biriga
aralashtirib yuborish yaramaydi. Garchi, nutq bilan til bir-
biriga chambarchas bog‘langan bo‘lsa ham, lekin ularning
har ikkisi bir narsa emas.
Òil — ijtimoiy hodisa. Òil ayrim kishida mustaqil ravishda
mavjuddir. Òilning ijodkori esa, xalqning o‘zidir, tarixan tarkib
topgan millatning o‘zidir. O‘zbek tili, qirg‘iz tili, qozoq tili,
turkman tili, tojik tili, nemis tili va h.k. xalqlarning tillari
bunga misol bo‘ladi. Nutqning asosiy vazifasi odamlarga
vositachilik qilishdir. Nutqda bizning fikrlarimiz bilan birgalikda
tuyg‘u-hislarimiz ham ifodalanadi. Nutqda bizning irodamiz,
maqsad-muddaomiz, istagimiz, niyatimiz, qarorimiz ham, shu-

$ 
ningdek, iroda jarayonining ayrim sifatlari: qat’iyat va qat’iyat-
sizlik, dadillik, kishining o‘zini tuta bilishi, kishidagi qunt va
boshqalar ham namoyon bo‘ladi. Odamning nutqida namoyon
bo‘ladigan xilma-xil tovush birikmalari uning ichki holatini
ifodalabgina qolmasdan, shu bilan birga obyektiv ravishda
mavjud bo‘lgan narsalar va hodisalarning nimaligini bildiruvchi
vosita bo‘lib ham xizmat qiladi. Masalan, «shpris» so‘zi.
Nutq o‘zining bajaradigan vazifasiga qarab, ichki va tashqi
nutqqa bo‘linadi. Òashqi nutq o‘z navbatida ikkiga: og‘zaki
va yozma nutqqa ajratiladi.
Og‘zaki nutq — boshqa kishilar bilan bevosita qilayotgan
aloqamizda foydalaniladigan nutqdir. Og‘zaki nutqning
jaranglashidagi (ohangidagi) farqlarni hisobga olish zarur. Nutq
tembri uning ifodali, emotsional bo‘yoqli bo‘lishida rol
o‘ynaydi. Ayrim kasalliklarda, masalan, faringit, laringit (ovoz
boylamlari, bodomcha bez kasalliklari), ayrim ichki sekretsiya
bezlari kasalliklarida tovush tembrlari jiddiy o‘zgaradi.
Yozma nutq bevosita aloqa bog‘lash vositasi bo‘lmasdan, bal-
ki ko‘pincha boshqa vaziyatda, boshqa bir joyda turgan yoki
turishi mumkin bo‘lgan odamlar bilan aloqa bog‘lash vositasidir.
Masalan, tibbiyot xodimlari Gippokrat, Aristotel, Ibn Sino
asarlarini o‘qish va o‘rganish natijasida chuqur bilimga ega bo‘lishdi.
Ba’zan hayotda nutq a’zolarining noto‘g‘ri holatda joyla-
shuvi kuzatilib, bu fiziologik duduqlanish deyiladi. Agar bu holat
bola rivojlanishining 4 yoshidan keyin ham davom etsa, patologik
duduqlanish deb ataladi. Bunday hollarda mazkur patologiyaning
sabablarini aniqlash va davolovchi pedagogga murojaat qilish
zarur (logopediya — nutq buzilishlarini davolash bo‘yicha fan).
Duduqlanish — «sh — sh» lab, «s — s» lab gapirishda,
chuchuk til bilan sal «sh — sh» lab gapirishda namoyon bo‘ladi.
So‘zlarni dona-dona talaffuz etishda ishtirok etuvchi muskul
a’zolarining (til muskuli, tanglay muskuli, tovush pardalari
muskuli) buzilishida, miya dastagida bosh suyagi nervlari
yadrosining shikastlanishi natijasida yoki bosh miyaga keluvchi
nerv tolalarining zararlanishi natijasida nutq, tovushlarni talaffuz
qilish yomonlashadi — dizartriya paydo bo‘ladi. Ba’zan
tovushning vaqtincha funksional yo‘qolishi — afoniya kuzatiladi.
Bunday yomonlashuv asabiy jazavalanish vaqtida uchraydi.

$!
Og‘zaki nutq bilan yozma nutq o‘rtasidagi farqlar kasallik
tufayli kuchayishi mumkin. Organik va funksional xarakterdagi
markaziy nerv sistemasi kasalliklarida yozuv, xat ancha
yomonlashadi. Ko‘pincha yozma nutqning yomonlashuvi bosh
miya qobig‘ining optik, nutq va harakat nutqlarining o‘choqli
shikastlanishlarida kuzatiladi. Yozma nutqning yomonlashuvi
agrafiya deyiladi. Shizofreniya bilan og‘rigan bemorlarda
yozishning o‘zgarishi xarakterlidir.
NUÒQNING BUZILISHI
Bosh miyaning organik zararlanish kasalliklari, jarohatlarida,
kalla chanoq suyaklari shikastlanishida, isteriyalarda nutqning
buzilishi kuzatiladi. Nutqning buzilishi afaziya deyiladi.
Afaziyaning bir necha turlari farq qilinadi, ularning ko‘pgina
umumiy va bir-biridan farq qiladigan xususiyatlari bo‘ladi.
Afaziya bilan og‘rigan bemorlarda so‘zlar va ularni tashkil
etuvchi nutq tovushlarini to‘g‘ri tanlash buziladi, shuningdek,
mustaqil nutqning grammatik tuzilishi ham buziladi. Bunday
bemorlarning nutqi kambag‘al, ishlatiladigan so‘zlar zaxirasi
ancha cheklangan bo‘ladi. Bir xil so‘zlarni va bo‘g‘inlarni
boshqalari bilan almashtirish sodir bo‘ladi. Gapning ayrim
qismlari o‘rtasidagi bog‘lanish buziladi. Shuningdek, o‘qish va
yozishning yomonlashuvi ham kuzatilishi mumkin. Afaziyalar
motor, sensor, amnestik, total afaziyalarga ajratiladi.
Motor afaziya — so‘zlarni talaffuz qilishga qobiliyatsizlik
yoki bu qobiliyatning sezilarli ravishda pasayishidir. Bemorlar
gapirishga harakat qiladilar, lekin faqat bir necha so‘z yoki
bo‘g‘inlarnigina ayta oladilar. Bunday buzilish kalla chano-
g‘ining peshona qismi shikastlanib, peshona sohasida joy-
lashgan Brok markazi zararlanganda kuzatiladi. Bemorlar
o‘zlariga qaratilgan nutqni tushunadilar.
Sensor afaziya atrofdagilar nutqini yomon tushunish bilan
xarakterlanadi. Yozuvda qo‘pol buzilish kuzatiladi, masalan
«mete» o‘rniga «mota», deb yozadida, xatosini tuzata olmaydi,
chunki «ta»ni «te»dan ajratib farqlay olmaydi. Sensor afaziya
bilan og‘rigan bemorlarga nisbatan o‘zlariga qaratilgan nutqni
tushunish ko‘proq yomonlashgan bo‘ladi. Ular ko‘pincha
o‘zlariga berilgan savollarni tushunish u yoqda tursin, hatto

$"
oddiy imo-ishoralarni ham tushunmaydilar. Bunday bemorlar
erkin gapiradilar, lekin ancha buzilgan va birmuncha tushunarsiz
bo‘lgan nutqda bir xil so‘zlar va bo‘g‘inlarni boshqalari bilan
almashtirishga ko‘p marta yo‘l qo‘yadilar. Ko‘pincha ularning
nutqi so‘zlar yig‘indisidan iborat so‘zlarni tanlashga aylanib
qoladi. Sensor afaziya uchun nutq beqarorligi (logoreya) xosdir.
Amnestik afaziya narsalarning nomlarini aytish qobiliya-
tining buzilishida namoyon bo‘ladi. Kerakli so‘z ko‘pincha
bevosita so‘zning narsa bilan bog‘liqligidan emas, balki bemor-
ning nutq kontekstini anglashidan paydo bo‘ladi. Bemor
jarrohlik stoli ustida turgan qaychini pichoq deb ataydi. Òotal
afaziya nutqning barcha turlari yo‘qolishi bilan xarakterlanadi.
Bemor gapirishga harakat qilib, ba’zan u yoki bu tovushni
talaffuz qilishi mumkin. Bu holat bosh miyada qon aylanishi
buzilganda va atrofik shikastlanishda kuzatiladi.
ÒIBBIYOÒ XODIMLARINING ÒAKÒIKASI
Nutqi yomonlashgan bemorlarni parvarish qilish ko‘p qiyin-
chiliklar tug‘diradi, xodimlar ko‘pincha bemorning so‘zlariga
tushuna olmaydilar, bemor esa, unga berilgan savolni ang-
lamaydi. Bunday bemorlarni parvarish qilishda tibbiyot xodim-
laridan sabr-toqat, kuzatuvchanlik va sezgirlik talab etiladi.
III bob. EMOTSIYALAR
EMOTSIYA HAQIDA UMUMIY ÒUSHUNCHA
Kishi biror narsani idrok va tasavvur qilganda, eslab qol-
ganida va esga tushirganida, fikr qilganida va gapirganida
hamda harakat qilganida biror yoqimli (xush) yoki yoqimsiz
(noxush) holatni kechiradi, bu holat huzur qilish yoki ran-
jishdan, maza qilish yoki qiynalishdan iborat bo‘ladi. Bu
kechinmalarda odamning o‘z tevarak-atrofidagi narsalarga
(hodisalarga), odamlarga va o‘ziga nisbatan subyektiv
munosabati ifodalanadi. Yoqimli yoki yoqimsiz kechinma
hissiyotimizning elementidir.
«Emotsiya» lotincha emotion so‘zidan olingan bo‘lib, to‘l-
qinlanmoq ma’nosini bildiradi. Voqelikning ayrim hodisalari
kishini quvontiradi, ayrim hodisalar xafa qiladi, ba’zi hodisalarga

$#
kishi qoyil qoladi, ba’zi hodisalardan g‘azablanadi, odam ba’zi
hodisalarni ko‘rib jahli chiqadi, ba’zilaridan esa qo‘rqadi.
Xursandlik, xafalik, qoyil qolish, g‘azablanish, qahr, qo‘rquv
va shu kabilarning hammasi emotsional kechinmalarning xilma-
xil turlaridir, odamning voqelikka bo‘lgan turli subyektiv
munosabatidir. Subyektiv kechinmalardan iborat bo‘lgan
emotsiyalar ijobiy va salbiy hissiyotlarga bo‘linadi.
Emotsional kechinmalar organizmdagi alohida fiziologik
jarayonlar, o‘zgarishlar bilan bog‘liq ekanligini har kungi
tajriba ko‘rsatib turibdi. Masalan, emotsional kechinmalar
chog‘ida qon aylanishi o‘zgaradi, yurak urishi tezlashadi yoki
susayadi. Bir xil emotsional kechinmalar chog‘ida odam
qizaradi, boshqa bir xil emotsional kechinmalar chog‘ida esa,
odam oqaradi yoki bo‘zaradi, terlab ketadi. Emotsional kechin-
malar vaqtida nafas olish ham o‘zgaradi: ayrim kechinmalar
vaqtida nafas olish tezlashadi, ayrim kechinmalar vaqtida
esa, nafas olish susayadi. Shuningdek, hazm qilish jarayonlari
va ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham o‘zgaradi. Emo-
tsional jarayonlar butun organizmning faoliyatiga ta’sir qiladi.
Odamdagi emotsiyalarning fiziologik asosi, avvalo, bosh miya
po‘stlog‘ida sodir bo‘ladigan jarayonlardir. Òajriba asosida
shu narsa aniqlanganki, emotsional faoliyatning tarkib to-
pishida quyidagi tizimlar, chunonchi gippokamp, ko‘rish
do‘mboqchalari, gipotalamus, retikular formatsiya, limb sis-
temasi ishtirok etadi. Bu hosilalarning hammasi katta yarim-
sharlarni miya dastagining oldingi chekkasi bilan birlashtiruvchi
miya gumbazi atrofida joylashadi. Ko‘ndalang kesma qilib
ko‘rilganda, bu tizimga kiruvchi hosila gumbaz atrofida joy-
lashgan bo‘ladi. Bu shartli ravishda Papes doirasi deb yuritiladi.
Insonlardagi barcha emotsional reaksiyalarning retseptiv
zonasi yoki kollektori miya gumbazi ustida bo‘ladigan
kamarsimon burmadir. Emotsional impulslar kamarsimon
burmalardan miya qobig‘ining turli zonalariga tarqaladi, bu
esa, insondagi emotsional reaksiyalar boyligi va ravonligini
ta’minlaydi. Emotsiyalar paydo bo‘lish tezligi, kuchi va
davomiyligi (barqarorligi) jihatidan bir-biridan farq qiladi.
Emotsional kechinmalar turli hollarda turlicha tezlik bilan paydo
bo‘ladi. Lekin shunday emotsional kechinmalar borki, ularning

$$
qay darajada tez paydo bo‘lganligini belgilash qiyin yoki
butunlay belgilab bo‘lmaydi. Emotsional kechinmalar ma’lum
kuchga ega bo‘ladi. Emotsiyaning kuchi, avvalo, yoqimli yoki
yoqimsiz tuyg‘ularning naqadar kuchli bo‘lishidadir. Shuning
uchun ham «juda xursand bo‘ldim», «unchalik yoqmadi» va
shu kabi iboralar ishlatiladi. Subyektiv jihatdan olganda,
hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros ila
kechirayotganligi bilan ham belgilanadi. Emotsiyalar qancha
muddat davom qilishi (barqarorligi) bilan ham bir-biridan farq
qiladi. Paydo bo‘lgan kechinmalar uzoq vaqt davom qilsa,
bunday his-tuyg‘ular barqaror kechinmalar deb ataladi.
Kishi idrok etish, xayol surish va fikrlash jarayonlarida faqat
voqålikni bilib qolmay, balki shu bilan birga hayotdagi u
yoki bu narsalarga qanday bo‘lmasin munosabat bildiradi. Unda
ularga nisbatan u yoki bu tarzda his-tuyg‘u paydo bo‘ladi.
Bunday ichki shaxsiy munosabatning manbayi faoliyat va
munosabat jarayonlari bo‘lib, u ana shunday jarayonlarda ro‘y
båradi, o‘zgaradi, barqaror tus oladi yoki yo‘qoladi (vatan-
parvarlik, nafratlanish, bir lahzalik mamnunlik).
His-tuyg‘ular – insonning o‘z hayotida nimalar yuz båra-
yotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mash-
g‘ul bo‘layotganiga nisbatan o‘zicha turli xil shaklda bildiradigan
ichki munosabatidir.
His-tuyg‘ularsiz birorta ruhiy jarayon kåchmaydi. Har
qanday his-tuyg‘u, nafaqat, odamning, balki hayvonlarning
(ayniqsa, maymunlarning) ham yuzida aks etib turadi. Insonning
tashqi qiyofasidagi o‘zgarishlardan uning hissiy kåchinmalarini
bilib olish mumkin. Hissiy qo‘zg‘alishlar yurakda ham aks
etadi. Shuning uchun ham qadimgi faylasuflar miyaning ba’zi
funksiyalarini, ayniqsa hissiyot bilan bog‘liq bo‘lganlarini yurak
bilan bog‘lashgan.
Såzgi va idrokdan tortib to tafakkurgacha bo‘lgan barcha
opåratsiyalar hissiy o‘zgarishlar bilan kåchadi. Inson tabiati
shunday tuzilganki, u hissiy voqåalarga ko‘proq ahamiyat
båradi. Tibbiyotda his-tuyg‘ular muammosiga, ayniqsa, katta
e’tibor båriladi. Båmor bilan shifokor, shifokor bilan ham-
shira, hamshira bilan båmor o‘rtasidagi munosabatlarga ba-

$%
g‘ishlab juda ko‘p asarlar yozilgan. Bu asarlarda his-tuyg‘ular
muammosiga katta e’tibor qaratilgan.
Hissiyot va boshqa jarayonlar o‘rtasida uzviy bog‘lanish va
o‘zaro bog‘liq his-tuyg‘ular va idrok etish ijobiy yoki salbiy
såzgi ohangida bo‘ladi, shunga qarab ular yoqimli yoki yoqim-
siz bo‘ladi. Tasavvur va faraz qilish ham såzgi bilan bog‘langan.
Xotiraning såzgi va kayfiyatga aloqadorligi yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Turli xil kayfiyatlarga har xil xotiralar mos kåladi.
Såzgilarning fikrlashga bog‘liqligi ancha murakkab bo‘ladi. Yana
his-tuyg‘ularning assotsiativ jarayonlarining kåchishiga ta’siri
ham rasmana ifodalangan bo‘ladi. Bir tomondan, hislar
fikrlashga ilhom baxsh etsa, boshqa tomondan ifodalangan
såzgilar fikrlashga xalaqit bårishi, uning to‘g‘riligini, obyåktiv-
ligi va haqqoniyligini izdan chiqaradi. Masalan, såvgan ona
o‘z farzandining harakatlarini to‘g‘ri baholab, ularni kåraklicha
ta’riflab båra olmaydi. Haqiqatni baholashda såzgilarni inkor
etib bo‘lmasa-da, låkin ularga juda ham bårilmaslik zarur.
His-tuyg‘uni boshdan kåchirish turli shakllarda ifodalanadi:
Emotsiyalar – «hissiyot» («emotsiya») va «his-tuyg‘u» so‘zlari
ko‘pincha sinonimlar sifatida qo‘llaniladi. «Emotsiya» so‘zini
o‘zbåk tiliga aniq tarjima qilinganda u ruhiy hayajonlanish,
ruhiy harakatlanish dågan ma’noni anglatadi.
Hissiyot dåb, masalan, kishining musiqaviy asarga nisbatan
o‘rnashib qolgan xususiyati sifatidagi muhabbat tuyg‘usining
o‘zini emas, balki konsårt paytida yaxshi musiqiy asarni
eshitayotib, boshidan kåchirgan lazzatlanish, zavqlanish
holatiga aytiladi. Musiqiy asarning yomon ijro etilganini
eshitganda hosil bo‘ladigan xuddi shunday his-tuyg‘u
nafratlanish kabi salbiy hissiyot sifatida boshdan kåchiriladi.
Bu holatlarda emotsiyalar ta’sirchanligi bilan ajralib turadi.
Ular xatti-harakatlarga, fikr-mulohazalar bildirishga turtki
båradigan kuch bo‘lib chiqadi, kuch-g‘ayratlarni oshirib
yuboradi va stånik dåb ataladi. Boshqa bir hollarda emotsiyalar
sustligi, loqaydligi bilan ajralib turadi, his-tuyg‘ularning
boshdan kåchirilishi kishini bo‘shashtirib yuboradi va bu hol
astånik dåb ataladi (masalan, qo‘rqqanidan oyoqlari qaltirashi,

$&
kuchli his-tuyg‘uga bårilib, xayolga cho‘mib, o‘zi bilan o‘zi
ovora bo‘lib qolish hollari).
Affåktlar (hissiy portlash, jazava). Kishini tåz chulg‘ab
oladigan va shiddat bilan o‘tib kåtadigan jarayonlar affåktlar
dåb ataladi. Ular ongning anchagina darajada o‘zgarganligi,
xatti-harakatlarni nazorat qilishning buzilganligi, odamning
o‘zini o‘zi idrok qila olmasligi, shuningdåk, uning butun hayoti
va faoliyati o‘zgarib qolganligi bilan ajralib turadi. Affåktlar
birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab bo‘lgani uchun ham
qisqa muddatli bo‘ladi: ular his-tuyg‘ularning bamisoli birdan
lov etib yonib kåtishiga, portlashiga, bir zumda hamma yoqni
to‘s-to‘polon qilgan shamolga o‘xshaydi. Agar oddiy hissiyot
faqat ruhiy hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affåkt bo‘rondir.
Affåktlar tashqi alomatlari kåskin ifodalangan zo‘r bårib
kåchadigan hissiyotlardir. Masalan, farzandidan mahrum bo‘l-
gan chinqirib yig‘lagan, sochini yulgan onaizorda qayg‘u
affåkti bor, dåb fikr yuritamiz.
Ba’zi bir hollarda affåktlar shunchalik kuchli bo‘ladiki,
odam es-hushini yo‘qotadi, shunday vaziyatlarda odamlar
nimalar qilganlarini bilmay ham qoladilar. Es-hush buzi-
lishlari rasmana ifodalangan affåktlar patologik affåktlar dåb
ataladi va ular asosan psixozlarda kuzatiladi. Mashhur psixiatr
N.V. Kantorovich quyidagi voqåani yozib qoldirgan: N. ismli
båmor ayol, 22 yoshda, qishloq maktabida o‘qituvchi bo‘lib
ishlagan. Erga tåkkan. Erini yaxshi ko‘rsa-da, u bilan yomon
yashab, uni doimo rashk qilgan va buning oqibatida uyda doimo
janjal chiqib turgan. Eri yångil tabiatli va qo‘rs odam bo‘lgan,
uni aldab, ustidan kulib yurgan. Oxirgi mojaro paytida ajralish
masalasi ham ko‘ndalang turgan, låkin er-xotin yana yarashib
kåtishgan. Sababi N. eriga homilador bo‘lib qolganini aytadi.
Eri bunga javoban, o‘z qilmishlariga pushaymon bo‘lganini,
endi håch qachon janjal ko‘tariladigan ish qilmaslikka so‘z
båradi. N. unga ishonadi, ammo ertasigayoq N. bo‘sh yotgan
bir uy yonidan o‘ta turib (voqåa qishloqda yuz bårgan) qulog‘iga
tanish ovozlarni eshitib qoladi. Uyga kirsa, nå ko‘z bilan
ko‘rsinki, o‘zining eng yaqin dugonasi erining quchog‘ida
yotibdi. Orada sukunat yuzaga keladi. Eri va dugonasi N.ga

$'
uning ayollik sha’niga tågadigan haqorat so‘zlarni ayta
boshlashadi. N. jahli chiqib, o‘zini yo‘qotib qo‘yadi va tåmir
o‘roqni olib dugonasining boshiga 2—3 marta qattiq tushiradi.
Olingan qattiq jarohatdan dugonasining joni uziladi. Eriga
tashlanayotganda u qochib qolgan. Shundan so‘ng N. qo‘lida
o‘roqni ushlagan holda ariq yoqasiga borsa, u yårda ayollar
kir yuvib o‘tirishgan ekan. N. ularning yoniga borib, qon
tåkkan kiyimini chaya boshlagan. Undan «sånga nima bo‘ldi,
tinchlikmi?» dåb so‘ragan xotinlarga javob bårmay, ularni
tanimagan ham shåkilli, nuqul salom båravårgan va kulavårgan.
Ishini bitirib, uyiga qaytgan va yotib qattiq uxlab qolgan.
Tåz orada qamalgan. Qotillik qilganini rad etmagan, låkin
nimalar qilganini unutib yuborganini qayta-qayta gapiravårgan.
Sud-psixiatriya ekspårtizasi N.ni g‘ayrishuur holatda bo‘lgan
dåb topgan, chunki u jinoyatni patologik affåkt holatida sodir
qilgan va o‘z xatti-harakatlarini boshqara olmagan.
Affåktning fiziologik va patologik turlari farqlanadi. Birinchisi
sog‘lom odamlarda kuzatilsa, ikkinchisi ruhiy kasalliklarda
uchraydi. Affåkt paytida odam o‘zini boshqara olmay qoladi
va båmalol birovning (o‘zining ham) joniga qasd qilib qo‘yadi.
Qahr, g‘azab, rashk, ajablanish va hursandchilik affåktlari
farq qilinadi. Patologik affåktda ongning torayishi tufayli qisman
yoki to‘la amnåziya ham kuzatiladi. Shuning uchun ham affåkt
paytida odam nima qilganini eslay olmaydi.
Kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun xatti-
harakatiga tus bårib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda
etadi. Kayfiyat aniq bir hissiyotga aloqador bo‘lmaydi. U tan
sog‘ligi yoki tan xastaligi haqida darak båruvchi ko‘p sonli
introråtsåptiv impulslar yig‘indisi hisoblanadi. Bunga dolzarb
ahamiyatga ega bo‘lgan turli-tuman kåchinmalarning so‘nggi
izlari ham qo‘shilib kåtadi. Natijada biz ko‘pincha kayfiyat
nimadan buzilganini aniq bilmasak ham, uni ancha to‘g‘ri
ta’riflab båramiz. Kayfiyat shod-xurram yoki qayg‘uli, tåtiklik
yoki lanjlik, hayajonlilik yoki ma’yuslik, jiddiylik yoki
yångiltaklik, jizzakilik yoki muloyimlik va h.k. tarzda bo‘ladi.
Jizzakilik va ma’yuslik – biror xastalik boshlanganining
ilk alomati bo‘lishi mumkin. Kayfiyatning turli xil buzilish-

%
laridan bo‘lmish eyforiya va disforiya ham kång tarqalgandir.
Eyforiya — bu ko‘tarinki, quvonchli kayfiyat bo‘lib, patologik
bålgi hisoblanadi. Ularga atrofdagi barcha narsalar quvonchli,
jozibali bo‘lib ko‘rinadi. Ular o‘zlarini dunyoda eng baxtiyor
kishidåk his qilishadi (bunga håch qanaqa asos bo‘lmasa-da).
Disforiya esa ortiqcha jizzakilik, o‘z-o‘zidan va atrofdagilardan
hafa bo‘lish, kårak bo‘lmagan narsaga asabiylashavårish bilan
ifodalanadi. Bunga badqovoqlik, yoqtirmaslik va badjahllik ham
qo‘shilishi mumkin.
Stråss (kuchli hayajonlanish). Psixologik ta’rifga ko‘ra affåktiv
holatga yaqin turadigan, låkin boshdan kåchirilishining
davomliligiga ko‘ra, kayfiyatga yaqin bo‘lgan his-tuyg‘ular
boshdan kåchirilishining alohida shakli stråss holati (ingliz.
stress – tazyiq ko‘rsatish, zo‘riqish so‘zidan olingan)dan yoxud
hissiy zo‘riqishdan iboratdir. Hissiy zo‘riqish xavf-xatar tug‘ilgan,
kishi xafa bo‘lgan, uyalgan, tahlika ostida qolib kåtish kabi
vaziyatlarda ro‘y båradi. «Stråss» so‘zi odatdagi turmushda va
tibbiy atamashunoslikda ancha kång tarqalgan. Odam qattiq
siqilsa: «Kåcha mån stråssga uchradim» deb xitob qiladi. Bu so‘zni
turmushda ishlatish shunga olib kåldiki, XX asr oxiri madaniyatida
«stråss» so‘zi ishlatilganda odamlar faqat salbiy ruhiy zo‘riqishni
tushunadigan bo‘lib qolishdi. Aslida «stråss» so‘zini faqat salbiy
ma’noda tushunish noto‘g‘ridir. «Stråss» atamasini 1936-yili fanga
kanadalik fiziolog olim G. Sålå olib kirgan.
Stråss nima? Stråss — organizmning ta’sirotchisi bo‘lmish
stråssorga nisbatan nospåtsifik umumiy javobidir. Organizmning
stråssorga javob råaksiyalarida spåtsifik va nospåtsifik omillar
kuzatiladi. Odam stråssiz yashay olmaydi, hayot bor joyda
stråss bor, uning bo‘lmasligi o‘lim dåganidir (G. Sålå, 1956).
Stråss aslida «hayot» tushunchasi bilan bir xildir. Savol tug‘i-
ladi: bordi-yu, odam hali tirik ekan, u stråss holatida bo‘lsa,
unda qanday qilib xastalikka duchor bo‘ladi? G. Sålå bu muam-
moni ochiq-oydin yoritib bårdi. Stråss odam uchun xavf tug‘dir-
maydi, aksincha, distråss xavflidir, bunda odam ancha vaqt
kuchli darajada zo‘riqqan bo‘ladi. Stråssni ijobiy va salbiy
turlarga ajratishdan håch qanday ma’no yo‘q, chunki fizio-
logik nuqtayi nazardan organizmning kuchli shodlikka va kuchli
qayg‘uga javob råaksiyasi bir xil bo‘ladi. «Stråss xastaliklari»

%
dågan tushuncha noto‘g‘ridir. «Distråss kasalliklari» dåyilsa,
to‘g‘riroq hisoblanadi, dågan edi G. Sålå.
G. Sålå stråssni uch asosiy bosqichga bo‘lgan va quyidagicha
ta’riflagan: birinchi bosqich — qo‘rquv bosqichidir. Bu bos-
qichda qon bosimi va tana harorati pasayadi, kapillarlarning
qon bilan to‘lishi va alkoloz kuzatiladi, oshqozon-ichak sistå-
masida funksional o‘zgarishlar, qonda qand miqdori kamayadi.
Ikkinchi bosqich — bu qarshilik ko‘rsatish bosqichidir. Bu
bosqichda alkoloz asidoz bilan, giðoglikåmiya giðårglikåmiya
bilan, artårial giðotoniya giðårtoniya bilan almashadi, tana
harorati ko‘tariladi va buyrakusti båzi qobig‘i kattalashadi,
kortikoståroidlar ko‘plab ajralib chiqadi. Uchinchi bosqich —
toliqish bosqichidir. Bu bosqichda yurak mushaklarida distrofik
o‘zgarishlar, oshqozon-ichak siståmasida yarachalar paydo
bo‘ladi, ularga nuqtasimon qon quyiladi, ayrisimon va limfatik
båzlar burishib qoladi, miya faoliyati susayadi. Stråssni
G. Sålågacha ham tadqiq qilishgan, låkin organizmda kåcha-
digan patofiziologik o‘zgarishlar orasida bog‘liqlik alomati
o‘rganilmagan.
Stråss qanday qilib distråssga o‘tadi, haddan tashqari umum-
moslashuv sindromi qanday qilib yuzaga kåladi? Bu muam-
molar hozirgi kunda olimlar tomonidan yana o‘rganilib kålin-
moqda. G. Sålå ta’biri bilan aytganda odamni yoshligidan
«paxtaga o‘rab-chirmash», ya’ni uni muammolardan avaylab-
asrash umumiy moslashuv sindromining pasayishiga olib kåladi.
Bunda stråss båmalol distråssga o‘tishi mumkin. Hayotda stråsslar
bo‘lib turishi tufayli ularni boshqarishni, ular kåltirishi
mumkin bo‘lgan zararni kamaytirishni bilish zarur.
Stråsslarga ko‘nikish usullari: birinchi usul tashkilot
darajasidagi usul bo‘lib, siyosatdagi, ishlab chiqarish tuzilma-
sidagi xodimlarga nisbatan qo‘yiladigan aniq talablarni ishlab
chiqishda, ularning faoliyatiga baho bårishda o‘zgarishlar ro‘y
bårishi natijasida sodir bo‘lib, bunday o‘zgarishlar stråssli
vaziyatlarning manbayini barham toptiradi. Ikkinchi usul ayrim
shaxs darajasidagi usul bo‘lib, u stråsslarni bartaraf qilish
bo‘yicha maxsus dasturlardan foydalanib, ularni boshqara
bilishdir. Bunday dasturlar måditatsiya, tråning, mashqlar,
parhåz va ba’zan ibodat qilishni ham o‘z ichiga oladi.

% 
Taxminiy hisoblarga qaraganda, hozir yår sharida 40 mln
dan ortiq odam turli darajada rivojlangan dåpråssiyaga mubtalo
bo‘lgan. Xo‘sh, dåpråssiya nima o‘zi? Dåpråssiya – bu hozirgi
kunga va kålajakka ishonchsizlik bilan qarash, doimo past
kayfiyatda bo‘lish, horg‘inlik, håch narsa qilishga intilmaslik va
fikrlashning sustlashuvidir. Dåpråssiya (tushkunlik) — bu siqi-
lish, ma’yuslik va g‘amgin kayfiyatdir. Albatta, fikrlashning
sustlashuvi og‘ir dåpråssiv holatlar uchun xosdir. Ko‘rib turga-
ningizdåk, dåpråssiya inson uchun xos bo‘lgan barcha ijobiy fao-
liyatni yo‘qqa chiqaradi. Bunda båmorlar atrofdagilarga båfarq
bo‘lib qoladilar, kamgap, ma’yus, ko‘pincha ko‘zyoshi qiladilar.
Ularning ongi ma’yus, g‘amgin kåchinmalarga to‘lib kåtadi.
Hozirgi, o‘tgan zamon va kålajak ularga qayg‘uli bo‘lib tuyuladi.
Ular olamga go‘yo qora ko‘zoynak taqqan holda qaraydilar.
Dåpråssiv kayfiyat hayotdan qoniqmaslik va ruhiy xastala-
nishlar oqibati bo‘lishi mumkin. Sabablari aniq bo‘lsa-da,
låkin unchalik ifodalanmagan bunday holatga odatdagi råaksiya
dåb qarash mumkin.
Ruhiy kasalliklarda båmorlar juda og‘ir va uzoq vaqt davom
etadigan tushkunlikka tushib, ovqat yåyishdan bosh tortishadi,
o‘z joniga suiqasd qilishga urinadilar. Aynan dåpråssiv holatlarda
o‘z joniga qasd qilish ko‘p uchraydi, ayniqsa, o‘smirlar
orasida. Ba’zan dåpråssiyaga chalingan o‘smirlar o‘zlarining
joniga qasd qilishlari uchun arzimagan sababning ham o‘zi
yåtarlidir. Masalan, ota-onasi qimmatbaho palto olib bårmaydi
yoki diskotåkaga yubormaydi, såvgan kishisi bilan uchrashgani
qo‘ymaydi va h.k. Bular, ayniqsa, 15—17 yashar bolalarga
yomon ta’sir qiladi. Bir o‘spirin ruhiy iztirob tufayli o‘zi
yashaydigan uyning 6-qavatidan sakrab o‘ladi. U o‘lim oldi
xatida «Hammangizni måning ortimdan yulduzlarga ravona
bo‘lishga chorlayman» dåb yozgan edi. Biroz vaqt o‘tgach 15
yoshga hali to‘lmagan qiz dugonasi bilan birga 9-qavatning
tomiga chiqib, yårga sakrashadi va jon bårishadi. Ularning yon
daftarlarida shunday misralar bitilgan edi. «Igor! Många sånsiz
hayotning nå kåragi bor? Mån ham såning izingdan, såning
bag‘ringga, yulduzlarga ravona bo‘laman! Måni kåchiringlar».
Nima uchun o‘z joniga suiqasd qilishadi? Buning psixologik
måxanizmlari nimalardan iborat?
Barcha o‘z joniga suiqasdlarni uch turga bo‘lish mumkin:
haqiqiy, yashirin va tantanavor. Haqiqiy suiqasd håch qachon

%!
to‘satdan bo‘lmaydi. Unga doimo yomon kayfiyat, dåpråssiya
hamroh bo‘ladi. Ular tåz-tåz hayotning mantig‘iga murojaat
qilib turishadi. O‘smirlar suiqasdning bu turiga javobsiz
såvgidan, yorining båvafoligidan murojaat qilishsa, qariyalar
farzandlaridan kåskin xafa bo‘lgan paytlarida o‘limning ushbu
turini tanlashadi. Odam o‘zining muammolariga boshqalarning
e’tiborini qaratmoqchi bo‘lsa, o‘z joniga suiqasd qilishning
yashirin turini tanlaydi. Bunday odamlar, ba’zan o‘z joniga
qasd qilajagini eng yaqin odamlariga aytib ham yurishadi. Låkin
bunga e’tibor bårilmaydi yoki kulib javob bårishadi. Suiqasd-
ning bu turi ko‘pincha iqtisodiy qiynalgan odamlar orasida
uchraydi. Tantanavor tarzda hayotdan ko‘z yumuvchilar o‘s-
mirlar orasida ko‘p uchraydi. Bunga misol, yuqorida kåltirga-
nimizdåk, såvimli qo‘shiqchisi o‘lganidan kåyin o‘z joniga
suiqasd qilgan qizlardir. Kåltirgan misollarimizning barchasi,
eng avvalo, hissiy qo‘zg‘aluvchanlik darajasiga tågishlidir. Bu
daraja individual ravishda xilma-xil bo‘ladi.
Ehtiros ham uzoq davom etadigan va barqaror bo‘lgan
emotsional holatdir. Kayfiyatdan ehtirosning farqi shuki,
ehtiros muayyan harakatga, muayyan obyåktiv muttasil inti-
lishda kuchli suratda ifodalangan holatdir. Bular ijobiy ehti-
roslarga misol bo‘lib, ular odamni ulkan ijodiy faoliyat yo‘liga
yåtaklovchi kuchdir. Ehtiros, tor ma’nodagi so‘z bilan ayt-
ganda, shaxsning emotsional sohasini tashkil etib, ular kishi
xulq-atvorini tartibga solib turadi, bilishning jonli manbayi,
odamlar o‘rtasidagi murakkab va ko‘p qirrali munosabatlar-
ning ifodasi bo‘lib hisoblanadi.
Ijtimoiy mavqåyi jihatidan yuksak va past ehtiroslar farq
qilinadi. Ilm-fanga, san’atga båriluvchanlik yuksak ehtirosga
misol bo‘lib xizmat qiladi. Past ehtiroslarga ichkilikka va
giyohvandlikka, qimor o‘yinlariga ruju qo‘yishni misol qilish
mumkin. Patologik ehtiroslar psixopatik shaxslarda osongina
paydo bo‘ladi. Biron narsaga bårilish odam hislari orasida katta
o‘rin tutadi. Ularni shunday dåyishga sabab ular muayyan
bir obyåkt, narsaga qaratilgan bo‘lib, unga båvosita aloqadordir.
Masalan, biz kimdandir xafa bo‘lamiz, kimgadir hasadgo‘ylik
qilamiz. Narsa va hodisalarga nisbatan bo‘lgan hislar turli xil
hissiy o‘zgarishlarga mansubdir va ular orasida nozik farqlar

%"
bo‘ladi. Achinish, afsuslanish, hamdardlik hislari bunga misol
bo‘la oladi. Bu hislarning qay darajada rivojlangan bo‘lishi,
obyåktning sifatlari va xossalariga, his etayotgan odam shaxsiya-
ti xususiyatlariga (fazilatlari) va ijtimoiy kålib chiqishiga,
dunyoqarashiga bog‘liq bo‘ladi.
Ruhlanish muayyan maqsadga, faoliyatga katta kuch va
istak bilan intilishdan iboratdir. Ruhlanish ba’zan qisqa mud-
dat, ba’zan esa uzoq muddat davom etadi. Ruhlanish ijobiy
emotsional holat bo‘lib, jamiyat uchun va ayrim shaxs uchun
alohida ahamiyatga ega bo‘lgan hollarida ham, faoliyat natijalari
g‘oyat maroqli bo‘lgan hollarda ham, odamlarda ruhlanish
paydo bo‘ladi.
Frustratsiya doimiy stråss oqibatida maqsadning yo‘q bo‘lib
qolishi, råjaning izdan chiqish holatidir. Yuqorida qayd etilgan
his-tuyg‘ulardan tashqari quvonch, g‘azab, g‘am-g‘ussa, vahima
va shuningdåk, organizmda kuchli vågåtativ o‘zgarishlar bilan
kåchadigan ochlik, chanqash, og‘riq va jinsiy hissiyotlar
mavjud. Ular ayni paytda organizmdagi biologik jarayonlar
bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi.
His-tuyg‘u turlari. Psixologiyada his-tuyg‘uning quyidagi turlari
ajratiladi: praksik his-tuyg‘ular måhnat faoliyati davomida kåchi-
rilib, unda shaxs biror maqsadni anglaydi, uni e’tirof yoki inkor
qiladi, maqsadga erishish yo‘llarini baholaydi, unga tatbiq etish
usullari va qurol vositalarini ma’qullaydi yoki ma’qullamaydi,
ularning tanlanganligiga shubhalanadi, muvaffaqiyat yoki
muvaffaqiyatsizlik va h.k. hislarini boshdan kåchirilishi tushuniladi.
Axloqiy his-tuyg‘ular shaxsning boshqa odamlarga, måhnat
va o‘quv jamoasiga hamda ijtimoiy burchlariga bo‘lgan munosa-
batlarida ifodalanadi. Inson axloqiy hislarni kåchirar ekan, u
ijtimoiy axloq tamoyillari va må’yorlari, måzonlariga asoslan-
gan holda kishilarning xatti-harakatlarini baholaydi. Axloqiy
his-tuyg‘ular o‘z tarkibiga mas’uliyat, javobgarlik, fidoyilik,
vijdon, adolat, ibo, iffat, or-nomus, uyalish, simpatiya, empa-
tiya, g‘urur, o‘rtoqlik, muhabbat kabilarni kiritadi.
Intållåktual his-tuyg‘ular shaxsning haqqoniy, jonli, man-
tiqiy mushohadalari, soxta, yuzaki, ajablanarli, shubhali
kabi mulohazalarga nisbatan munosabatida ifodalanadi.

%#
Hayajonlanish, ajablanish, qiziqish, hayratlanish, lol qolish,
shubhalanish, shodlanish kabi intållåktual hislar shaxs bilish
faoliyatining ajralmas qismidir.
Eståtik his-tuyg‘ular muayyan måzondagi baholarda, nafo-
sat må’yorlarida o‘ziga xos badiiy lazzatlanish, go‘zallikni
his qilish holatida kåchib, u fojiali yoki kulguli, yoqimli yoki
yoqimsiz, go‘zallik yoki xunuklik kabi holatlar tarzida munosa-
batda bo‘ladi. Yuqorida tilga olingan his-tuyg‘u turlari uyg‘un-
lashgan holda birlashib namoyon bo‘lsa, yuksak his-tuyg‘ular
dåyiladi. Yuksak his-tuyg‘ular faqat odamga xos bo‘lib, kishilar-
ning ijtimoiy-tarixiy, xususan, ularda ikkinchi signal siståma-
sining taraqqiy etishi mahsuli hisoblanadi.
Aksariyat ruhiy jarayonlar qatori hissiyotlar ham bolalarda
juda erta boshlanadi. Birinchi bosqich — his-tuyg‘u va ehtiyojga
qarab qoniqish-qoniqmaslik birga kåladigan hisdir. Ikkinchi
bosqich — ijtimoiy hislar: yoqtirish, o‘z-o‘zini yaxshi ko‘rish,
xafagarchilik hissidir. Birmuncha kåchroq (qariyb uch yoshdan
boshlab) bolalarda eståtik did hissi rasmana namoyon bo‘ladi.
Bola «chiroyli-xunuk»ni farqlay boshlaydi. Uchinchi bosqich —
hissiyotning jadal, hattoki, zo‘r bårib avj olishi, qo‘zg‘aluv-
chanlikning oshganligi va maktabgacha yoshda båqaror bo‘lishi
bilan xaraktårlanadi. Ayni paytda axloq-odob hissi rivojlana
boshlaydi. So‘nggi bosqich — bolalarda maktab yoshida oliy
hissiyotning rasmana rivojlanishi bilan xaraktårlanadi. His-tuyg‘uni
tarbiyalash katta ahamiyat kasb etadi. U umuman tarbiyaning
doimiy hamrohi bo‘lmog‘i lozim. O‘qitish mohiyati bunda ayniqsa
båqiyosdir. O‘qituvchi va tarbiyachi bolaning hissiy va tafakkur
doirasiga ta’sir o‘tkazishi, rag‘batlantirishi, kårak bo‘lsa, ularni
to‘xtatib qo‘yishi ham mumkin. Bunda shuni unutmaslik kårakki,
musiqa, tasviriy san’at, shå’riyat, tåatr va kino eståtik didni
tarbiyalashda ma’lum ahamiyat kasb etadi.
EMOTSIYALAR PAÒOLOGIYASI
Psixikaning turli-tuman buzilishlari orasida emotsional
patologiya, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega. Bu, avvalo,
emotsional qo‘zg‘aluvchanlik darajasiga taalluqli. Garchi, bu
daraja har kimda har xil bo‘lsa-da, biroq klinikada keskin
pasayib ketgan qo‘zg‘aluvchanlikni kuzatishimiz mumkin.

%$
Bunda hatto kuchli ta’sirlovchilar ham emotsiyalar keltirib
chiqarmaydi (depressiyalar, shizofrenik nuqson).
Emotsiyalar beqaror bo‘lganda yoki emotsional zaiflikda
kayfiyatning mayda tashqi ta’sirotlar ta’sirida yoki hatto ular
bo‘lmaganida ham doimiy o‘zgarib turishi ro‘y beradi. Yig‘i
ketidan kulgu kelishi miyaning tomir kasalliklari uchun xos.
Boshqa hollarda sevgi, nafrat, do‘stlik, adovat yetarli darajada
chuqur ifodalangan va ayni vaqtda beqaror bo‘lishi ehtimol.
Bu psixopatiyalarning ayrim turlari uchun xos.
Kayfiyat buzilishlari emotsional sohaning tez-tez bo‘lib
turadigan buzilishlari qatoriga kiradi. Kayfiyat buzilishining
uch asosiy turi: disforiya, depressiya va eyforiya tafovut qilinadi.
Disforiyada odam injiq, o‘zidan va atrofdagilardan ko‘ngli
to‘lmaydigan, asabiylashgan bo‘ladi. Bu alomatlarga tundlik,
adovat va jahldorlik qo‘shilishi mumkin.
Depressiya — doimo g‘amgin, yomon kayfiyatda yurishdir.
Bunda bemorlar boshqalarga aralashib ketolmaydi, kam gapi-
radi, ko‘pincha ko‘ziga yosh oladi. Uning dili ma’yus, yomon
fikrlar va xayollar bilan band bo‘ladi. Hozirgi ahvoli, o‘tgan
kunlari va kelajagi unga qorong‘i bo‘lib tuyuladi. Dunyoga
qora ko‘zoynakdan qaraganday qaraydi. Depressiv kayfiyat
turmushdagi muvaffaqiyatsizliklar va ruhiy shikastlar oqibatida
kelib chiqqan bo‘lishi ham mumkin. Ularning sababi bo‘lganda
va bu holat unchalik yaqqol bo‘lmaganda uni normal reaksiya
deb qaralsa bo‘ladi.
Ruhiy kasalliklarda bemorda ovqatdan yuz o‘giradigan,
o‘zini qatl qilishga urinishgacha olib boradigan uzoq davom
etadigan og‘ir depressiyalar kuzatiladi.
Eyforiya deganda, biz vaqtichog‘lik, beg‘amlik, biroz ko‘-
tarinki kayfiyatni tushunamiz. Eyforiyada odam tetik, hara-
katchan, sergap, imo-ishoralari jonli, gapirganda qo‘llari hara-
katda, ovozini keragidan qattiqroq qilib chiqaradi. Olam ular-
ning ko‘ziga g‘oyat chiroyli rangli bo‘yoqlarda gavdalanadi.
Inson xursand bo‘lganida, muvaffaqiyat qozonganida va
shunga o‘xshash shodlik kunlarida eyforiya normal reaksiya
hisoblanadi. Bordi-yu, eyforiya uchun psixologik asoslar bo‘l-
masa yoki u hatto salbiy hayotiy hodisalarda ham paydo
bo‘lsa, uni patologik holat deb ko‘zdan kechirish kerak.

%%
IRODA-HARAKAT JARAYONLARI
Iroda dåb, shaxsning oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishishda
qiyinchiliklarni yångib o‘tishga qaratilgan faoliyati va xulq-
atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va o‘z-o‘zini boshqarishiga
aytiladi.
Iroda – bu shaxs faolligining alohida shakli, uning xulq-
atvorini tashkil etishning u tomonidan qo‘yilgan maqsad bilan
bålgilanadigan alohida turi bo‘lib, u tabiat qonunlarini egallab
oladigan va shu tariqa uni o‘z ehtiyojlariga ko‘ra o‘zgartirish
imkoniyatiga ega bo‘ladigan kishining måhnat faoliyatida paydo
bo‘ladi.
Iroda o‘zaro bog‘liq ikki – undovchi va tormozlash (to‘x-
tatish) vazifalarning bajarilishini ta’minlaydi va ularda o‘zini
namoyon qiladi.
Undovchi vazifasi kishining faolligi bilan ta’minlanadi.
Harakat oldingi vaziyat (chaqiriqqa nisbatan kishi aylanib
qaraydi, o‘yinda tashlangan to‘pni qaytaradi, qo‘pol so‘zdan
xafa bo‘ladi va h.k.) bilan bog‘liq bo‘lgan paytdagi faollik
harakatning ayni o‘zida namoyon bo‘ladigan ichki holatiga
nisbatan subyåktning o‘ziga xos xususiyatini kuchga kiritish
harakatini chiqaradi (zarur axborotni olishga ehtiyoj såzayot-
gan kishi o‘rtog‘ini chaqiradi, jahli chiqqan holatda yonidagi-
lariga qo‘pollik qilishga yo‘l qo‘yadi va h.k.).
Irodaning undovchi vazifasi bilan birgalikda harakat
qiluvchi to‘xtatish vazifasi faollikning yoqimsiz ko‘rinishlarini
jilovlashda namoyon bo‘ladi. Shaxs o‘zining dunyoqarashida
eng yuksak maqsadlariga javob bårmaydigan motivlarning
uyg‘onishini va harakatlarning bajarilishini to‘xtatishga qodirdir.
To‘xtatish bo‘lmasa, xulq-atvorni boshqarib bo‘lmas edi.
Odamlar o‘zlarining qilgan ishlari uchun mas’uliyatni kimga
yuklashga moyil bo‘lishiga qarab, såzilarli ravishda farqlanadilar.
Kishining o‘z faoliyati natijalari uchun mas’uliyatni tashqi
kuchlarga va sharoitlarga qayd qilib qo‘yish yoki, aksincha,
ularni shaxsiy kuch-g‘ayratlariga va qobiliyatlariga moyilligini
bålgilaydigan sifatlar nazoratni lokallashtirish («nazorat
lokusi» dågan atama qo‘llaniladi, lotin. lotus – o‘rnashgan
joy va fran. controle – tåkshirish) dåyiladi. O‘z xulq-atvori va

%&
o‘z ishlari sabablarini tashqi omillar (taqdir, holat, tasodif
va boshqalar)dan dåb bilishga moyil bo‘ladigan odamlar bor.
Shunaqa paytda nazoratning tashqi (ekstårnal) lokallashtirilishi
to‘g‘risida gapiriladi. Bu toifaga mansub o‘quvchilar olingan
qoniqarsiz baholarini istagan vaj-bahona bilan tushuntirishadi.
Tadqiqotlar nazoratning ekstårnal lokallikka moyillik mas’-
uliyatsizlik, o‘z imkoniyatlariga ishonmaslik, xavfsirash, o‘z
niyatlarini ro‘yobga chiqarishni yana va yana kåchiktirishga
intilish kabi shaxsiy kechinmalar bilan bog‘liq ekanligini ko‘r-
satdi. Agar inson, odatda, o‘z qilmishi uchun javobgarlikni
zimmasiga olsa va uning sabablarini o‘z qobiliyati, xaraktåri va
shu kabilarda dåb bilsa, unda nazoratning ichki (intårnal)
lokallashuvi ustun dåb hisoblash uchun asos bor. Nazoratning
ichki lokallashtirilishi xos bo‘lgan odamlar maqsadga erishishda
ancha mas’uliyatli, izchil o‘z-o‘zini tahlil qilishga moyil hamda
mustaqil bo‘lishi aniqlangan.
Odamning xatti-harakati va faoliyati ixtiyorsiz, ixtiyoriy
bo‘lishi mumkin. Ixtiyorsiz harakatlar amalga oshirilishi uchun
ongning ishtirok etishi shart emas, ular umuman onggacha
yåtmasligi yoki harakatlar amalga oshganidan kåyin ongda
aks etishi mumkin. Ixtiyorsiz harakatlardan farqli o‘laroq,
irodali yoki ixtiyoriy harakatlar ong boshqaruvi asosida amalga
oshib, muayyan, oldindan ko‘zlagan maqsadga erishishga
qaratilgan bo‘ladi. Shartsiz va qisman shartli råflåkslar ixtiyorsiz
harakatlar sirasiga kiradi. I.P. Pavlov bo‘yicha ixtiyoriy hara-
katlar asosida ikkinchi signal siståmasi yordamida amalga
oshiriladigan oliy tartibdagi zanjir råflåkslari yotadi.
Hayvonlar hayotida instinktiv harakatlar katta o‘rin tutadi.
Bularga tayyor holda nasldan naslga o‘tadigan få’l-atvorning
murakkab shakllari mansub bo‘ladi. Bunday irsiy axborotni
yo‘ldosh plazmasi orqali o‘tkazish måxanizmlari hozirgi vaqtda
biolog-gånåtiklar tomonidan muvaffaqiyatli o‘rganilmoqda.
Qushlar, chumolilar, asalarilarning oldindan o‘rgatmay turib
namoyon bo‘ladigan få’l-atvorining murrakab instinktiv shakl-
lari hammaga ma’lum. Instinktiv harakatlarning ixtiyoriy hara-
katlardan farqi shundaki, ularni vujudga kåltiruvchi organizm
qandaydir muayyan maqsadni o‘z oldiga qo‘ymaydi va o‘z
harakatlaridan håch qanday natijalarni ko‘zda tutmaydi. Agar

%'
instinktiv harakatlar ko‘pgina hayvonlarning hayotida få’l-
atvorining asosini tashkil qilsa, odam hayotida esa instinktiv
harakatlar sof holda ancha kam o‘rin tutadi. Låkin odamdagi
jinsiy, onalik va boshqa instinktlar bundan mustasno.
Zamonaviy madaniyatli kishidagi instinktlar ongli ravishda
iroda harakatlari tomonidan boshqariladigan murakkab
faoliyatning tarkibiy qismiga kiradi. Bu harakatlar instinktdan
kålib chiqishi ehtimoli bo‘lgan ehtiyojlarga muvofiq amalga
oshirilishi mumkin.
Avtomatik harakatlar yoki avtomatizmlar dåb, avvaliga ong-
li, låkin ong nazoratidan mashq qilish natijasida muayyan
darajada ozod bo‘lgan harakatlarga aytiladi. Chunonchi, yosh
bola xat yozishni o‘rganar ekan, harflarni yozayotganda ongli
ravishda u yoki bu elåmåntlarni masalan, «i» harfiga kiruvchi
uchta chiziqni birlashtirish kårak, dåb o‘ylaydi. Xat ko‘nikmasini
orttirgandan kåyin harflarni yozish avtomatlashtiriladi va biz
harflar qanday qilib yozilishini o‘ylamasdan, hatto qanday
yozayotganimizga ham e’tibor bårmasdan yozib kåtavåramiz.
Xuddi shu tariqa raqs o‘rganuvchi ham oldin muntazam
izchillikda ongli ravishda muayyan harakatlar qilib o‘rganib
olgach, osonlikcha avtomatik ravishda raqsga tushavåradi, bunda
u oyoqlari harakatini ong nazoratisiz harakat qildira boshlaydi.
Bayon etilgan avtomatizm ko‘nikma dåb ataladi.
O‘qish, yozish, sport va turli xil måhnat ko‘nikmalari odam
faoliyatida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ko‘nikmalar
yordamida ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatlar orasidagi uzilish
yo‘qoladi, aksincha, ular bir-biri bilan chambarchas bog‘la-
nadi. Avtomatlashtirilgan harakatlar qilinganda, ongda ishga
tushirish måxanizmlari qoladi. Bundan tashqari, avtomatik
faoliyatda biz xohlasak ong nazoratini ishga tushirishimiz
mumkin. Royal chalish, avtomobilni boshqarish, iroda va
avtomatlashtirilgan harakatlarning murakkab navbatlashuviga
misol bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lumki, I.P. Pavlov instinktlarni
murakkab bog‘langan råflåkslar dåb atagandi. Oddiy shartsiz
va shartli råflåkslarda esa ular iroda harakatlari sirasiga kirmaydi.
Ba’zi hollarda ular ongda aks etishi, boshqa paytlari aks
etmasligi mumkin. Buni quyidagi misolda tushuntirib båramiz.
Kishi kitob o‘qib o‘tiribdi va u tanasida iskabtopar turganini

&
ko‘rib qoladi. Birinchi vaziyat: «Bu iskabtopar, måni chaq-
masidan oldin uni o‘ldirish kårak», dåb o‘ylaydi. Bu irodali
ongli harakatdir. Ikkinchi vaziyat: odam tåzda iskabtoparni
o‘ldiradi va ana shundan kåyingina nima sodir bo‘lganini
fahmlaydi. Bu råflåktor harakatdir. Uchinchi vaziyat: odam
kitob o‘qib turib, iskabtoparni o‘ldirib, hatto bunga ahamiyat
ham bårmaydi. Bu ongda aks etmagan råflåksdir.
Iroda harakatlari dåb, oldindan ko‘zlangan maqsadga eri-
shish uchun ongli ravishda amalga oshiriladigan va råjalash-
tirilgan harakatlarga aytiladi. Iroda harakatlarini amalga oshirish
mobaynida to‘sqinliklarni yångish uchun iroda kuchi talab
qilinadi. Bu iroda kuchini biz turli darajadagi qiyinchiliklarga
duch kålganda såzamiz. Masalan, oddiy qilib aytganda, har
birimiz ana shu iroda kuchini sovuq suvga sakrayotganda o‘zi-
mizda sinashimiz mumkin.
Biror-bir vazifani uzoq vaqt bajarayotganda (masalan, kitob
yozayotganda) muayyan iroda kuchiga ehtiyoj såzishimiz
mumkin. Iroda kuchini ishlatish qobiliyati individual va turlicha
bo‘ladi. Bu borada irodasi kuchli va zaif odamlar farq qilinadi.
Juda oddiy iroda harakatlarini amalga oshirganimizda iroda
kuchini såzmaymiz. Harakatni amalga oshirishga bo‘lgan
to‘sqinliklar qanchalik kam ifodalangan bo‘lsa, iroda kuchi
shunchalik oz bo‘ladi. Låkin patalogiyada, og‘ir nåvrozlarda,
dåpråssiya paytida, shizofråniyada iroda kuchiga qobiliyat
shunchalik zaiflashgan bo‘ladiki, båmorlar oddiygina hara-
katlarni: turish, kiyinish, yuvinish kabi harakatlarni ham bajara
olmaydilar. Chunonchi, kokaindan zaharlangan båmor o‘rnida
yotib, juda chanqaganidan bir soat mobaynida yonida turgan
suv solingan stakanni qo‘l uzatib ololmagan.
Iroda jarayoni biron ishni bajarishga intilishdan yoki
xohlashdan, harakat qilishdan boshlanadi. Intilishlar o‘z nav-
batida odam qiziqishlariga aloqador bo‘ladi. Bir nåcha qiziqish
mavjud bo‘lganda ulardan bittasi asosiy qiziqish hisoblanadi.
Masalan, shifokorda musiqaga, ov qilishga, surat chizishga,
shå’riyatga qiziqish bo‘lsa-da, låkin uning asosiy qiziqishi
tibbiyotdir. Kishiga ta’rif bårar ekanmiz, qiziqishning ko‘pligini
va kamligini, ularning barqaror, kuchli yoki kam bo‘lishini
farq qila bilish zarur. Qiziqishlarning jadalligida katta indi-

&
vidual tafovutlar mavjud. Ko‘p kasalliklarda irodaning pasa-
yishi xulq-atvorning va qiziqishlarning o‘zgarishi bilan kåchadi.
Turli xil kasalliklarda qiziqishlarning jadalligi va soni, odatda,
turlicha bo‘ladi. Ko‘pincha, båmorlarning ishtahasi yo‘qoladi,
odatdagi mashg‘ulotlarga, o‘qishga qiziqmay qo‘yadilar. Ba’zi
bir ruhiy xastaliklarda qiziqishlarga va harakat qilishga
qobiliyatning patologik zaiflashuvi yaqqol ifodalangan bo‘ladi.
Chunonchi, dåpråssiyada va shizofråniyaning ayrim turlarida
båmorlar dåyarli håch narsaga qiziqmay qo‘yadilar. Ular håch
narsa qilgisi kålmaydi, håch narsaga qiziqmaydi. Bunday
båmorlar uzoq vaqt, goho oylab va yillab kam harakatchan
va faoliyat ko‘rsatmay, ko‘proq vaqtini o‘rinda yotib o‘tkazi-
shadi. Ovqatga qiziqishning yo‘qligi, uzoq vaqt ovqatdan bosh
tortishda ifodalanadi. Boshqa kasalliklarda, ayniqsa, maniakal
sindromda qiziqishlarning kåskin oshishi va båqarorligi xos
bo‘ladi. Chunonchi, akrixindan zaharlangan maniakal sindrom-
ga chalingan båmor ayol bir vaqtning o‘zida tibbiyot institu-
tiga o‘qishga kirmoqchi, atirgullarning yangi navlarini o‘stir-
moqchi va ulardan uyda atir ishlab chiqarmoqchi, erga tågib,
kamida olti bola tug‘moqchi, katta roman yozmoqchi, opåra
tåatrida ashula aytmoqchi, chåt tilini o‘rganmoqchi va rangli
fotosurat olishni o‘zlashtirmoqchi bo‘lgan. Aslida esa u
bittasining ham uddasidan chiqa olmagan.
Shunchaki qaraganda, odam irodasi juda erkin va håch
narsadan chågaralanmagandåk bo‘lib tuyuladi. Oddiygina kuza-
tuvlar go‘yo buni tasdiqlaydi ham. Masalan, odam xohlasa
o‘tiradi, xohlasa turadi va h.k. Agar odam ancha vaqt suv
ichmay yursa, agar uning vujudi ana shu suyuqlikni juda
qo‘msasa, u albatta, chanqaydi va albatta, suv ichgisi kåladi.
Shunday qilib, uning «mutlaq erkin irodasi» chåklangan bo‘lib
chiqadi va qandaydir shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Irodani
tanlash imkoni borligini inkor etuvchi nazariyalar ham mavjud
bo‘lgan. Ular fikricha har qanday hodisa, shu jumladan, odam-
larning xohishlari ham muayyan sabablarga aloqador bo‘ladi,
shu bois shart-sharoitlar mavjud bo‘lgandagina odam biror
harakatni ado etadi. Tanlash erkinligini his etish esa faqat
illuziyadir. Mutlaq erkin irodani tan olish va umuman irodani
inkor etish mumkin emas. Birinchisi dunyoni anglamaslikka

& 
olib kåladi. Odam irodasi håch qaday qonuniyatlarga bo‘ysun-
mas ekan, jamiyatning taraqqiy etishi haqidagi fanni yaratish
mumkin emas.
ÒIBBIYOT XODIMINING TAKTIKASI
Insonning xatti-harakatlari va amallari beixtiyor va ixtiyo-
riy bo‘lishi mumkin. Beixtiyor amallarida ongning ishtirok eti-
shi shart emas. Beixtiyor harakatlardan farqli ravishda iroda
yoki ixtiyoriy harakatlar oldimizga qo‘yilgan aniq maqsadga
erishish uchun ularni ongli ravishda tartibga solishga qaratilgan
holda amalga oshiriladi. Beixtiyor harakatlarga shartsiz va
qisman shartli reflekslar kiradi. Ixtiyoriy harakatlar negizida,
I.P. Pavlov ta’biri bilan aytganda, ikkinchi signal sistemasi
yordamida amalga oshiriladigan zanjirsimon reflekslar yotadi.
Orttirilgan ko‘nikmalar misolida ixtiyoriy va beixtiyor hara-
katlar o‘rtasida uzilish yo‘qligini ko‘rish mumkin. Aksincha,
ular bir-biri bilan bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, avtomatik
(beixtiyor) faoliyatimizda biz istalgan paytda ong nazoratini
ishga solishimiz mumkin. Iroda va avtomatlashgan harakatlar-
ning murakkab tarzda qo‘shilib kelishiga royalda musiqa cha-
lish, avtomobil va boshqa murakkab apparatlarni boshqarish
misol bo‘ladi. Ma’lumki, I.P. Pavlov instinktlarni murakkab
halqasimon reflekslar sifatida ko‘zdan kechirgan. Oddiy shartsiz
va shartli reflekslar irodaga taalluqli emas. Ayrim hollarda ularda
ong qatnashsa, boshqalarida ong ishtirok etmasligi mumkin.
Irodani ishga solish, irodali bo‘lish uchun inson o‘z oldida-
gi to‘siqlarni yenga olishi darkor. Odam sovuq suvga sho‘ng‘ish
yoki parashutdan sakrash vaqtida o‘z irodasini ishga soladi.
Irodali bo‘lish har kimning o‘ziga bog‘liq. Shu jihatdan
irodasi kuchli va bo‘sh odamlar farq qilinadi. Kishining ma’-
lum vazifani bajarishi uchun to‘siqlar nechog‘liq kam bo‘lsa,
bu yumushi kamroq iroda kuchini talab qiladi. Biroq, pato-
logiyada, og‘ir nevrozlarda, depressiyalarda, shizofreniyada
iroda shu qadar susayib ketadiki, bemorlar oddiy harakatlarini
qila olmaydilar. Masalan, o‘rinlaridan tura olmaydilar, yuz-
qo‘llarini yuva olmaydilar va kiyina olmaydilar va h.k. Chu-
nonchi, narkotik moddadan intoksikatsiyaga uchragan bemor

&!
nihoyatda chanqoqligiga qaramay, yonginasida turgan bir piyola
suvni bir soat ichida olib ichishga jazm qila olmagan. Irodaning
bo‘shligi yoki yo‘qligi gipobuliya va abuliya deb ataladi.
Odamning irodasi tarbiya, o‘qish va mehnat faoliyatida vujudga
keladi va mustahkamlanadi. Òurmushda uchraydigan qiyinchi-
liklar iroda bilan yengiladi. Bunda bolalikdagi tarbiyaning aha-
miyati beqiyos. Bolani yoshligida taltaytirib yuborib, unda
mehnatga havas uyg‘otmaslik, og‘zidan chiqishi bilan hamma
narsani muhayyo qilish irodasiz bo‘lib o‘sishiga sabab bo‘ladi.
Bunday bolalar irodasiz bo‘lib qolishadi. Ular biror ishni mustaqil
bajara olmaydilar va yangi sharoitlarga tushib qolganda qiynalib
qoladilar. Va, aksincha, agar bolalar o‘z holiga tashlab qo‘yilsa,
ota-onasi va yaqin qarindoshlari ularga loqaydlik qilib tarbiyasi
bilan shug‘ullanmay qo‘ysalar, bu ham salbiy oqibatlarga olib
keladi. Bolaning xarakteri, xulq-atvori yomonlashadi, unda yaramas
odatlar va salbiy mayllar paydo bo‘ladi.
Odamning ijobiy iroda fazilatlariga qat’iyatlilik, sabot-ma-
tonat, tashabbuskorlik, g‘ayratlilik, intizomlilik, mardlik va jasorat
kabilar kiradi. Mujmallik, bo‘shanglik, dangasalik, tashabbus
ko‘rsata olmaslik, qo‘rqoqlik, shuningdek, qaysarlik va laqmalik
kabi odatlar odam xarakterining salbiy jihatlaridan sanaladi.
Psixopatologiyada patologik mayllar alohida o‘rin tutadi.
Yeb bo‘lmaydigan narsalar (ohak, kesak)ni iste’mol qilish
sog‘lom homilador ayollarda, bolalarda vaqtinchalik hodisa
sifatida kuzatilsa, shizofreniyada bu patologik mayllik ko‘p
uchrab turadi.
Òibbiyot xodimlari bemorlarning davolanish rejimiga rioya
qilishlari ustidan muttasil nazorat olib borishlari kerak. Oddiy
harakatlarni bajarishda ularni faollashtirish lozim. Bunga ana-
lizlarni o‘z vaqtida kechiktirmay topshirish, dori-darmonlar,
davolash muolajalarini qabul qilish kiradi. Ba’zan ularga od-
diy topshiriqlarni berish va bu vazifalarning bajarilishini na-
zorat qilib turish kerak.
Katatonik buzilishlarga uchragan bemorlar kamdan kam
hollarda somatik shifoxonalarga tushib qoladilar. Ularni maxsus
malakaga ega hamshiralar parvarish qilishlari kerak. Ular ovqat
yeyishdan bosh tortadilar, shunga ko‘ra bunday bemorlarni

&"
zo‘rlab ovqatlantirishga, ba’zan zond orqali yedirishga to‘g‘ri
keladi. Keyinroq ularni ruhiy kasalliklar shifoxonasiga o‘tkazish
zarur. Bemorlar o‘z tashqi ko‘rinishlariga ahamiyat bermay
qo‘yadilar, gigiyena qoidalarini bajarmaydilar. Bunday hollarda
o‘rta tibbiyot xodimi ularga talabchanlik bilan muomala
qilishi, ularning faolligini oshirishga harakat qilishi darkor.
Hamshiralar shifokor topshiriqlari va ko‘rsatmalarini og‘ish-
may ado etishlari tufayli bemorlarning dardiga malham bo‘-
ladigan zarur amallarni bajaradilar.
Bemorlarning xatti-harakatlarini sinchkovlik bilan o‘r-
ganib, bu ma’lumotlarni muntazam yozib borish ham tib-
biyot hamshirasining vazifalaridan sanaladi.
SHAXS MUAMMOLARI
Shaxs tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan
tushunchalardan biri bo‘lib, uni o‘rganish psixologiyaning
asosiy fånomåni sanaladi. Odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi
qo‘zg‘atuvchilar ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki
tuzilishi yig‘indisi bilan boyitilishi evaziga shaxs dågan
tushuncha hosil bo‘ladi.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri – bu uning
individualligi. Individuallik insonning shaxsiy psixologik
xususiyatlarining båtakror birikmasi bo‘lib, uning tarkibiga xarak-
tår, tåmpåramånt, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron
xususiyatlar yig‘indisi, iroda, faoliyati, motivlari, inson dunyo-
qarashi, iqtidori, har xil shakldagi råaksiyalar, qobiliyatlari va
boshq. kiradi. Shaxsning psixik hodisalarining birikmasini aynan
o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Shaxs o‘zining
qadr-qimmati va nuqsonlari bilan, ijtimoiy turmushda faol ishtirok
etishi, ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kålgan o‘zining kuchli va
kuchsiz jihatlari bilan båtakror oliy zotdir.
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va
ijtimoiy (sotsial) omil (faktor)ning, voqålikning ta’siri ostida
shakllangan inson shaxsida ikki muhim qism bo‘lganligini
tasdiqlovchi nazariya, ya’ni «ichki psixik» («endopsixik» —
yunon. «endo» — ichki dågan ma’noni bildiradi), «tashqi
psixik» («ekzopsixik» — yunon. «ekzo» — tashqi dågan ma’noni

&#
bildiradi) qismlarga ajratiladi, dågan g‘oya ilgari suriladi.
«Endopsixika»da shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari
sifatida psixik elåmåntlar va funksiyalarning o‘zaro bog‘liqligi
aks ettirilsa, «ekzopsixik» qismi bo‘lsa, shaxsning tashqi
muhitga nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo‘lgan
barcha jihatlarini, shaxslararo va obyåktiv munosabatini
bålgilaydi. «Endopsixika» shaxsning ta’sirlanishi, xotira,
tafakkur, xayol kabi bilish jarayonlarining xususiyatlarini,
irodaviy zo‘r bårish xislatlarini, ixtiyorsiz harakatlarni va
shu kabi fazilatlarini aks ettirsa, «ekzopsixika» esa o‘z tarkibida
shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayl-
lari, idåallari, maslagi, ustunlik qiluvchi, hukmron hissiyot-
larini, egallagan bilimlarni, tajribalarni va shu singarilarni
qamrab oladi. «Endopsixika» biologik shart-sharoitlarga bog‘liq
bo‘lsa, aksincha, «ekzopsixika» ijtimoiy voqåliklar ta’siri
ostida yuzaga kåladi, tarkib topadi va takomillashib boradi.
Shaxs shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar.
Shaxs ijtimoiy, konkråt-tarixiy sharoitlarda yashashi, ta’lim-
tarbiya olishi tufayli tarkib topadi. Shaxs taraqqiyotining
harakatlantiruvchi kuchi nimadan iborat? Bu masalani hal
qilish yuzasidan psixologiya tarixida ikki oqim mavjud bo‘lib,
ulardan birinchisi shaxs psixik taraqqiyotining biogånåtik
konsåpsiyasi, ikkinchisi esa sotsiogånåtik konsåpsiyasidir.
Biogånåtik konsåpsiyaga ko‘ra, inson shaxsining taraqqiyoti
biologik faktor, ya’ni nasliy faktor bilan bålgilanadi. Bu
konsåpsiyaga ko‘ra, odam psixik faoliyatining shakllarigina
emas, balki bu faoliyat mazmuni ham go‘yo tug‘ilishidan påsho-
nasiga yozib qo‘yilgan emish, odamning psixik taraqqiyot
bosqichlari va ularning yuzaga kålish tartiblari avvaldan bålgila-
nib qo‘yilgan emish. Biogånåtiklar pådagoglardan bolada
taqdir yo‘li bilan qanday shaxsiy sifatlar yuzaga kålishini
bilib turishni, låkin ularning yuzaga kålishiga qarshilik qilmaslikni,
aksincha, yordam bårishni talab qiladilar.
Sotsiogånåtik konsåpsiya shaxsning taraqqiyotini uning
atrofidagi ijtimoiy muhitga bog‘lab tushuntiradi. Ularning
aytishicha, «odam ijtimoiy muhit nusxasidir». Sotsiogånåtiklar
ham biogånåtiklar singari rivojlanayotgan odamning shaxsiy

&$
faolligini inkor qiladilar. Odam faqat atrofidagi muhitga mosla-
shadigan, passiv rol o‘ynaydigan mavjudot dåb qaraydilar.
Agar sotsiogånåtik konsåpsiyani to‘g‘ri dåb bilsak, u holda nima
sababdan ba’zi holda bir xil muhitda har xil odamlarning
yåtishib chiqishi tushunib bo‘lmaydigan masala bo‘lib qoladi.
Shaxs taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchlar muammosini
hal qilishda dialåktika ta’limotiga asoslanish lozim. Shaxsning
faolligi odamning anglangan yoki anglanmagan motivlarining
murakkab siståmasi orqali faoliyatga undovchi ehtiyojlar
yig‘indisiga bog‘liqdir. Biroq ehtiyojlarni qondirish jarayoni
ichki qarama-qarshiliklarga ega bo‘lgan jarayondir. Odatda,
ehtiyojlar paydo bo‘lishi bilanoq qondirilmaydi. Ehtiyojlarni
qondirish uchun moddiy vositalar, shaxsning faoliyatga
ma’lum darajada tayyor bo‘lishi, bilimlar, ko‘nikmalar va shu
kabilar zarurdir.
Odam tug‘ilganidan boshlab shaxslar qurshovida bo‘ladi va
u o‘zining butun ruhiy imkoniyatlarini ana shu ijtimoiy muhitda
namoyon qiladi. Agar insonning ontogånåtik taraqqiyoti tarixiga
nazar solinsa, bolaning tili chiqmasdan turib, u o‘ziga o‘xshash
mavjudotlar davrasiga tushadi va o‘z hayoti taraqqiyotining
kåyingi bosqichlarida ijtimoiy muloqot barcha ko‘rinishlarining
faol obyåkti va subyåktiga aylanishi muqarrar. Odam bolasining
jamiyatga qo‘shilib yashashi psixologiyada ijtimoiylashuv yoki
sotsializatsiya dåb yuritiladi.
Ijtimoiylashuv inson tomonidan ijtimoiy tajribani egal-
lash, hayot – faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‘zlashtirish
jarayoni bo‘lib, bunda har bir shaxsning jamiyatga qo‘shilishi,
uning normalari, talablari, kutishlari va ta’sirini qabul qilgan
holda, har bir harakati va muomalasida uni ko‘rsatishi va
kårak bo‘lsa, shu ijtimoiy tajribasi bilan o‘z navbatida o‘zgalarga
ta’sirini o‘tkaza olishdåk murakkab jarayondir.
Ijtimoiylashuv jarayonida, eng avvalo, odamlar o‘rtasi-
dagi muloqot va hamkorlikdagi turli faoliyat amalga oshiriladi.
Odamga ko‘rsatilayotgan tashqi ta’sir oddiy, måxanik tarzda
o‘zlashtirilmasdan, balki u har bir shaxsning ichki ruhiyati,
dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuqtayi nazaridan turlicha
individual tarzda amalga oshadi. Shu sababdan ham bir xil
ijtimoiy muhit va ta’sirlar odamlar tomonidan turlicha idrok

&&
maqsadlar doimo o‘zining anglanganligi va shaxs råal imko-
niyatlariga bog‘liqligi bilan xaraktårlanib, ularning shakllanishi
va ongda o‘rnashishida ma’lum ma’noda idåallar ham muhim
rol o‘ynaydi.
Idåallar – shaxsning hozirgi råal imkoniyatlari chågara-
sidan tashqaridagi orzu-umidlari, ular ongda mavjud bo‘lsa-
da, låkin ular har doim ham amalga oshmaydi. Chunki ularning
paydo bo‘lishiga sabab båvosita tashqi muhit bo‘lib, o‘sha
idåallar obyåkti bilan shaxs imkoniyatlari o‘rtasida tafovut
bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘smirning idåali otasi, u otasiday
mashhur va el suygan shifokor bo‘lmoqchi. Bu orzuga yaqin
kålajakda erishib bo‘lmaydi, låkin aynan ana shunday idåallar
odamga maqsadlar qo‘yib, unga erishish yo‘lidagi qiyinchi-
liklarni yångishga irodani safarbar qilishga yordam bårishi tabiiy.
Qiziqishlar va dunyoqarash. Qiziqishlar ham anglangan
motivlardan sanalib, ular shaxs atrofida ro‘y bårayotgan barcha
hodisalar, odamlarning o‘zaro munosabatlari, yangiliklar
borasida faktlar to‘plash, ularni o‘rganishga imkon båruvchi
omildir. Qiziqishlar mazmunan kång yoki tor, maqsad
jihatidan profåssional, båvosita yoki bilvosita bo‘lishi, vaqt
tomondan barqaror, doimiy yoki vaqtinchalik bo‘lishi kuza-
tiladi. Qiziqishlarning eng muhim tomoni shundaki, ular shaxs
dunyoqarashi va e’tiqodini shakllantirishga asos bo‘lib xizmat
qiladi. Chunki e’tiqod shaxsning shunday ongli yo‘nalishiki,
unga o‘z qarashlari, prinsiðlari va dunyoqarashiga mos tarzda
yashashga imkon bårib, e’tiqod va qiziqishlar dunyoqarashni
shakllantiradi.
Dunyoqarash tartibga solingan, yaxlit ongli tizimga aylan-
tirilgan bilim, tasavvurlar va g‘oyalar majmuyi bo‘lib, u shaxsni
ma’lum bir qoliðda, o‘z shaxsiy qiyofasiga ega tarzda jamiyatda
munosib o‘rin egallashga chorlaydi. Mustaqillik davrida shakl-
lanayotgan yangicha dunyoqarash yoshlarda Vatanga sadoqatni,
milliy qadriyatlar, an’analarni e’zozlashni, o‘z yaqinlariga måh-
ribon va tanlagan yo‘liga – kasbi, maslagi hamda e’tiqodiga
sodiqlikni nazarda tutadi. Yangicha fikrlash, ya’ni tafakkur
aynan mustaqillik mafkurasi ruhida tarbiya topib, sayqal topgan
milliy ong, dunyoqarash va e’tiqod hamdir.

&'
TÅMPÅRAMÅNT VA UNING TIÐLARI
Shaxsning individual xususiyatlari uning tug‘ma, biologik
xususiyatlari bilan bog‘liq. Chunki aslida bir tomondan shaxs
ijtimoiy mavjudot bo‘lsa, ikkinchi tomondan biologik
yaxlitlik, tug‘ma sifatlarni o‘z ichiga olgan substrat-individ
hamdir.
Tåmpåramånt va layoqatlar individning dinamik –
o‘zgaruvchan psixik faoliyati jarayonini ta’minlovchi sifatlarini
o‘z ichiga olib, ular shaxsda ontogånåtik taraqqiyot jarayonida
shakllanadigan boshqa xususiyatlarga asos bo‘ladi. Tåmpåramånt
xususiyatlari odamning bir faoliyat turidan ikkinchisiga, bir
emotsional holatdan yoki bir malakadan boshqasiga almashtir-
gan paytda råaksiyaning egiluvchan va dinamikligini ta’minlaydi.
Shu nuqtayi nazardan qaraganda, tåmpåramånt — shaxs
faoliyati va xulqining dinamik (o‘zgaruvchan) va emotsional-
hissiy tomonlarini xaraktårlovchi, biologik shartlashgan indi-
vidual xususiyatlar majmuyidir.
Tåmpåramånt xususiyatlari shaxsning ichki tuzilmasi bilan
båvosita bog‘liq bo‘ladi, ya’ni ularning namoyon bo‘lishi uning
konkråt vaziyatlarga munosabatini, ekstråmal vaziyatlarda o‘zini
qanday tutishini bålgilab båradi. Masalan, inson turli vaziyatlarda
o‘zini turlicha tutadi: oliy o‘quv yurtida talabalar safiga qabul
qilinganligi to‘g‘risidagi axborotni eshitgan bolaning o‘zini
tutishi yoki hayotning og‘ir sinovlari (yaqin kishisining o‘limi,
ishdan haydalish, do‘stning xoinligi kabi) paytida odam
båixtiyor namoyon qiladigan råaksiyalari uning tåmpåra-
måntidan kålib chiqadi. Shuning uchun bir xil vaziyatni turli
shaxslar, biri og‘ir-bosiqlik bilan, boshqasi esa o‘zini yo‘qot-
gudåk darajada his-hayajon bilan boshidan kåchiradi. Shuning
uchun ham tåmpåramånt shaxs shakllanishi va ijtimoiy muhitda
o‘ziga xos mavqåni egallashida muhim ahamiyat kasb etadi.
Tåmpåramåntning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, u hayotiy
voqåalar va vaziyatlarni, jamiyatdagi ijtimoiy guruhlarni «yaxshi—
yomon», «ahamiyatli—ahamiyatsiz» måzonlari asosida ajra-
tishga imkon bårib, bunda tåmpåramånt odamning ijtimoiy
obyåktlarga nisbatan «såzgirligini» tarbiyalaydi, profåssional
mahorat va kasb malakasining oshib borishiga yordam båradi.

'
Tåmpåramånt xususiyatlar aslida tug‘ma hisoblansa-da,
shaxsga båvosita aloqador va anglanadigan bo‘lgani uchun
ham ma’lum ma’noda dinamik ko‘rinishda bo‘ladi. Shuning
uchun ham tug‘ilgan chog‘ida sangvinikka o‘xshash harakatlar
namoyon qilgan bolani umrining oxirigacha faqat shunday-
ligicha qoladi dåb bo‘lmas ekan. Shu bois, har bir tåmpåra-
månt xususiyatlarini va uning shaxs tizimiga aloqasini bilish va
shunga yarasha xulosalar chiqarish kårak.
Tåmpåramåntning fiziologik asoslari to‘g‘risida tushuncha
qadimgi yunon olimi Giðpokrat ta’limotiga binoan, inson-
larning tåmpåramånt xususiyatlari jihatidan o‘zaro bir-biridan
tafovutlanishi ularning tana a’zolaridagi suyuqlik (xiltlar)ning
turlicha nisbatda joylashuviga bog‘liq ekan. Uning fikricha,
inson tanasida to‘rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo‘lib, ular
o‘t yoki safro (yunon. chole), qon (lotin. sanguis yoki sanguinis),
qora o‘t (yunon. melas — qora, chole — o‘t), balg‘am (yunon.
phlegma) kabilardan iborat bo‘lib, unga ko‘ra:
1) o‘tning xususiyati – quruqlikdir, uning vazifasi tana
a’zolarida quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq
tutishdir;
2) qonning xususiyati – issiqlikdir, uning vazifasi tanani
isitib turishdir;
3) qora o‘tning xususiyati – namlikdir, uning vazifasi
badan namligini saqlab turishdir;
4) balg‘amning (shilimshiq moddaning) xususiyati –
sovuqlikdir, uning vazifasi badanni sovitib turishdan iboratdir.
Giðpokrat ta’limotiga muvofiq, har bir insonda shu to‘rt
xil suyuqlik mavjud bo‘lib, uning bittasi ustuvorlik qilib,
mazkur aralashma (lotincha temperamentum)lardan qaysi biri
salmoqliroq bo‘lsa, shunga qarab insonlar tåmpåramånt
jihatdan farqlanadilar, chunonchi, xolårikda sariq o‘t,
sangvinikda qon, målanxolikda qora o‘t, flågmatikda balg‘am
(shilimshiq modda) ustun bo‘lishi ta’kidlanadi.
Giðpokratning to‘rt xil modda (suyuqlik)lar aralashmasi,
ya’ni tåmpåramånt tushunchasi va uning tiðologiyasi (sang-
vinik, xolårik, flågmatik, målanxolik) ramziy ma’noda hozirgi
zamon psixologiyasida ham qo‘llanilib kålinmoqda. Tåmpåra-

'
måntning ilmiy-psixologik asoslari va uning fiziologik
måxanizmlari kåyingi ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning bosqich-
larida ishlab chiqilib, bu borada izlanishlar davom ettiril-
moqda. Tåmpåramåntning fiziologik asoslariga o‘zining ulkan
hissasini qo‘shgan olimlardan biri rus fiziologi I.P. Pavlov
hisoblanib, u hayvonlarning oliy nårv faoliyatini tadqiq
qilayotganida itlarda shartli råflåkslarning paydo bo‘lishi,
kåchishi, davom etishi xususiyatlari insonlarnikidan farq qilishi
va bu hodisa tåmpåramåntda ham uchrashi mumkinligini kashf
etadi. I.P. Pavlov tåmpåramånt ham shartli råflåktor faoliya-
tining individual xususiyatlarini kåltirib chiqaruvchi omillar
bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, dågan xulosani bårib, mazkur
ta’limot bo‘yicha, shartli råflåkslar paydo bo‘lishining indi-
vidual xususiyatlari ro‘yobga chiqishining sabablari nårv
siståmasi xususiyatlari mohiyatidandir. Muallif nårv siståma-
sining uchta asosiy xususiyatiga alohida ahamiyat båradi:
1) qo‘zg‘alish jarayoni va tormozlanish (to‘xtalish) jarayo-
nining kuchi;
2) qo‘zg‘alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o‘rtasidagi
muvozanatlik darajasi (nårv tizimining muvozanatlashgani);
3) qo‘zg‘alishning tormozlanishi bilan almashinishi tåzligi
(nårv jarayonlarining harakatchanligi).
Uning ko‘rsatishicha, har bir hayvonning tåmpåramånti
ham mazkur xususiyatlarining u yoki bunisiga aloqador bo‘l-
may, balki ularning majmuaviy tarziga, qonuniy birlashuviga
bog‘liq bo‘ladi. I.P. Pavlov shartli råflåktor faoliyatining in-
dividual xususiyatlari bilan tåmpåramåntga aloqador nårv
siståmasi xususiyatlarining o‘zaro qo‘shiluvini nårv siståma-
sining tiði dåb nomlaydi va uni to‘rt tiðga ajratadi:
1) kuchli, muvozanatli, epchil;
2) kuchli, muvozanatsiz, epchil;
3) kuchli, muvozanatli, sust;
4) kuchsiz tið.
Yirik rus psixologlaridan biri B.M. Tåplov (1896—1965) va
uning shogirdlari I.P. Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib,
inson nårv jarayonlari xususiyatlarining o‘ziga xos tomonlarini
ochishga muvaffaq bo‘lib, ular nårv-fiziologik jarayonlarning
nozik qirralarini o‘rganishda maxsus moslamalar yordami bilan

' 
o‘zgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni (omilla-
rini) matåmatik statistika måtodlari orqali hisoblashni tatbiq
etganlar. B.M. Tåplov ilmiy maktabi namoyandalari tomo-
nidan olingan ma’lumotlarga qaraganda, insonda hosil qili-
nadigan shartli råflåkslarning ba’zi bir individual xususiyatlari
o‘zaro uyg‘unlikka ega bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liq individual
xususiyatlar tizimi nårv siståmasining muayyan xususiyati
bilan tavsiflanadi. Jumladan, o‘zaro bog‘langan xususiyatlar,
birinchidan, shartli qo‘zg‘ovchi mustahkamlanishi davom
etishidan qat’i nazar, shartli råflåkslar so‘nishi darajasiga,
ikkinchidan, qo‘zg‘ovchilarning kuchli yoki kuchsizligi bilan
shartli råaksiyaning hajmi orasidagi tafovutlarga, uchinchidan,
asosiy qo‘zg‘ovchi såzgirligiga bågona (notanish) qo‘zg‘ovchini
ijobiy (salbiy) ta’sir o‘tkazish darajasiga, to‘rtinchidan, boshqa
ko‘rinishdagi yoki kuchlanishdagi qo‘zg‘alish jarayonlarining
kuchiga bog‘liq ekanligini ma’lum qiladilar.
Ma’lumotlarning tahliliga binoan, tormozlanish (to‘xta-
lish)ning kuchi bilan nårv jarayonlarining muvozanatlashuviga
taalluqli shartli råflåktor faoliyatining individual xususiyatlari
turkumlari shunga o‘xshash usul yordami bilan kashf qilingan.
Shuningdåk, B.M. Tåplov ilmiy maktabining namoyandalari
tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli råflåkslarning hosil
bo‘lish tåzligini tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi
ham izohlab bårilgan. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida
ifodalanuvchi nårv siståmasining notanish xususiyati dina-
miklik dåb tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli råflåktor
faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo‘zg‘alish
jarayoni to‘xtalishining tåzligi mahsuli sifatida taxmin qilingan
xususiyatni (yangi xislatni) labillik (ya’ni lotin. labialis –
båqarorlik) dåb ataganlar. Shuning bilan birga ular nårv sistå-
masining boshqa xususiyatlari mavjudligi to‘g‘risida ilmiy tax-
minlarni ilgari surganlar, jumladan: sånzitivlik, råaktivlik va h.k.
Yigirmanchi asrning 60—70-yillarida ushbu soha bo‘yicha
olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, tåmpåramånt-
ning psixologik tavsifi bilan I.P. Pavlovning tiðlari o‘rtasida
aloqa hukm surishiga håch qanday shak-shubha yo‘q. Tåmpåra-
måntga taalluqli nårv siståmasining tiðlari ham insonga, ham
hayvonlarga tågishli bo‘lib, ular umumiy tiðlar dåb nomla-

'!
nadi. Binobarin, tåmpåramåntning fiziologik asosi – bu nårv
siståmasining umumiy tiðlari bo‘lsa-da, biroq I.P. Pavlovning
tiðlari – bu nårv siståmasi xususiyatlarining tanho tiðik birik-
masi emas ekan, chunki kåyinchalik bu borada yangi birik-
malar topildi. Låkin ajratilgan tiðlarning barchasi bir xil aha-
miyatga molik emasligi tufayli ularning eng asosiylari kuchli
va kuchsiz tiðlardan tashkil topadi.
Shunday qilib, asab tizimi bilan bog‘liq individual sifatlarni
bilish shart, chunki ular båvosita måhnat va o‘qish jarayon-
larini har bir inson tomonidan, uning manfaatlariga mos tarzda
tashkil etishga xizmat qilib, asabga bog‘liq bo‘lgan tabiiy
xususiyatlarni ham umuman o‘zgarmas dåb bo‘lmas ekan, chunki
tabiatda o‘zgarmaydigan narsaning o‘zi yo‘q. Masalan, V.S. Mårlin
tåmpåramåntning psixologik tasnifi va ularning hayotiy vaziyatlarda
namoyon bo‘lishini boshqarish masalasida ko‘p ishlar qilgan,
uning fikricha, insonda mavjud bo‘lgan faollik, bosiqlik,
emotsional tåtiklik, hissiyotlarning tåzda namoyon bo‘lishi va
o‘zgaruvchanligi, kayfiyatning turg‘unligi, båhalovatlilik,
ishchanlik, yangi ishga kirishib kåtish, malakalarning tåz hosil
bo‘lishi kabi qator sifatlar asosida shaxsdagi o‘sha ekstravårsiya
va intravårsiya xossalari yotadi va ularni ham o‘zgartirish va shu
orqali tåmpåramåntni boshqarish mumkin.
Shulardan kålib chiqqan holda shaxsning måhnat qilish
uslubini tanlash va profåssional mahoratni o‘stirishda ayni
shularga e’tibor bårsa ularning faoliyat natijasi samarador ko‘r-
satkichga ega bo‘lishi kuzatiladi. Masalan, ba’zilar xolåriklarga
o‘xshash qiziqqon, tåzkor bo‘lib, ular måhnat jarayonida
faollik, ishni tåz bajarishga layoqati ijobiy bo‘lsa, uning salbiy
tomoni ishni chala tashlab kåtish xavfi, ba’zi tomonlariga esa
yuzaki qarashi kishini o‘ylantiradi. Shu nuqtayi nazardan olib
qaralganda, hayotda sof tåmpåramånt ham bo‘lmaydi va u yoki
bu tåmpåramånt tiði juda yaxshi ham emas, har bir tiðning
o‘ziga xos nozik, kuchsiz tomonlari va shu bilan birga kuchli,
ijobiy tomonlari ham bo‘ladi.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kårakki, psixik faoliyatning
dinamikasi, nafaqat, tåmpåramåntga, balki motivlarga, psixik
holatlarga, his-tuyg‘ularga ham båvosita bog‘liqdir. Hozirgi
davrda tåmpåramånt tiði dåganda, ma’lum insonlar guruhi

'"
uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarning sodda majmuasi emas,
balki mazkur xususiyatlarning qonuniy, zaruriy o‘zaro
bog‘liqligi tushunilib, uning tiðini tavsiflovchi xususiyatlarning
qonuniy tarzda o‘zaro bog‘liqligini turlicha aks ettirgan holda
yangi omillar mazkur tiðlarning psixologik tavsifini qayta tahlil
qilishni taqozo etadi.
Tåmpåramånt tiðlarining psixologik tavsifi quyidagi muhim
xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin:
1. Sånzitivlik (lotin. sensus — såzish, his qilish ma’nosini
anglatadi) – insonda biron psixik råaksiyani hosil qilish uchun
zarur bo‘lgan o‘ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab
mulohaza yuritiladi, jumladan, såzgilarning paydo bo‘lishi
uchun kårak qo‘zg‘ovchining ozgina kuchi (ularning quyi
chågarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining såzilar-såzilmas
darajasi (shaxsga ruhiy azob båruvchi) mujassamlashishi
tushuniladi.
2. Råaktivlikda aynan bir xil kuch bilan ta’sir etuvchi
tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan
emotsional råaksiya qilishiga qarab munosabat bildirilib, uning
yorqin ro‘yobga chiqishi emotsionallik, ta’sirlanuvchanlikda
ifodalanadi.
3. Faollik – inson qandaydir faollik darajasi bilan tashqi
olamga ta’sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishida obyåktiv
hamda subyåktiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan yångishidir.
4. Råaktivlik bilan faollikning o‘zaro munosabatida odamning
faoliyati ko‘p jihatdan nimaga bog‘liqligiga binoan, chunonchi
tasodifiy tarzdagi tashqi va ichki sharoitlarga (kayfiyatga,
favqulodda hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu niyatlarga,
xohish-intilishlarga ko‘ra, fikr bildirish nazarda tutiladi.
5. Råaksiya tåmpi – turli xususiyatli psixik råaksiyalar va
jarayonlarning kåchishi tåzligiga, binobarin, harakat tåzligiga,
nutq sur’atiga, farosatlilikka, aql tåzligiga asoslanib, xulosa
chiqarishdir.
6. Harakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik
(qotib qolganlik) – shaxsning o‘zgaruvchan tashqi taassurot-
larga qanchalik yångillik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishiga
(silliqlik bilan moslashishga), shuningdåk, uning xatti-hara-

'#
katlari qanchalik sust va zaifligi (rigidligi – qotib qolganligi)ga
nisbatan baho bårishdan iboratdir.
7. Ekstravårtlik va intravårtlik — shaxsning faoliyati va råaksiya
ko‘p jihatdan nimalarga bog‘liqligiga, chunonchi favqulodda
tashqi taassurotlarga (ekstravårtlik) yoki, aksincha, timsol-
larga, tasavvurlarga, o‘tmish hamda kålajak bilan uyg‘unlashgan
mulohazalarga (introvårtlik) taalluqligiga asoslangan holda
munosabat ifodasidir.
Sangvinik juda faol, qiziquvchan bo‘lib, atrofdagi nar-
salar, insonlar diqqatini tåz jalb etadi. U imo-ishoralarni ko‘p
ishlatib, uning chåhrasiga qarab, kayfiyatini anglab olish qiyin
emas. Juda såzgir bo‘lishiga qaramay, kuchsiz ta’sir (qo‘zg‘a-
tuvchilar)ni såza olmaydi, sårg‘ayrat, ishchan, toliqmasdir.
Faollik bilan råaktivlik munosabati muvozanatli bo‘ladi,
intizomli, o‘zini tiya biladi va boshqara oladi. Uning xatti-
harakati jo‘shqin, nutq sur’ati tåz, yangilikni tåz payqaydi,
aql-idroki tåran, topqir, qiziqishlari, kayfiyati, intilishlari
o‘zgaruvchandir. Ko‘nikma va malakalarni tåz egallaydi, ko‘ngli
ochiq, dilkash, muloqotga tåz kirishib, uning xayoloti (fanta-
ziyasi) yuksak darajada rivojlangan, tashqi ta’sirlarga hozirjavob
bo‘ladi.
Xolårik sust sånzitivlik xususiyatiga ega bo‘lib, juda faol va
råaktivdir. Ko‘pincha råaktivligi faollikdan ustun kålib, u
båtoqat, sårzarda, tinimsiz.
Sangvinikka qaraganda qo‘zg‘aluvchan, låkin ko‘proq rigid,
qiziqishlari, intilishlari barqaror, xatti-harakatlarda qat’iylik
mavjud bo‘lsa-da, biroq diqqatni bir joyga to‘plashda qiynaladi.
Uning nutq sur’ati tåz va h.k.
Flågmatik såntizivligi sust, his-tuyg‘usi (emotsiyasi) kam
o‘zgaruvchan, shunga ko‘ra, bunday shaxsni kuldirish, jahlini
chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin bo‘lib, ko‘ngilsiz hodisa
xavf-xatar haqidagi xabarga xotirjamlik bilan munosabatda
bo‘ladi. Vazmin, kam harakat, imo-ishorasi, mimikasi ko‘zga
yaqqol tashlanmasa-da, låkin sårg‘ayrat, ishchan, faol, chi-
damli, matonatlidir. Uning nutq va harakat sur’ati sust, farosati
qiyiqroq. Diqqatni to‘plashi osoyishta, rigid ko‘rinishida bo‘lib,
diqqatni ko‘chirishi qiyin kåchadi. Intåravårtlashgan, kamgap,

'$
ichimdan top toifasidan bo‘lib, yangilikni qabul qilishi
murakkab va tashqi taassurotlarga sustlik bilan javob båruv-
chandir.
Målanxolik såntizivligi yuksak, tortinchoq, g‘ayratsiz,
arazchan, xafaxon bo‘ladi. U jimgina yig‘laydi, kam kuladi,
qat’iyligi va mustaqilligi zaif, tåz toladi, ortiqcha ishchan emas.
Diqqati barqaror, his-tuyg‘usi sust o‘zgaruvchan, rigid va
intravårtlashgan.
Psixologik ma’lumotlarda e’tirof etilishicha, irsiyat va
turmush sharoitlari tåmpåramånt tiðlari o‘rtasidagi tafovutlar-
ning sababchisi ekan. Shuning uchun irsiy fiziologik xususiyat-
lari bir xil va bitta tuxumdan yaralgan (gomozigot) egizak-
larning tåmpåramånt xususiyatlarini ikkita tuxumdan vujudga
kålgan (gåtårozigot) egizaklarning tåmpåramånt xususiyatlari
bilan qiyoslansa, bu omil tasdiqlanishi mumkin ekan.
Ma’lumotlarga qaraganda, gåtårozigot egizaklardan farqli o‘la-
roq, gomozigot egizaklar tåmpåramånt xususiyatlari shun-
chalik o‘xshar ekanki, hatto ular irsiyat yo‘li bilan bårilish
omillarini 85 % tasdiqlash imkoniyatiga ega ekan. Tarbiyaviy
muhit turlicha bo‘lishiga qaramay, o‘xshashlik saqlanib qolishi
tajribalarda ko‘p marta tåkshirilgan bo‘lsa-da, låkin tåmpåra-
måntning ayrim xususiyatlari o‘zgarishi to‘g‘risidagi ma’lumot-
lar inkor etilmaydi, unga favqulodda tashqi hamda ichki
sharoitlar kåskin ta’sir o‘tkazadi (masalan, tog‘ sharoiti,
xavf-xatar mavjudligi va hokazo).
Shuni ta’kidlash o‘rinliki, olimlar fikricha, tåmpåramåntni
faoliyat talablariga moslashtirish (muvofiqlashtirish) imkoniyati
mavjud ekan. Chunki har qanday faoliyat psixik jarayonlari
dinamikasiga muayyan talablar tizimini qo‘yadi. Xususan:
• kasb-hunarlarning insonlar tåmpåramåntiga mos turini
tanlash kårak, chunki ularning psixik xususiyatlariga mutanosib
kasbni tanlash profåssional tanlash dåyiladi;
• shaxslarning individual xususiyatlarini hisobga olish joiz;
• tåmpåramåntga xos kamchiliklarni (salbiy illatlarni) bar-
taraf etish lozim;
• insonlarda individual uslubni shakllantirish zarur. Chunki
shaxsning faoliyatiga ongli, faol va ijodiy munosabatda bo‘lishi
muvaffaqiyatlar garovidir.

'%
XARAKTÅR PSIXOLOGIYASI
Xaraktår – (yunon. charaktir — bålgi, nishon, xislat)
ijtimoiy muhit ta’sirida tarkib topib, shaxsning atrofdagi voqå-
likka va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatida ifodalanadigan,
muayyan sharoitda tiðik xulq-atvor usullarini bålgilab båra-
digan barqaror individual psixik xususiyatlar yig‘indisidir.
Xaraktår tug‘ma, o‘zgarmaydigan xususiyat emas. U kishining
hayot sharoitlariga bog‘liq holda tarkib topib, o‘zgaruvchan
va tarbiyalanuvchandir. Maxsus sharoitda ta’lim-tarbiya ta’sirida
salbiy xaraktår xususiyatlarini bartaraf qilish, ijobiy xaraktår
xususiyat (xislat)larini shakllantirish mumkin.
Psixologiya fanida xaraktårni tahlil qilishning o‘ziga xos tizimi
mavjudki, bu psixologik tuzilishning qonuniyatlari, tiðolo-
giyasi va rivojlanishini ifoda etadi. Shu bois, psixologiyada
xaraktårni psixologik tadqiq etish xaraktårologiyaning asosiy
prådmåti hisoblanadi. Mazkur tushunchaning etimologiyasiga
e’tibor qaratadigan bo‘lsak, xaraktårologiya yunon. charac-
terology so‘zidan olingan bo‘lib, character — xislat, bålgi,
alomat, nishon, xususiyat, logos — fan, ta’limot ma’nolarini
anglatadi. Dåmak, xaraktårologiya – xaraktår va uning
mohiyati, strukturasi, tarkib topishi va rivojlanishi haqidagi
ta’limotdir.
Xaraktår va xaraktårologiya muammosi o‘zining chuqur
ildiziga ega. Chunki xaraktårologik xususiyatlarning tahlili bizni
so‘zsiz shaxs namoyon bo‘lishining o‘ziga xos tomon (tið)larini
inobatga olishga undaydi. Aksariyat psixologlar shaxs namoyon
bo‘lishining o‘ziga xos tomon (tið)larini «xaraktåristika» yoki
«xislat» («chårta») tushunchalari tarzida qo‘llab kålmoqdalar.
Har bir shaxsga båriladigan psixologik xaraktåristika (tavsif-
noma) – ma’lum bir kishining aqliy, axloqiy, irodaviy sifat-
lari, qiziqishi, dunyoqarashi, e’tiqodi, shuningdåk, indi-
vidual xaraktårologik xususiyatlari – xaraktår, tåmpåramånt,
qobiliyat va istå’dodlarini obyåktiv ravishda tasvirlab yozilgan
shaxsiy hujjatdir.
Diffårånsial psixologiyaning tarixiy asosi ham xaraktårologiya
timsolida aks etadi. Xaraktår o‘zida ijtimoiy-psixologik,
shaxslilik jarayoniga psixobiologik va umumpsixologik qonu-

'&
niyatlar orqali o‘tishni qayd qiluvchi individuallikning asosiy
tuzilmasi hisoblanadi.
Xaraktårda o‘zlashtirilayotgan hayotiy timsollar shaxsning
xulq-atvori va faoliyatida ijtimoiy-psixologik xususiyatlar sifatida
tarkib topishni ta’minlovchi psixologik vositalar inson
«Mån»ining tavsiflovchi poydåvori hisoblanadi.
Xaraktår tåmpåramånt (mijoz)dan farqli o‘laroq hayotda,
muomala va hamkorlikdagi faoliyat jarayonida vujudga kålishi
va shakllanishida farq qiladi. Xaraktår xislatlari to‘rtta yirik
tizimga ajratiladi. Bu xususiyatlar insonning munosabatlarida
aks etadi. Bunday xaraktår xususiyatlarining o‘quvchi va talaba-
larda shakllanishi va namoyon bo‘lishi o‘qish faoliyatini amalga
oshirayotgan jamoada, oilada, norasmiy guruhlarda kuzatiladi.
Munosabatlarning nomlanishi. Xaraktår xislatlari va xulq-
atvor xususiyatlari:
1. Odamlarga bo‘lgan munosabat — muloqotmandlik,
ochiqlik, aniqlik, måhribonlik, tundlik, tortinchoqlik, johil-
lik, kamtarinlik va h.k.
2. Faoliyatga bo‘lgan munosabat — vijdonlilik, måhnatså-
varlik, tashabbuskorlik, ehtiyotsizlik, mas’uliyatsizlik va h.k.
3. Ijtimoiy va shaxsiy mulkka bo‘lgan munosabat —
batartiblik, tåjamkorlik, ozodalik, ehtiyotkorlik va h.k.
4. O‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabat — vazminlik, talabchan-
lik, o‘zini såvish, o‘ziga ishonchlilik, xudbinlik va h.k.
Psixologiyada xaraktår xislatlarining paydo bo‘lish shartla-
rida organizmning nasliy xususiyatlari (biologik qonuniyatlari)
asos bo‘lsa-da, ammo u ijtimoiy qonuniyatlar bilan tavsiflanadi.
Ushbu masalani irsiyatga bog‘lab tushuntirish gomozigot
egizaklarni o‘rganish orqali inkor qilinadi, chunki ularning
nasliy xususiyatlari aynan bir xildir. Ular tåmpåramånt xusu-
siyatlari bo‘yicha tubdan o‘xshash bo‘lsalar-da, låkin xaraktår
xislatlariga ko‘ra, bir-biridan kåskin farq qilishadi. Shuning uchun
xaraktårning shaxs turmush sharoitiga bog‘liqligini uning
fiziologik asosi ham, tashqi taassurotlar tizimi tufayli vujudga
kåladigan shartli råflåktor funksional holati ham tasdiqlaydi.
Xaraktår tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta’sirida
amalga oshib, uning har bir xislati shaxs munosabatlariga
bog‘liq bo‘ladi, ular o‘z navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan

''
bålgilanadi. Nasliy xususiyatlari bir xil egizaklarda turlicha
ijtimoiy muhitda har xil xaraktår xislatlari shakllanishi tadqi-
qotlarda isbotlangan. Shu sababdan ijtimoiy tuzumni tavsif-
lovchi kång ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy tiðik
xususiyatlarigina emas, balki xaraktårning individual xususiyat-
lari (xislatlari) tarkib topishiga ham katta ta’sir o‘tkazadi.
Ijtimoiy munosabatlarga båvosita yoki bilvosita bog‘liq tarzda,
oilada, bolalar va måhnat jamoalarida xayrxohlik, o‘rtoqlik,
o‘zaro yordamlashish, hamkorlik yoki, aksincha, johillik,
zolimlik, badjahllik kabi shaxslararo munosabatlar tarkib topa
boshlaydi. Oilaviy muhit, undagi shaxslararo munosabatlar,
farzandlarning miqdori, yoshidagi farqi, nizoli vaziyatlar
ko‘rinishi, ota-ona munosabatiga asoslangan holda xaraktårning
o‘ziga xos xususiyatlari shakllantirilsa, bolalar bog‘chasidagi,
maktabdagi shaxslararo munosabatlar ham xaraktårning
maxsus xislatlarini tarkib toptiradi. Måhnat jamoalarida, noras-
miy guruhlarda ham xaraktår xususiyatlarida såzilarli o‘zga-
rishlar yuzaga kålib, ilk yoshlik davrida esa shakllangan xaraktår
xislatlari nihoyat darajada barqaror bo‘lib, ularga ayrim
o‘zgarishlar kiritish juda qiyin kåchadi. Shaxsda mayllarning
qondirilishi yoki qondirilmasligi bilan bog‘liq holda tarkib
topgan munosabatlar o‘zining mustahkamligi bilan ajralib
turadi. Xaraktår xislatlarining chuqurligi, barqarorligi, doimiy-
ligi ko‘p jihatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga
bog‘liq. Insonning haqqoniylik, måhnatsåvarlik xislatlari
tasodifiy tarkib topmagan bo‘lib, uning ongli qarashlariga,
ishonch aqidalariga mos tushsa, u holda har qanday qiyin
holatlarda ham namoyon bo‘lavåradi.
Xaraktår bilan tåmpåramåntning o‘zaro munosabati ularning
fiziologik asoslari bilan bålgilanadi. Xaraktår xususiyatlarining
tashqi jihatdan namoyon bo‘lib, aynan shu tarzda muayyan
vaqt mobaynida kåchishi dinamik xususiyat dåyiladi. Xaraktår
xislatlarining dinamik xususiyati tåmpåramånt xususiyatlariga
bog‘liq. Ana shu holatga muvofiq ravishda tåmpåramånt xusu-
siyatlari ham xaraktår ma’lum xislatlarining vaqt davomida tashqi
namoyon bo‘lishi ham tåmpåramånt tiðiga bog‘liq.
Taraqqiyot va tarbiyaning ijtimoiy sharoitlari hamda ularning
psixikaning irsiy individual xususiyatlari bilan o‘zaro munosa-


bati xaraktår xislatlarini to‘g‘ridan to‘g‘ri tavsiflamaydi, balki
shaxsning faoliyati orqali bålgilaydi. Uning faoliyatiga taalluqli
aynan bir xil ijtimoiy sharoitda ham xuddi shu bir xil irsiy
xususiyatlaridan turli xaraktår xislatlari shakllanadi. Shu bois-
dan xaraktårning rivojlanishi shaxsning faol faoliyati jarayonida
uning xatti-harakatlariga bog‘liq tarzda amalga oshadi. Xarak-
tårning tarkib topishida faol faoliyatning roli shundaki, xuddi
shu faol faoliyatiga xaraktårni ifodalaydigan harakatning in-
dividual o‘ziga xos usullari shakllanadi. Harakat usullarining
avtomatlashuvi muayyan dinamik steråotið hosil qilinishi bilan
bog‘liq shartli råflåktor funksional holatning natijasidir. Avto-
matlashuvning bir nåcha turdagi psixologik måxanizmlari
mavjud bo‘lib, ulardan biri – odatlardir. Xaraktår xislatlari
tarkib topishining muhim shartlaridan yana biri – xislatlarni
zaruriy xatti-harakatlarda chidam bilan mashq qilishdan
iboratdir.
Xaraktårning tarkib topishida taqlidchanlikning roli katta
bo‘lib, u harakat usullari avtomatlashuvining bosh manbayi
hisoblanib, uning ahamiyatliligi ko‘p jihatdan ifodali xatti-
harakatlarning shaxs emotsional (hissiy) kåchinmalariga ta’siri
bilan bålgilanadi. Taqlidchanlik xatti-harakat namunasiga taqlid
qilish uchun mo‘ljallangan shaxs munosabatlari tomonidan
motivlashtirilgandagina xaraktår xislatlari tarkib toptirishning
shartiga aylanadi.
Xaraktårning shakllanishida muayyan psixik faoliyatga yaxlit
obyåktiv va subyåktiv mayllik tarzidagi ko‘rsatma bårish
(ustanovka) psixologik måxanizm någizida yuzaga kålgan avto-
matlashish muhim bo‘lib, bunda ko‘rsatma (ustanovka) odatla-
ridan farqli o‘laroq, muayyan harakatlarga tayyor turishgina
bo‘lib qolmay, balki bilish jarayonlariga, hissiy va irodaviy
råaksiyalarga ham tayyor turishlikdir.
Xaraktårning hosil bo‘lishida nizoli vaziyatlar alohida
ahamiyat kasb etib, bunda xaraktår faqat murakkab va kåskin
vaziyatlarda (sharoitlarda) yorqin namoyon bo‘libgina qolmas-
dan, balki mazkur holatlarda u tarkib ham topadi. Odatda,
xaraktår xislatlarining o‘zgarishidagi individual farqlar shaxs-
ning nizoli vaziyatlardan chiqish uchun qanday yo‘l-yo‘riq
topishiga bog‘liq. Shunday qilib, shaxs o‘zining butun hayoti


va faoliyati davomida o‘z xatti-harakatlari, odatlari bilan o‘z
xaraktår xislatlarini o‘zi yaratadi va ularni boshqarishga odatlanadi.
Xaraktår aksåntuatsiyasi va uning tiðlari. Xaraktår xusu-
siyatlarining variantliligi ularning faqat sifat jihatidan rang-
barangligi va o‘ziga xosligida emas, balki miqdor jihatidan
ifodalanganligida ham namoyon bo‘ladi. Xaraktår xususiyat-
larining miqdoriy ifodalanishi, ya’ni ayrim bålgilarning had-
dan tashqari kuchli namoyon bo‘lishi shaxs xulq-atvori må’yo-
rining eng oxirgi marrasiga borib, patologik bålgilar bilan
chågaralanish holatida kuzatiladi. Bu holat psixologiyada xarak-
tår aksåntuatsiyasi (må’yordan ortishi) dåb ataladi. Bunda
shaxsda boshqalarga nisbatan barqarorlik bo‘lgani holda bir xil
qattiq hayajonlantiruvchi omillarga zaiflik ortishi kuzatiladi.
QOBILIYAT VA ISTE’DOD
Shaxs muayyan faoliyatni amalga oshirishda turli ko‘rsat-
kichga ega natijaga (muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz)
erishadi. Bu psixologik hodisa yoki voqålik nimadan dalolat
ekanligini aniqlash orqaligina bilim darajasi, qobiliyat ko‘rsat-
kichi, muvaffaqiyat måxanizmi, malaka yoki ko‘nikmalar
barqarorligi yuzasidan mulohaza yuritish mumkin, xolos.
Psixologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, oliy ta’lim jara-
yonida o‘zlashtirish ko‘rsatkichi bo‘yicha «o‘rtamiyona» talaba
kåyinchalik ijobiy tomonga o‘zgarishi, boshqa soha (tarmoq)da
yuksak natijalarga erishishi, hatto mutaxassisligiga yaqin ixtisos-
likda o‘zini ko‘rsatishi mumkin ekan. Shuning uchun bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallash (o‘zlashtirish) jarayonida
qobiliyatlar namoyon bo‘lsa-da, låkin ular bilim, ko‘nikma,
malakalarga båvosita taalluqli bo‘lmasdan, bir-biridan tafovut
qiladi. Ushbu psixologik hodisa obrazliroq qilib tushuntirilganida,
bilim, ko‘nikma, malaka mashq tufayli egallanadigan aniq
voqålik dåb tasavvur qilinsa, qobiliyatlar shaxsning ruhiy
olamidagi hali ro‘yobga chiqmagan imkoniyatidir. Masalan,
talabaning o‘qishga kirishi u mutaxassis sifatida kasbiy kamolot
uchun imkoniyat tarzida gavdalanishi kabi (uning intilishi,
obyåktiv va subyåktiv muhit, salomatligi va h.k.), shaxsning
qobiliyatlari kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash uchun
imkoniyat sifatida namoyon bo‘ladi.

 
Kasbiy bilim va ko‘nikmalar egallandimi yoki yo‘qmi,
imkoniyat ro‘yobga chiqdimi yoki ushalmagan orzu sifatida
qolib kåtdimi – bularning barchasi ko‘pgina omillarga va
sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, atrof-muhitdagi odamlar
(oila, maktab, måhnat jamoasi a’zolari, jamoatchilik)
shaxsning u yoki bu bilim hamda ko‘nikmalarni egallashga
manfaatdorligi, o‘qish, o‘rgatishga munosabati, ularni tashkil
qilish va mustahkamlashga nisbatan mas’uliyat his qilish
kabilarning barchasi – imkoniyatni ro‘yobga chiqarish, uni
voqålikka aylantirishning kafolati sanaladi. Psixologiya måto-
dologik asosining ko‘rsatishicha, qobiliyatlar imkoniyatlar tizi-
midan tashkil topgan bo‘lib, u yoki bu faoliyatdagi zaruriy
mahorat darajasidir.
Bolada namoyon bo‘lgan musiqiy qobiliyat uning musiqachi
bo‘lishi uchun biron-bir darajada garov bo‘la olmaydi. Bolaning
musiqachi bo‘lishi uchun unga maxsus ta’lim bårilishi, pådagog
va bola namoyish qilgan qat’iylik, salomatlikning yaxshi
bo‘lishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa ko‘plab shart-
sharoitlar bo‘lishi zarur. Bularsiz qobiliyatlar rivojlanmay
turiboq so‘nib kåtishi mumkin.
Psixologiya fani qobiliyatlar bilan faoliyatning muhim
jabhalari bo‘lmish bilim, ko‘nikma va malakalarning aynan
bir narsa ekanligini rad etib, ularning birligini e’tirof qiladi.
Shuning uchun qobiliyatlar faqat faoliyatda ro‘yobga chiqadi.
Agar shaxs rasm solishga hali o‘rganmagan bo‘lsa, uning
tasviriy san’atga nisbatan qobiliyatlari yuzasidan mulohaza
yuritishga o‘rin ham yo‘q.
Talabada kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalar tizimi, ular-
ning barqarorligi, shakllangan shaxsiy ish uslublari mavjud
emasligiga asoslanib, ularni jiddiy tåkshirib, o‘rganmasdan turib,
shoshilinch tarzda unda qobiliyatlar yo‘q dågan xulosa chiqa-
rish qo‘pol psixologik nuqson hisoblanadi. Bolalik davrida u
yoki bu qobiliyatlarning atrof-muhitdagi odamlar tomonidan
tan olinmaganligi, kåyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli
jahonda munosib shon-shuhrat qozonishga musharraf bo‘lgan
juda ko‘p allomalarning nomi olamda mashhur, chunonchi,
Albårt Eynshtåyn (nisbiylik nazariyasi asoschisi), Nikolay
Lobachåvskiy (yangi gåomåtriya yo‘nalishi asoschisi) va bosh-

!
qalar o‘qishida gånial olim bo‘lib voyaga yåtishishida håch
qanday asos yo‘q edi.
Qobiliyatlar bilim, ko‘nikma va malakalarda aks etmaydi,
balki ularni egallash dinamikasida namoyon bo‘ladi. Faoliyat
uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish
jarayonida yuzaga chiqadigan farqlar qobiliyatlarga asoslanadi.
Dåmak, qobiliyatlar dåb, shaxsning faoliyatini muvaffaqiyatli
amalga oshirish sharti hisoblangan, bilim, ko‘nikma va
malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda
namoyon bo‘ladigan individual psixologik xususiyatlarga aytiladi.
Shunday qilib, qobiliyatlar individual-psixologik xususiyatlar
bo‘lishi bilan birga:
• ularni shaxslarning mavjud boshqa xususiyatlariga, xarak-
tår fazilatlariga, hissiy kåchinmalariga va boshqalarga qarama-
qarshi qo‘yish mumkin emas;
• shuningdåk, qobiliyatlarni shaxsning mazkur xususiyatlari
bilan bir qatorga qo‘yish, ularni ayniylashtirish ham nuqson-
larni kåltirib chiqaradi.
Shuni ta’kidlash joizki, yuqoridagi sifatlardan ba’zi biri
yoki ularning yig‘indisi faoliyat talablariga javob båra olsa yoki
ular ta’sirida vujudga kålsa, u holda shaxsning mazkur indi-
vidual xususiyatlarini qobiliyatlar dåb atash imkoniyati tug‘i-
ladi. Psixologiyada ko‘proq qobiliyat tushunchasi aql-zakovat,
ya’ni intållåkt tushunchasi bilan bog‘lab o‘rganiladi.
Psixologiyada aql va idrok masalasi, odamning intållåktiga
bog‘liq sifatlar juda ko‘plab tadqiqotlar obyåkti bo‘lib, unda
qobiliyatlarning rivojlanish måxanizmlari, ularning psixologik
tarkibi va tizimini aniqlashga, ishonchli måtodikalar yaratilib,
har bir kishining aqli sifatiga aloqador bo‘lgan ko‘rsatkichni
o‘lchashga urinishlar kuzatiladi. Ko‘pchilik olimlar odam
intållåktida uning vårbal (ya’ni, so‘zlarda ifodalanadigan),
miqdoriy (sonlarda ifodalanadigan) ko‘rsatkichlarni aniqlab,
ularga yana mantiq, xotira va xayol jarayonlari bilan bog‘liq
jihatlarni ham qo‘shganlar. Ularning fikricha, intållåktual
potånsialga ega bo‘lgan shaxsnigina qobiliyatli dåb qarash
mumkin. Intållåktual potånsial esa bir tomondan hayotdagi
barcha jarayonlarga, boshqa tomondan shaxsga båvosita
aloqador tushuncha sifatida qaralgan va uning ahamiyati

"
shundaki, u borliqni va bo‘ladigan hodisalarni oldindan basho-
rat qilishga imkon båradi. Intållåkt lotincha intellectus – tushu-
nish, bilish va intellectum – aql so‘zlari någizidan paydo
bo‘lgan tushuncha bo‘lib, u aql-idrokning shunday bo‘lagiki,
uni o‘lchab, o‘zgartirib, rivojlantirib bo‘lmaydi. Bu – intållåkt
va u bilan bog‘liq qobiliyatlar ijtimoiy xaraktårga ega ekanligidan
darak båradi. Qobiliyatlar va intållåktga båvosita tashqi muhit,
undagi insoniy munosabatlar, yashash davri ta’sir ko‘rsatadi.
Qobiliyat sifat va miqdor jihatdan tavsiflanib, uning sifat
tavsifi shaxsning qaysi individual-psixologik xususiyatlari fao-
liyat muvaffaqiyatining majburiy sharti tariqasida xizmat qili-
shini anglatadi. Uning miqdori tavsifi esa faoliyatga qo‘yiladigan
talablarga shaxs tomonidan qay yo‘sinda bajarish imkoniyati
mavjudligini bildirib, ya’ni mazkur inson boshqa odamlarga
qaraganda malaka, bilimlardan nåchog‘liq tåz, yångil, puxta
foydalana olishini namoyish qiladi.
Qobiliyat xususiyatlarining sifat jihatidan talqin qilinishida,
birinchidan, maqsadga turlicha yo‘llar orqali erishishga imkon
båruvchi «o‘zgaruvchan miqdor» to‘plami tariqasida, ikkin-
chidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta’minlovchi shaxsning in-
dividual psixologik xislatlari (fazilatlari) murakkab majmuasi
ko‘rinishida gavdalanadi. U yoki bu faoliyatni amalga oshirishda
o‘zaro o‘xshash yoki bir-biri bilan farqlanuvchi turlicha qobi-
liyatlar turkumi (majmuasi, birikmasi) ishtirok etishi mumkin
ekan. Bunda shaxsdagi bir xislatning o‘rnini boshqasi bosishi,
kompånsatsiya qilishi (lotin. compensatio — o‘rnini bosishi,
muvofiqlashtirish ma’nosini bildiradi) vujudga kålib, mazkur
jarayonda inson o‘zi ustida sabr-toqat, chidam bilan måhnat
qilishi tufayli yuksak ko‘rsatkichlarga erisha olishi mumkin.
Umumiy qobiliyatlar (sifatlar)ni maxsus qobiliyatlarga (sifat-
larga) zid tarzda tushuntirish mumkin emas. Chunki shaxsning
umumiy qobiliyati maxsus qobiliyatni hosil qiluvchi omillar
yaqqol psixologik hodisa yoki voqålikdir. Maxsus qobiliyatlar
ko‘lam jihatdan torroq bo‘lishiga qaramay, chuqurroq mohiyat-
ni o‘zida mujassamlashtiradi.
Rus olimi I.P. Pavlov o‘z ta’limotida «badiiy», «fikrlov-
chi», «o‘rta» tiðlarga ajratilgan shaxslarning ana shu uch tiðdan
biriga taalluqli ekanligini tavsiflab båradi. Muallif ushbu tiðo-

#
logiyani yaratishda oliy nårv faoliyatining birinchi va ikkinchi
signal siståmasidan iboratligi to‘g‘risidagi ta’limotiga asoslanadi.
Birinchi signallar va ikkinchi signallar siståmasi esa obrazlar
haqida so‘zlar orqali signal bårishdan iboratdir. Ikkinchi sig-
nallar siståmasi I.P. Pavlov tomonidan «signallarning signali»
dåb nomlangan edi. Ushbu tiðologiyani osonroq qilib quyida-
gicha tushuntirish mumkin:
• shaxs psixik faoliyatida birinchi signallar siståmasining
signallari nisbatan ustunlik qilsa, inson «badiiy» tiðga taalluqli
bo‘lib, ular uchun båvosita taassurot, jonli tasavvur, yorqin
idrok, his-tuyg‘ular (emotsiyalar) natijasida vujudga kåladigan
obrazlarning yorqinligi xosdir;
• mabodo «signallarning signali» nisbatan ustuvor bo‘lsa,
bu shaxs «fikrlovchi tiðga» mansub bo‘lib, ular uchun mantiqiy
tizilmalarning, nazariy mulohazalarning, måtodologik
muammolarning ustunligi muvofiqdir;
• agarda har ikki signal aralashib kåtgan bo‘lsa (birortasining
ustunligi såzilmasa), bu inson «o‘rta tiðga» mansub odamdir.
Dåmak, shaxsning u yoki bu faoliyatiga tayyorligi tariqasida
yuzaga kåladigan har qaysi yaqqol qobiliyatlar tuzilishi o‘z
tarkibiga yåtakchi va yordamchi, umumiy va maxsus nomdagi
majmua sifatlarni (xislatlarni) qamrab olgan bo‘lib, murakkab
tizimdan iborat ekan.
Talant qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligi-
dan dalolat båradi. Talant (yunon. talanton — qimmatbaho,
noyob narsa, irsiy, tabiiy xislat ma’nolarini bildiradi) muay-
yan faoliyatning muvaffaqiyatli va ijodiy ravishda bajarilishini
ta’minlaydigan qobiliyat hamda istå’dodlar majmuasidir.
Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta’rif bårilishiga qaramay,
ularda asosiy bålgilar ta’kidlab o‘tiladi, chunonchi, shaxsga
qandaydir murakkab måhnat faoliyatining muvaffaqiyatli,
mustaqil va original tarzda bajarish imkonini båradigan qobiliyat-
lar majmuasiga talant dåyiladi.
Talant ham qobiliyatlarga o‘xshash ijodiyotda yuksak
mahoratga, muvaffaqiyatga erishish imkoniyati hisoblanib,
ijodiy kutilmasi (yutuq) insonlarning ijtimoiy-tarixiy turmush
shart-sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi.

$
Jahon sivilizatsiyasi, fan va tåxnikasi, san’at va adabiyot,
moddiy va ma’naviy madaniyatini yaratishning (ichki ruhiy)
imkoniyati hisoblanmish talant progråssning harakatlantiruvchi
omilidir. Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot bosqichlarida
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning yåtishmasligi tufayli ko‘pchilik
talant sohiblari o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish imko-
niyatlaridan mahrum bo‘ladilar. Talantlarning tug‘ilishi ijtimoiy
shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘lganligi bois, mustaqil mamlakati-
mizda talantli yoshlarga nisbatan yuksak ehtiyoj såzilmoqda,
bu narsa yaqqol ko‘rinib turibdiki, shunday måzonga loyiq
shaxslar mavjud va ular kålajagi buyuk davlatimiz poydåvori
hisoblanadilar.
Talant qobiliyatlar yig‘indisi yoki ularning majmuasidan
iborat bo‘lishiga qaramay, alohida olingan yakka qobiliyatni,
hatto u taraqqiyotning yuksak bosqichiga erishgan, yorqin
ifodalansa ham, u bilan tånglashtirish mumkin emas ekan.
Bu omilga asos bo‘lib, XX asrning 20—30-yillarida moskvalik
psixologlar tomonidan olib borilgan fånomånal, g‘oyat o‘tkir,
noyob (nodir) xotiraga ega bo‘lgan insonlarni tåkshirish natija-
lari hisoblanadi. Ma’lumki, shaxsning yaratuvchanlik faoliyatida
aqlning epchilligi, boy fantaziya, kuchli iroda, barqaror
xaraktår, turg‘un qiziqishlar, sårmahsul bilish jarayonlari,
motivatsiya, yuksak his-tuyg‘ular va boshqa psixologik sifatlar
ustuvor ahamiyat kasb etadi. Psixologik ma’lumotlarni umum-
lashtirilgan holda ikki fikrni alohida ta’kidlab o‘tish talant
tuzilishini yångilroq tushunish imkoniyatini yaratadi:
• talant – bu shaxs psixik xislatlarining shunday murakkab
birikmasidirki, uni:
a) alohida, yagona maxsus qobiliyat bilan;
b) xotiraning yuksak mahsuldorligi orqali;
d) hatto noyob (kamyob, nodir) sifat tariqasida o‘lchab bo‘l-
maydi;
• shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud emasligi hamda
yåtarli darajada taraqqiy etmaganligi talantning murakkab
tarkibiga kiruvchi boshqa qobiliyatlarning jadal takomillashuvi
orqali ularning o‘rnini bosib yuborishi (kompånsatsiya qilishi)
mumkin.

%
BEMOR SHAXSI VA KASALLIK
Òibbiy psixologiyaning bu mavzusiga juda katta e’tibor
berilishi kerak, chunki fanning mavzusi va maqsadi ham shu
shaxsni o‘rganishdan iborat. Shaxs bilan kasallik o‘rtasidagi
o‘zaro munosabatga kasallikning qanday aloqadorligi bor?
Bu muammo tadqiqotchilarni ko‘pdan buyon qiziqtirib keladi.
Ko‘pchilik mashhur terapevtlar kasallik va shaxs muammosiga,
xususan, kasallikning shaxsga ta’siri muammosini tinmay
o‘rganishgan.
Har bir kasallik inson hayotida voqea hisoblanadi. U be-
morning jismoniy holatiga ta’sir qilib qolmasdan, balki uning
ruhiy holatiga, oilada, jamiyatda, ishda tutgan mavqeyiga va
umuman butun hayotiga ta’sir qiladi.
Kasallik ham kishining ruhiy qiyofasini o‘zgartiradi, biroq
u kishini mehnat qobiliyatidan mahrum qilganda, odatdagi
hayot tarzini o‘zgartirganda, yangi hissiyotlar paydo qilganda,
jismonan azob chekkanda va yurak xastaligi xavf solganda,
ayniqsa, kuchli reaksiya paydo bo‘ladi. Odamning psixikasiga
og‘riq, ayniqsa, u hayotda tahdid soladigan xastaliklarda juda
og‘ir ta’sir qiladi. Bemorlar muolajalar, qattiq tovushlar, kuchli
yorug‘ nur ta’siridan, og‘rib turgan a’zolarda qo‘pol xatti-
harakatlar qilinganda qattiq iztirob chekadilar, ular og‘riq
kuchaygan a’zoga qattiq tegishdan paydo bo‘lgan og‘riqni,
ayniqsa, og‘ir o‘tkazadilar. Bunda bemorlar ko‘pincha og‘riq
qo‘zg‘atuvchilarga ro‘yirost affektiv reaksiyalar bilan javob
beradilar.
Xastalik ko‘pincha kishining xulqini, uning qiyofasini,
yurish-turishini, nutqi va mimikasini o‘zgartiradi. Insonning
diqqat-e’tiborini uning ichki dunyosiga qaratib, unga shu
vaqtga qadar noma’lum bo‘lgan sezgilarni, tasavvur va emo-
tsiyalarni paydo qiladi. Masalan, yurak patologiyasida ba’zan
og‘riq sindromidan ancha oldin bemorlar vahimaga tushishadi.
Loqaydlik holati, tevarak-atrofdagi narsalarga befarq bo‘-
lib qolish endokrin tizimining ba’zi kasalliklari uchun xarak-
terlidir. G‘azablanish, jizzakilik jigar kasalliklarida paydo
bo‘ladi. Sil xastaligi bo‘lgan bemorlarda ba’zan ularning og‘ir
ahvoliga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan sababsiz kayfichog‘lik
ko‘p uchraydi.

&
HAMSHIRA VA BEMOR
Xastalik kishilarning odatdagi kundalik munosabatlarini
buzibgina qolmay, balki shak-shubhasiz bemor va uning
yaqin kishilari o‘rtasida yangi munosabatlar paydo qiladi,
shuningdek, kasal bo‘lgunga qadar notanish bo‘lgan kishilar
bilan yangi aloqalar bog‘lashga olib keladi. Dardning keyin-
chalik kechishi ularning ta’siriga va ruhiy holatiga bog‘liq
bo‘ladi. Bemor o‘z yaqinlariga, tanishlariga, poliklinikada
yoki ambulatoriyada yoki dispanserda birinchi marta uchra-
gan odamga o‘zining dardini va kechinmalarini aytadi, ular-
ning taskin berishini va ahvoliga tushunishini kutish bilan
kasalining og‘ir emasligi, unga yordam berishlarini eshitgisi
keladi. Bemorning yana qaysi hamshiraga yoki shifokorga
uchrashi zarurligini, u hamshiraning yoki shifokorning qan-
dayligi, unda qo‘rqmasdan davolansa bo‘ladimi-yo‘qligini,
tajribali mutaxassisning jonkuyarligi va mehribonligini bilgisi
keladi. Hamshira bilan uchrashgunga qadar bemorda u haqida
ma’lum tasavvur hosil bo‘ladi, bu esa, bemorga avval-bosh-
danoq katta ta’sir qiladi. Shifokor yoki hamshiraning obro‘si
bemorga juda katta psixik ta’sir ko‘rsatadi.
Hamshiraning bemor bilan birinchi uchrashuvi, birinchi
suhbati natijalari bemorning keyinchalik shu hamshira bilan
uchrashishga intilishiga, uning maslahatlariga va buyur-
ganlarini bajarishga intilishiga yoki ularga shubha bilan
qarashiga, uning tavsiyalarini ongli ravishda bajarishiga, dard-
dan tezroq holi bo‘lishiga yordam beradi.
Mana shuning uchun ham hamshira bilan bemorning
munosabatlariga azaldan diqqat-e’tibor berib kelinmoqda.
Hamshiraning asosiy vazifasi bemorning shaxsiy xususiyatlarini,
kamchiliklarini anglab yetish, shunga yarasha muomala mu-
nosabatini o‘rnatishdan iboratdir. Hamshira bemorga mehri-
bonlik bilan qarashi hamda hurmat qilishi lozim.
«Inson organizmining bir butunligini anglab yetgan holda
haqiqiy shifokor bir vaqtning o‘zida ham ruhiy, ham or-
ganik jarohatlarni davolaydi. Shifokorlik kasbining mohiyati
shundaki, shifokor boshqa fuqarolardan ajralib turadi», de-
gan edi Andre Morus.

'
Shijoatkor, harakatchan, mehribon hamshira bemorning
og‘rig‘ini yengillashtirish uchun qo‘lidan keladigan barcha
ishlarni qiladi. Shunday bo‘lsa-da, ish jarayonida xafagar-
chilik, janjallar, kelishmovchilik holatlari kuzatilib turiladi.
Ambulatoriyalarda shifokor va hamshira uchun katta mu-
ammo bemorlarning qabulxonada toqatsizlik va intizorlik bilan
kutishlari hisoblanadi. Bu esa, qator qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bu o‘rinda turli omillarning ta’siri haqida o‘yla-
shimiz kerak. Birinchi navbatda, bemor bilan hamshira o‘r-
tasidagi munosabatga to‘xtalib o‘tmoqchimiz.
Òibbiyot sohasining rivojlanishi bilan hamshiraning o‘rni,
mavqeyi va obro‘si oshib bormoqda, u endilikda bemorni
parvarish qilishda juda murakkab tibbiy, ilmiy, shuningdek,
texnik bilimlar va ko‘nikmalarni egallashi zarur. Shuning bilan
bir vaqtda hamshiraga g‘oyat ko‘p vazifalar yuklatilgan. Bu
har xil hisobotlardan ko‘rinadi. Bemorlar uchun sharbatlar
tayyorlash, bemorlarni ovqatlantirish, cho‘miltirish, o‘rin-
ko‘rpalarini tartibga solish, bemor gigiyenasiga tegishli boshqa
turli xil vazifalar shular qatoriga kiradi. Bemorni qabul qilish,
ularni kuzatib borish, turli hujjatlarni rasmiylashtirish kabi
katta-kichik yumushlar bajariladi.
Hamshiraning bemor bilan yaxshi munosabatda bo‘lishini
barcha tibbiyot muassasalarida kuzatish mumkin. Buning
boisi shundaki, hamshira hamisha bemor bilan yaqin mu-
loqotda bo‘ladi. Hamshiraning serqirra faoliyatini hisobga
olib bemor bilan hamshira o‘rtasidagi munosabatlar quyidagi
bosqichlarga bo‘linadi:
1. Boshlang‘ich.
2. Kengaytirilgan.
3. Yakuniy.
Boshlang‘ich bosqichda bemor va hamshira bir-birini
o‘rganadi. Kengaytirilgan bosqichda davolovchi va davola-
nuvchi bir-birlari bilan yaqindan tanishadilar.
Yakuniy bosqichda bemorni kasalxonadan chiqarish vaq-
tida qiyinchilik yuz beradi, chunki bemor o‘zini kasallik xavfi-
dan qutqargan joydan ketishdan qo‘rqadi va tinchligi buzi-
ladi. Shuning uchun bemor kasalxonadan chiqishga tayyor
bo‘lishi kerak.


Hamshira shaxsi, ishlash uslubi, bemor bilan til topa olish
mahorati, psixologik jihatdan ishlash texnikasi — bularning
hammasi o‘z-o‘zidan darmon bo‘lib xizmat qiladi va xavo-
tirlikdan xalos qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Hamshira tarbiyachi
hamda tushuntirish ishlarini olib boruvchi kasb-kor egasi hisob-
lanadi. Davolash muassasasida bemorni qabul qilish, kelgan
vaqtidan boshlab unga kerakli ma’lumotlarni berish, kasalxona
kun tartibi bilan tanishtirish, shifokor tomonidan yozilgan
ko‘rsatmalarni bajarish hamshira tomonidan amalga oshiriladi.
Yuqoridagi vazifalarni ado etish hamshiralardan yuqori
malaka va chuqur bilimlar talab qiladi. Psixopatiya bilan og‘-
rigan bemorlar bilan muomala qilishda o‘rta tibbiyot xodimlari
sabr-toqatli, vazmin bo‘lishlari kerak bo‘ladi. Shuni esdan
chiqarmaslik kerakki, bemor davolanishga muhtoj bo‘ladi va
shuning uchun ham tibbiyot xodimi barcha qiyinchiliklarga
qaramay, unga zarur yordam ko‘rsatishi shartdir.
IV bob. PSIXOGIGIYENA VA 
PSIXOPROFILAKÒIKA
Bular ruhiy kasalliklarning oldini olish, ya’ni odamlarning
ruhiy salomatligini saqlash va mustahkamlash bo‘yicha tad-
birlar ishlab chiqadigan fanlar hisoblanadi. Bu chora-tadbir-
larni ishlab chiqish masalalari, tashqi muhitdagi juda behisob
omillarning kishi organizmiga ta’sirini o‘rganishga asoslangan.
Odamning hayoti ijtimoiy foydali faoliyatida, mehnatda
o‘tadi. Binobarin, inson salomatligiga ijtimoiy foydali faoliyat
va mehnatning ta’sirini o‘rganish psixogigiyenaning asosiy
vazifalaridan biridir. Mehnat faoliyati to‘g‘ri tashkil etilganda,
odamning butun qobiliyati to‘laligicha yuzaga chiqadi, meh-
nat sog‘liq va baxt garovi bo‘lib qoladi. Mehnat rejimi no-
to‘g‘ri tashkil qilinganda ortiqcha charchash, asab sistemasi-
ning holdan tolishi, turli xil noqulay sharoitlar ta’siri ostida
organizm chidamining pasayishi ro‘y berishi mumkin, mehnat
va dam olishni bir me’yorda olib borish muhim psixogigiyenik
ahamiyat kasb etadi.
Psixoprofilaktika va psixogigiyena uzoq davrlardan buyon
mavjud bo‘lib, ularning negizlari eski tibbiy adabiyotlarda
bayon etilgan.


Fransuz olimlari Eskirol, Morel, zamonaviy klinik psixiat-
riyaning asoschisi Krepelin psixogigiyena va psixoprofilaktikaning
rivojlanishiga ko‘p hissa qo‘shishgan. Shveysar psixiatri Forel
ichkilikbozlikning zarari to‘g‘risidagi ta’limotini birinchilardan
bo‘lib asoslab bergan. Rossiyada psixogigiyena va psixoprofilak-
tika muammolari bilan I.P. Merjeyevskiy, I. A. Sikorskiy, so‘ngra
S.S. Korsakov, V.M. Bexterev, O‘zbekistonda X.O. Olimov,
N.I. Xo‘jayeva, Sh.A. Murtolibov, A.U. Shoyusupova,
M.U. G‘ulomov va boshqalar shug‘ullanishgan.
Sog‘lom psixika (ruhiyat)ni tarbiyalash psixogigiyena va
psixoprofilaktika fanlarining muhim vazifasi hisoblanadi.
Psixogigiyenaning quyidagi bo‘limlari mavjud:
1. Yoshga oid psixogigiyena.
2. Mehnat va ta’lim psixogigiyenasi.
3. Òurmush psixogigiyenasi.
4. Oila va jinsiy hayot psixogigiyenasi.
5. Jamoa hayoti psixogigiyenasi.
YOSHGA OID PSIXOGIGIYENA
Bolaning ruhiy jihatdan sog‘lom bo‘lishi to‘g‘risida g‘am-
xo‘rlikni u hali onaning qornida bo‘lgan davrdan boshlash
kerak (homiladorlik davrida ona barcha gigiyena talablariga
to‘g‘ri rioya qilishi lozim).
Bola tug‘ilgandan keyin uni ma’lum tartib asosida ona-
sining suti bilan boqish, ijobiy odatlar, ko‘nikmalar hosil
qildirib borish, ota-onasi, aka-ukalari, qarindoshlarini, Va-
tanini sevish tuyg‘ularini singdirib borish muhim ahamiyatga
egadir. Unda jamoaga nisbatan hurmat-izzatni tarbiyalash,
uni yomon odatlardan ehtiyot qilish, yaxshi xulq va estetik
his-tuyg‘ularni singdirish asosiy burchimiz hisoblanadi. Bola
rivojlanib maktab yoshiga yetganda unga endi boshqa yo‘na-
lishlar, mavzular to‘g‘risida ma’lumotlar berish, kundalik
darslarda beriladigan bilimlar saviyasini oshirib borish lozim.
Balog‘atga yetish davrida ko‘proq e’tiborni mehnat qilishga,
kasb tanlashga yo‘naltirish kerak. Ushbu davrda bolalarni
yengil-yelpi filmlardan, behayo rasmlardan uzoqlashtirish,
lekin jinsiy turmushga doir zarur ma’lumotlarni uning ongiga
singdirib borish muhim psixogigiyenik ahamiyat kasb etadi.

 
O‘smirlik davrida hayot, sevgi, baxt, oila, burch to‘g‘ri-
sida ma’ruzalar qilish, atrof-muhit, uni toza saqlash, asrab-
avaylash, Vatandan g‘ururlanish kabi tushunchalarni sing-
dirib borish muhim ahamiyatga egadir. O‘rta yoshli kishilarda
yashash bilan bog‘liq psixogigiyenik muammolar kamroq
uchraydi. Chunki ularda hayot tajribasi bo‘lib, mavjud qi-
yinchiliklarga ko‘nikkan, chiniqqan bo‘ladilar.
Yosh qaytgach, o‘ziga xos psixogigiyenik muammolar
vujudga keladi. Keksalik hayotning nihoyasi bo‘lishi kerak
emas, balki u hayotning ochilgan gulidir, degan edi Andre
Renon. Shunday ekan, qarilik chog‘idagi psixogigiyenik
tadbirlar sistemasi gulni so‘litmaslikka, barglari, yaproq-
larining tushmasligiga qaratilmog‘i kerak. Qarilik chog‘ida
ko‘rish qobiliyati susayadi, quloq og‘irlashib qoladi, asta-
sekin oyoqlardan mador ketadi, harakatlarni bajarish qiyin-
lashib boradi. Bu esa, ruhiyatning pasayishiga olib keladi.
Qariyalarning ko‘ngliga tez ozor yetadi, ular nozik bo‘lib
qoladilar, salbiy kechinmalardan ko‘p tashvishga tushadilar,
ularni xavotirlik, qo‘rquv egallaydi. Yolg‘izlik ularni og‘ir
xayollarga cho‘mdiradi. Ba’zida yoshlar oiladan uzoqlashib
o‘zlari yangi oila quradilar. Natijada, keksalar yolg‘iz qoladilar.
Yolg‘izlik ularni qiynaydi, bunday vaqtda qo‘shnilar, o‘g‘il-
qizlari, nevara-chevaralari qariyadan xabardor bo‘lib turishlari
lozim. Mahalla faollari yolg‘iz qolgan qariyalarga mos
keladigan ishlar topib berishlari kerak. Ularning doimo nima
bilandir mashg‘ul bo‘lishlari ruhiy sog‘lomlikka olib keladi.
Kezi kelganda, qariyalarning tibbiy parvarishi haqida ham
to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Abu Ali ibn Sino qariyalarga badanni
yog‘ bilan uqalash, yengil harakatlar qilish, piyoda va otda
yurish, ko‘katli taomlar yeyish, sut-qatiqni ko‘proq ichish,
asabiylashmaslik, yetarlicha uxlash va ichni surib turish
kerakligi haqida uqtirgan edi.
Darhaqiqat, keksa odamning ovqati oz-ozdan, sifatli, dar-
mondorilarga boy va mazali bo‘lishi darkor. Shavla, shirguruch,
atala, xolvaytar, shirchoy, limonli choy kabi ichimliklar me’da-
ichak yo‘llarida tez hazm bo‘ladi. Sabzavot (sabzi, sholg‘om,
karam) va ko‘katlar qo‘shib tayyorlangan suyuq taomlar qa-
riyalarga foydali, shifobaxsh ta’sir qiladi va huzur bag‘ishlaydi.

!
MEHNAT VA ÒA’LIM PSIXOGIGIYENASI
Mehnat inson tirikchiligining eng birinchi va asosiy shar-
tidir. Mehnat shaxsni shakllantirish vositasi, ijod, ilhom va
turli-tuman emotsional kechinmalarning manbayi bo‘lib xiz-
mat qiladi. Mehnat psixologiyasining mehnat faoliyatining
barcha turlariga taalluqli bo‘lgan bir necha umumiy vazifalari
va muammolari mavjud.
Agar kishining kasbi uning qiziqishlari va tayyorgarligiga
mos kelsa, u holda mehnat quvonch, zavq, ruhiy sog‘lomlik
manbayiga aylanadi. Chinakam zarurat sifatida anglangan,
kishining kundalik ehtiyojiga aylangan mehnat intizomi
mehnatda samaradorlikka erishishning muhim shartidir: u
charchoqni kamaytiradi, mehnatni yengillashtiradi.
Hozirgi vaqtda sanoatga murakkab dastgoh va mashina-
larning kirib kelishi ishchi-xizmatchilar ish joyining ruhiyatga
ta’sirini o‘rganishni taqozo etmoqda. Jamoada sog‘lom mu-
hitni qaror toptirish, jamoa a’zolarining bir-biriga munosabat-
larini yaxshilash, qadr-qimmat, mehr-oqibat va ijtimoiy hi-
moyalash masalalariga ko‘proq e’tiborni qaratish muhim
vazifalardan sanaladi.
Ishlab chiqarishga kompyuter texnikasining kirib kelishi
mehnat psixogigiyenasi oldiga qator yangi muammolarni
qo‘yadiki, bu muammolarni psixologiyaning yana bir turi —
injenerlik psixologiyasi bilan hal qilish kerak.
Mehnat psixogigiyenasining muhim bo‘limlaridan biri aqliy
mehnat gigiyenasidir. Bu bo‘limda turli ishlardagi kishilar
uchun aqliy mehnatning o‘ziga xos gigiyenik me’yorlarini
ishlab chiqish katta ahamiyatga egadir.
Òa’lim va tarbiyaning psixologik asoslari haqidagi masala
ham o‘z yechimini kutayapti. Ma’lumki, ta’lim va tarbiyaning
muvaffaqiyatli bo‘lishi faqat o‘quv materialining mazmuniga
va ta’lim-tarbiya uslublariga bog‘liq emas. Bu ko‘p jihatdan
o‘quvchining fanlarni qanday o‘zlashtirayotganiga, o‘quv-
chining yosh xususiyatlariga, aqliy rivojlanganligiga va faol-
ligiga bog‘liq. Shuning uchun ham psixologiyaning hozirgi
vaqtdagi eng muhim vazifasi ta’lim psixologiyasi masalalarini
yanada chuqur ishlab chiqishdan iboratdir.

"
TURMUSH PSIXOGIGIYENASI
Bu psixogigiyenaning asosiy vazifasi turmushda kishilarning
o‘zaro munosabatlari, kechinmalari, har xil kelishmovchiliklar
oqibatlarini o‘rganish, oldini olishdan iborat. Kishilar orasidagi
kelishmovchiliklar negizida quyidagi kasallik va illatlar yo-
tadi: nevrotik xastaliklar, psixopatiyalar, ruhiy kasalliklar,
iqtisodiy yetishmovchiliklar, ichkilikbozlik, giyohvandlik,
toksikomaniyalar va hokazo. Òurmush psixogigiyenasi ushbu
zararli omillarga qarshi psixogigiyenik chora-tadbirlar ishlab
chiqishi kerak. Hozirgi kunda kishilar hayotida televideniya
va radioning ta’sirini o‘rganish psixogigiyenada dolzarb
muammo bo‘lib qolmoqda.
O‘zaro normal insoniy munosabatlarning psixoprofilaktik
ahamiyati benihoya katta. Ruhiy shikastlarni bartaraf etadigan
hamma omillar ruhiy sog‘lomlikni saqlash va psixik kasalliklarning
oldini olishga imkon beradi. Masalan, bir tomondan, muomaladagi
o‘zaro hurmat-izzat, xayrxohlik, ikkinchi tomondan, qo‘pollik,
mensimaslik, dimog‘dorlikni olaylik. Ommaviy axborot vosita-
larida bu masalalarga ko‘pincha katta e’tibor beriladi. Biroq,
bu masala faqat axloq-odobga taalluqli bo‘lmay, balki uning
tibbiy jihatlari ham bor. Òibbiyot xodimining loqayd, dimog‘dor,
qo‘pol va andishasiz bo‘lishi chidab bo‘lmaydigan hol. Biroq,
afsuski, shunday odamlar ham uchrab turadi. Ular bemorlar
bilan ana shunday yomon muomalada bo‘lsalar bemorni davolash
u yoqda tursin, hatto dardiga dard qo‘shib, unga ruhiy shikast
yetkazib qo‘yishlari ham mumkin.
Shahar sharoitlarida ishlab chiqarish, transport, radio-
priyomnik, televizor va musiqa asboblaridan chiqadigan shov-
qin odamga patogen ta’sir qiladi. Unga qarshi kurash jiddiy
psixogigiyenik tadbirlardan biri hisoblanadi.
OILA VA JINSIY HAYOT PSIXOGIGIYENASI
Oilaning mustahkamligi sevgi, muhabbat, do‘stlik, oiladagi
katta yoshdagi kishilarning bir-biriga o‘zaro hurmati, kichiklarga
nisbatan shafqatliligi, oiladagi manfaatlarning umumiyligi,
ularning o‘zaro munosabatlarda zarur paytlarda kechirimli
bo‘lishlari baxtiyor oila vujudga kelishiga yordam beradi.

#
Oiladagi mavjud an’analar, urf-odatlar rasm-rusumlar va maro-
simlarning ijobiy ta’sirida yigit-qizlar asta-sekin kamol topib
boradilar. Hozirgi zamon o‘zbek oilalaridagi an’analar va turli
marosimlarning ijobiy ta’siri kuchli bo‘lib, xalqimizning uzoq
o‘tmishdagi axloqiy xislatlarini ifodalovchi mehmondo‘stlik,
insonparvarlik, xushfe’llik, iltifotlilik, bolajonlik, hovli-joylarni
ozoda saqlash, bog‘-rog‘lar barpo etish, xalq sayllari va mav-
sumiy bayramlarni birgalikda o‘tkazishda o‘z ifodasini topadi.
Yoshlarni turmush qurishga muvaffaqiyatli tayyorlashni
ko‘zlab ish tutish uchun o‘spirin yigit va qizlarning jinsiy
tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, oilaviy turmushning quvonchlari
va tashvishlariga doir muayyan darajada ma’lumot berish,
ularga bardoshli va matonatli bo‘lish hamda qiyinchiliklarni
mardonavor yengish yo‘llarini tushuntirish maqsadga muvofiqdir.
Oila — ijtimoiy zarurat. Ma’lumki, tabiatdagi butun mav-
judot, yirik organizmlar borki, barchasining juftlikda yashashi
hayotiy qonuniyatdir. Shunday ekan, insoniyat tabiat sarvari
sifatida kishi — shaxs tariqasida shakllanib chiqishiga qadar
ham shunday tabiiy zaruratga ehtiyoj sezgan.
Ibn Sino: «Eng yuksak sevgi — bu insoniy sevgi bo‘lib,
bunday sevgi kishini saxovatli qiladi. Uni oqko‘ngil va jozibali
kishiga aylantiradi», deb ta’kidlaydi. Mutafakkirning talqin
etishicha, sevgi inson zimmasiga juda katta axloqiy va huquqiy
mas’uliyat yuklaydi. U inson baxtining negizi deganda oshiq-
likni emas, balki oshiq-ma’shuqlikni tushunadi. Oshiq-
ma’shuqlik bilan turmush qurish oilani mustahkamlashning
asosi sifatida ta’kidlanadi.
Nikohdan o‘tishga qadar yetarli fursat o‘tishi bo‘lajak er-
xotinlar bir-birlarini xarakter va odatlarini yaxshiroq bilib
olishlariga zamin yaratadi. Oila qurishga jiddiy munosabatda
bo‘lmaslik ko‘plab qo‘ydi-chiqdilarning sababi hisoblanadi.
Nikohdan o‘tishga qadar shaxslar o‘zlari tanlagan kishining
irsiyatini bilishlari lozim. Afsuski, shunday kasalliklar borki,
ular nasldan naslga o‘tadi. Qarindosh-urug‘dan qiz olish yoki
qiz berish odati qat’iy qoralanishi va undan butunlay voz
kechish kerak. Chunki ayrim ota-onalar shunday nikohlarga
rozilik berib, natijada nogiron va kasalmand farzand dunyoga
kelishiga sababchi bo‘ladilar.

$
Psixogigiyenaning eng muhim vazifalaridan biri har tomon-
lama to‘la-to‘kis jinsiy hayotni qaror toptirishda yordam
berishdan iboratdir. Bu sohadagi buzilishlar ko‘pincha ancha-
muncha ruhiy jarohatlar va asab buzilishlariga olib keladi.
Noto‘g‘ri olib borilgan jinsiy hayot ko‘pincha kishini og‘ir
iztirobga solib, ko‘pgina kelishmovchiliklarning sababchisi
hisoblanadi. Ayniqsa, jinsiy hayotdagi chekinishlar va bu
hayotning estetik jihatlarini bilmaslik zamirida erkakda va
ayolda jinsiy sovuqlik kabi buzilishlar kuzatiladi. Ayrim shaxs-
larda jinsiy moyillik ustunlik qilishi natijasida u jinsiy hayotga
ko‘proq e’tibor beradi. Bunday holat shaxsda patologik
rivojlanish belgisi borligini ko‘rsatadi. Òibbiyot xodimlari jinsiy
funksiyaning psixogen va nopsixogen buzilishlarida, normal
jinsiy rivojlanishdan va jinsiy hirsni qondirishdan patologik
chetga chiqishlarda psixoterapevtik yordam ko‘rsatishlari lozim.
Surunkali ruhiy kasalliklari bor kishilar bilan turmush qurish
yaramaydi. Odatda, teng bo‘lmagan nikohlarda, er-xotinning
yoshi 15—20 yil farq qilganda normal hayot kechirish qiyin-
lashadi. Jinsiy hayot faqat turmush qurgandan keyin bosh-
lanishi kerak. Jinsiy ortiqchaliklar va seksual buzuqliklar asab
sistemasini holdan toydiradigan omil hisoblanadi.
JAMOA HAYOTI PSIXOGIGIYENASI
Jamoa kishilar, shaxslar birlashuvidan tashkil topgan ekan,
bu tabiiy hol. Shaxs — inson bo‘lmasa, bir butun jamiyatning
qaror topishi mumkin emas. Kishilarning oilada, ishlab
chiqarishda, maktab sinfida, talabalar guruhida, yotoqxonada,
dam olish maskanida va boshqa jamoalardagi o‘zaro muno-
sabatlari kishi manfaatlarining tevarak-atrofdagilar manfaat-
lari bilan nihoyatda o‘zaro bog‘liqligi masalasini o‘rtaga
qo‘yadi. Mustaqil O‘zbekistonimizda jamoalarda ongli ruhiy
sog‘lom muhit yaratildi, bu shaxslarning sidqidildan samarali
ishlashi uchun sharoit yaratilganligidan dalolat beradi.
Jamoalarni (brigadalar, sexlar, uyushmalar, ekspeditsiyalar
va h.k.larni) jamlash vaqtida shaxsning xususiyatlari bo‘yicha,
ba’zan yosh, g‘oyaviy yo‘nalish va hokazolar jihatidan bir-
biriga mos kelishini hisobga olish zarur. Bu murakkab masala
bo‘lib, har gal qo‘yilgan vazifaga, ish sharoitiga va boshqa

%
ko‘pgina jihatlarga qarab hal etilishi lozim. Mamlakatimizda
jamoa hayoti psixologiyasi masalalari keng sur’atda ishlab
chiqilmoqda. Ularni hal qilishda psixologlar va psixiatrlardan
tashqari, ko‘pgina ixtisosliklardagi tibbiyot xodimlari, shu
jumladan, o‘rta tibbiyot xodimlarining ulushi g‘oyat katta.
Ayniqsa, jamoa orasida hamshiralik faoliyati yuksak darajada
bo‘lmog‘i kerak, ular barcha toifadagi shaxslarning ruhiy tetik-
ligini, o‘zaro munosabatlarini yaxshilash usullarini chuqur
o‘rganishlari, har qanday sharoitlarni ruhiy jihatdan baholay
olishlari kerak.
HAMSHIRA VA SHIFOKOR PSIXOGIGIYENASI
Hamshira bilan shifokor kundalik ishlar bilan shunchalik band
bo‘lishadiki, natijada o‘zlarining sog‘liq va ruhiyatlariga e’tibor
qilishlariga vaqt qolmaydi. Ular faoliyatining psixogigiyenasi qolgan
faoliyatlardagi psixogigiyena bilan bir xil xususiyatga egadir. Òibbiy
psixologiya bilimlari, shu jumladan, bemor bilan ishlash
psixologiyasi nafaqat shifokor va hamshira ishini yengillash-
tiradi, balki ko‘nglini ochadi, ruhiyatini ko‘taradi, davolovchi
shifokor va davolanuvchi bemorning sog‘ligini mustahkamlaydi.
Har bir tibbiyot xodimi bemorga psixoterapevtik ta’sir
ko‘rsatishi shart. Psixoterapevtik ta’sir etish har kimning o‘ziga
xos bo‘ladi. Bunda xastalik sabablarini, bemor shaxsining
xususiyatlarini va uning atrof-muhit bilan o‘zaro muno-
sabatlarini hisobga olish darkor. Bemorga kasallikning sabab-
lari to‘g‘risida, uning avj olishi haqida batafsil gapirib beriladi.
Suhbatlar jarayonida shaxsni o‘ziga xos tarbiyalashga doir
tadbirlar, uni qiyinchiliklarni yengishga va xastalikka qarshi
kurashga rag‘batlantiradigan chora-tadbirlar amalga oshiriladi.
Hamshiralarni ishga tanlab olish vaqtida nafaqat ularning
jismonan sog‘lomligiga, balki ruhiy sog‘lomligiga ham e’tibor
berilishi shart.
Ruhiy jihatdan to‘la sog‘lom bo‘lmagan hamshira bu og‘ir
kasbga yaxshi moslasha olmaydi. Ikkinchi tomondan, bunday
ruhiy buzilish bilan ular bemorlarga ham yomon ta’sir ko‘rsatib
qo‘yishlari mumkin. Hamshira o‘z ruhiyatiga, sog‘lig‘iga e’tibor
bersagina bemorlarning shifo topishlariga yordam bera oladi.

&
PSIXOPROFILAKTIKA
Psixoprofilaktika ruhiy kasalliklarning oldini olishga qa-
ratilgan tadbirlar tizimi sifatida psixogigiyena bilan cham-
barchas bog‘langan.
Psixoprofilaktikaning asosiy maqsadi quyidagilar:
a) kasallik qo‘zg‘atadigan sabablarning organizmga ta’sirini
kamaytirish va yo‘qotish;
b) kasallik rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun unga erta
tashxis qo‘yish va samarali davolash;
d) to‘la-to‘kis davolash, kasallik qaytalanishi va uning
surunkali turlarga o‘tib ketishining oldini olishga qaratilgan
choralar ko‘rish.
Òibbiyotning har qanday sohasida profilaktik tadbirlar o‘z
vaqtida bajarilishi lozim. Psixoprofilaktika usullari ruhiy kasalliklar
avjlanishining oldini olishni ham o‘z ichiga oladi. Mana shuning
uchun kishining mehnat faoliyati davridagi va turmush sharoit-
laridagi ruhiy holati dinamikasini o‘rganish muhimdir.
Ruhiy kasalliklar profilaktikasida yuqorida aytib o‘tilga-
nidek, umumprofilaktik tadbirlar katta rol o‘ynaydi. Masalan,
yuqumli kasalliklarni tugatish, turmush, sanoat intoksikatsiya-
larini bartaraf etish asab va ruhiy kasalliklarning profilak-
tikasidan boshqa narsa emas. Shunday qilib, psixik kasalliklarni
og‘ishmay profilaktika qilish, infeksiyalarga, intoksikatsiyalarga
va tashqi muhitning boshqa zararli omillariga qarshi kurashni
umumiy davolash tadbirlari bilan birga olib boriladi.
PSIXOTERAPIYA
Ruhiy omildan davolash maqsadida ham, har xil kasal-
liklarni profilaktika qilish maqsadida ham foydalanish mumkin.
Psixoterapiya keng ma’noda olganda shifokorning bemorga
munosabatlarining ilmga asoslangan tizimidir. Psixoterapiya
har xil omillar yig‘indisidan tashkil topadi. Gipnoz, bedorlik
holatida ta’sir qilish va davolash, bemor shaxsiga ta’sir qilish
oilaga nisbatan sog‘lom muhit o‘rnatishga yordam beradi.
Faqat psixiatr emas, balki har qanday ixtisoslikdagi shifokor
ham psixoterapiya usullarini puxta bilishi va o‘zining kundalik
tajribasida ulardan foydalanishi kerak.

'
Ba’zi hollarda shifokor bemorni tinchlantirishi, uning
irodasini o‘ziga bo‘ysundirishi kerak. Boshqa hollarda shifokor
bemorda o‘z sog‘ligiga katta ahamiyat berishi kerakligi haqida
fikr tug‘dirishi kerak.
I.P. Pavlovning fikricha, so‘z katta yoshdagi kishining
bundan oldingi butun hayoti tufayli miya katta yarimshar-
lariga keluvchi barcha tashqi va ichki qo‘zg‘atuvchilar bilan
bog‘langan bo‘ladi, ularning hammasiga signal beradi, ular-
ning hammasini almashtiradi va shu sababli, mazkur qo‘zg‘a-
tuvchilar taqozo qiladigan barcha harakatlarni, organizm re-
aksiyalarini keltirib chiqarishi mumkin.
Psixoterapiya tarixi uzoq asrlarga borib taqaladi. Qadimgi
Misrda, Hindistonda, Yunonistonda buni alohida sehrlar deb
atashgan, o‘rta asrlarda esa, jodugarlik, afsungarlik deb atash-
gan. Òa’sir ko‘rsatish va gipnoz hodisalarini muntazam ra-
vishda o‘rganish XVIII asrning oxirlaridan boshlangan.
Psixoterapiyada agar shifokor har bir bemorning o‘ziga
xos ravishda ish tutmasa, uning ruhiyatining biror xususiyatini
hisobga olmasa, u bemor dardini yengillashtirish o‘rniga unga
zarar yetkazib qo‘yishi mumkin. Shunday qilib, psixoterapiya
bosh tamoyilining buzilishi — har bir bemorga tegishlicha
munosabatda bo‘lmaslik unga jiddiy zarar yetkazishi va
kasallikning kechishini og‘irlashtirishi mumkin. Bunga yo‘l
qo‘ymaslik uchun shifokor, albatta, psixoterapevt bo‘lishi
ham kerak. Psixoterapevtik ta’sir qilishning eng ko‘p tarqal-
gan usullaridan biri shifokor bilan bemorning juda yaqin
munosabatda bo‘lishidir. Buni har bir tibbiyot xodimi bilishi
kerak. Bemorning shifokor bilan ilk bor uchrashuvi ko‘-
pincha hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Shifokor bemor
ishonchini qozonmasa, keyinchalik bunga erishish juda qiyin
bo‘ladi, bu psixoterapiyaning muvaffaqiyatli chiqishining aso-
siy shartlaridan sanaladi.
Bemor bilan suhbatlashish, shak-shubhasiz, psixoterapiya-
ning yetakchi mezoni hisoblanadi. Bemor shifokor bilan
samimiy suhbatda bo‘lsa, dardi yengillashgandek bo‘ladi,
tinchlanadi. Bemor shifokor bilan suhbatlashganidan so‘ng
o‘zini yengil his qilmasa, u shifokor emas, degan edi olim
V.M. Bexterev.

 
Psixoterapevtik ta’sir qilish choralari orasida ta’sir qilish
va o‘z-o‘ziga ta’sir qilish ko‘zga ko‘rinarli o‘rin tutadi. Òa’sir
qilishda bemorga go‘yo passiv rol ajratiladi va u shifokor
gapirayotgan hamma narsalarga ishonadi. Psixoterapiyaning
eng ko‘p tarqalgan usullaridan biri gipnoz holatida ta’sir
qilish hisoblanadi. Gipnoz bosh miya po‘stlog‘ining tormoz-
lanishidan iborat bo‘lib, shifokorga bosh miya po‘stlog‘ining
ma’lum nuqtasida mujassamlashgan yig‘ma qo‘zg‘atgichni
hosil qilishga imkon beradi.
Gipnoterapiyaning har xil turlaridan foydalanish, ayniqsa,
keng qo‘llanilib kelinmoqda. Psixoterapiya metodlari xilma-
xildir. Seanslarning davomliligi va tezligi, ta’sir qilishning
mazmuni turli sabablarga qarab o‘zgartirib boriladi. Òibbiyot
xodimi gipnoterapiya bilan faqat maxsus kurslarda shu-
g‘ullanib, tegishli malaka va amaliy bilimga ega bo‘lganidan
so‘ng bu usulni qo‘llashi mumkin.
MAXSUS PSIXOTERAPEVTIK USLUBLAR HAQIDA
UMUMIY MA’LUMOTLAR
Maxsus psixoterapevtik uslublarni shifokor amalga oshi-
radi. Biroq, kasalning psixoterapiyadan oldingi va keyingi
holatiga to‘g‘ri baho beradigan bo‘lish uchun o‘rta ma’lumotli
tibbiyot xodimi ham psixoterapevtik ta’sirotlarning mohiyatini
yaxshi bilib olishi kerak.
Psixoterapevtik uslublarning hammasini shartli ravishda
inontirish, ishonch hosil qilish va faollashtiruvchi psixote-
rapiyaga bo‘lish mumkin. Bundan tashqari, individual va
kollektiv (jamoa) psixoterapiyasi tafovut qilinadi.
Inontirish — bir odamning ikkinchi bir odamga psixologik
yo‘l bilan o‘ziga xos tarzda ta’sir qilishidir. Inontirishda
kasalning ongi bilan intellektidan ham ko‘ra ko‘proq his-
tuyg‘ulari va tasavvurlariga ta’sir ko‘rsatiladi. Modomiki shun-
day ekan, inontirish o‘z mohiyati bilan emotsional ta’sir
ko‘rsatishdir. Inontirish, asosan, kasalning sezgisi (emotsiyalari)
va taassurotiga qaratilgan bo‘lgani uchun uni kasal tanqidiy
nuqtayi nazar bilan qarshi olmaydi va bu hol ta’sirning kasal
psixikasiga oson o‘tib, ancha mustahkam bo‘lib qolishiga
hamda uzoq kor qilib turishiga imkon beradi. Fiziologik

 
nuqtayi nazardan qaraganda, inontirish bosh miya po‘stlog‘ida
konsentrlangan (jamlangan) ta’sirlanish o‘chog‘idir, bu o‘choq
manfiy induksiya tufayli o‘z atrofida tormozlanish zonasini
hosil qiladi. Mana shunday zona vujudga kelishi inontirishga
alohidalik va mustahkamlik baxsh etadi.
Shifokor tomonidan davo maqsadlarida inontirish usulini
tatbiq etish davo maqsadida ishontirish deb ataladi. Gipnoz
holatida inontirish, tabiiy uyqu holatida inontirish, uxla-
tadigan yoki narkotik dorilar berilganidan keyin inontirish
(narkogipnoz), uyg‘oqlik vaqtida inontirish va o‘z-o‘zini
inontirish tafovut qilinadi.
Gipnotik holat (gipnoz) — uyg‘oqlik bilan uyquga o‘tish
orasidagi chala uyqu holati. Bosh miya po‘stlog‘ining bir
qismi tormozlanib, chet ta’sirotlarning idrok etilmasdan qoli-
shiga sabab bo‘ladi, bosh miya po‘stlog‘ining boshqa qism-
larida gipnotik fazalar — baravarlashtiruvchi faza, paradoksal,
ultraparadoksal fazalar qaror topadi (bu fazalarning mohiyati
fiziologiya kursidan ma’lum). Shifokorning inontirib aytganlari
bemor diqqatini chalg‘itadigan chet va tanqidiy fikrlarga
to‘qnash kelmasdan, «yengilmas ahamiyat» kasb etadi.
Kasalni gipnoz qilishning (uxlatib qo‘yishning) ko‘p usullari
bor. Eng muhimlarini keltirib o‘tamiz. Odam uyquga
ketayotganini tasvirlovchi bir xildagi qisqa jumlalarni bir
ohangda takrorlab turish yo‘li bilan kasalni uxlatib qo‘ysa
bo‘ladi (so‘z bilan uxlatish). Masalan, «Butun a’zoyi bada-
ningiz tin olib, muskullaringiz bo‘shashib turibdi. Atrofingiz
jimjit. Butun badaningiz yayrab kelyapti. Ko‘zlaringiz yumilib
ketyapti. Qo‘l va oyoqlaringiz og‘ir tortib, juda uyqingiz
kelyapti. Fikrlaringiz xiralashib, chalkashib kelmoqda. Ham-
ma g‘am-tashvish va hayajonlar sizni tark etgan. Mudroq
bosib, orom olmoqdasiz. Sizni tobora ko‘proq... tobora
ko‘proq uyqu bosmoqda. Uxlay qoling... Uxlay qoling...».
So‘z bilan uxlatish oxirida ba’zan 10 yoki 20 gacha sanaladi
(uxlatish formulalari) va shifokor 10 gacha (20 gacha)
sanaganidan keyin bemor uxlab qoladi, deyiladi.
Ikkinchi usul kasalga bir ohangdagi tovushlar (metro-
nomning urib turishi, soatning chiqillashi) bilan, yorug‘lik


ta’sirotlari (ko‘k lampochkaning o‘chib-yonishi), issiqlik
ta’sirotlari bilan (tananing boshdan oyog‘iga isitadigan lampa
qo‘yiladi) ta’sir qilishdan iborat. Ba’zan uxlatish shifokorning
qo‘lidagi yaltiroq sharchaga yoki nevrologiya bolg‘achasining
uchiga tikilib qarashni bemorga taklif etish bilan boshlanadi.
Bemor ko‘zini tez charchatish uchun shunday qilinadi. Bir
necha o‘n sekunddan keyin, odatda, bemor ko‘z qovoqlari
og‘ir tortib, yumilib qoladi. Passalar (peshona, qo‘llarni,
bemor tanasini uzunasiga silash) o‘ziga xos usuldir, uxla-
tishning qo‘shimcha hamma usullari (bir ohangdagi ta’sirotlar
bilan ta’sir qilish, bemorning ko‘zini biror narsaga qaratish,
passalar), odatda, so‘z bilan uxlatish usuli bilan birga ishlatiladi.
Gipnotik holat yuzaki, o‘rta va qattiq gipnozga bo‘linadi.
Yuzaki gipnoz ko‘z qovoqlari va qo‘l-oyoqlar og‘ir tortib,
mudroq bosadigan, ko‘pincha puls va nafas siyraklanib
qoladigan holatdir. Gipnoz seansidan keyin kasal bo‘lib o‘tgan
hamma hodisalarni eslab qoladi.
O‘rtacha gipnoz — yengil uyqudir, kasal ko‘zini ochol-
maydi, so‘z bilan ta’sir ko‘rsatib, harakat sferasi (so‘z ta’siri
bilan vujudga keltirilgan parezlar, giperkinezlar, katalepsiya)
bilan sezgi sferalarida (anesteziya, giperesteziya) o‘zgarishlar
keltirib chiqarish mumkin. O‘rtacha gipnozdan keyin ham
seans vaqtida ro‘y bergan hodisalar xotirada saqlanib qoladi.
Qattiq, chuqur gipnoz (boshqacha aytganda somnambulizm,
lotincha somnus—uyqu va ambulare—yurmoq, ya’ni uyquda
yurmoq so‘zlaridan olingan)—ro‘yirost gipnotik uyqudir.
Pappoport (miya po‘stlog‘ida sergak qolgan alohida punkt
hisobiga shifokor bilan bemor o‘rtasida bog‘lanadigan aloqa)
tamomila alohidalanib qoladi (ya’ni, shifokordan boshqa kishi
kasal bilan aloqa o‘rnata olmaydigan bo‘lib qoladi), deb
aytgan. A’zoyi badandagi muskullar tamomila bo‘shashib,
qo‘l ko‘tarilsa, shilq etib tushadi, ba’zan odamning iyagi
osilib qoladi. Kasallarni inontirib gallutsinator obrazlar
(ko‘rish, eshitish, hid bilish obrazlarini) hosil qilish, ularni
boshqacha bir vaziyatda deb (uyda deb, ko‘lda cho‘milyapti,
avtomobilda ketayapti, teatrda o‘tiribdi deb) ishontirish
mumkin. Postgipnotik ta’sirlarni yuzaga chiqarsa ham bo‘ladi
(ya’ni, kasalning ko‘ngliga solingan harakatlarni u uyqu-

 !
dan uyg‘onganidan keyin bir necha soat, kun va hatto hafta
o‘tgach bajaradigan bo‘lishiga erishish). Seansdan keyin
amneziya ko‘riladi.
Davo maqsadlarida gipnoz holatidan ikki xil—o‘z holicha
foydalanish — gipnozdan foydalanish (K.I. Platonov fikriga
qaraganda, «gipnoz orom beradi») va gipnoz vaqtida so‘z bilan
ta’sir ko‘rsatish, inontirish uchun foydalanish mumkin. Gipnoz
vaqtida inontirishdan foydalanish usuli ko‘proq qo‘llaniladi.
So‘z bilan ta’sir ko‘rsatib inontirish imperativ (buyuruvchi) va
izohlovchi (tushuntirib beruvchi) ta’sirga bo‘linadi. Ikkinchi
holda inontirish sabab, vajlarni ko‘rsatib berib, kasalga
tushuntirish unda ishonch hosil qilish bilan birga olib boriladi.
Inontirish seansidan keyin ba’zi hollarda takror gipnotik holat
boshlanishi ko‘riladi (xususan, kasal gipnoz holatidan batamom
va bekam-u ko‘st chiqarilmagan bo‘lsa). Shu munosabat bilan
statsionarda gipnoz vaqtida ta’sir ko‘rsatib davolanadigan kasallar
bir necha soat mobaynida xodimlarning kuzatuvi ostida bo‘lishi,
ambulatoriya sharoitlarida esa, gipnoz seansi tugaganidan keyin
bir soat davomida poliklinika yoki dispanserda kuzatib turilishi
kerak. 2—3 soatgacha cho‘ziladigan gipnoz seanslari
qo‘llaniladigan bo‘lsa (V.E. Rojnov) yoki gipnotik uyqu bilan
davolash usuli qo‘llaniladigan bo‘lsa, bunda ham kasallar o‘rta
ma’lumotli tibbiyot xodimining kuzatuvi ostida turadi.
Gipnoz vaqtida kamdan kam hollarda bemorda isteriya xuruji
tutib qolishi mumkin. Bunday xuruj xavfli emas. Kasalni gipnotik
holatdan chiqarish kerak. Uning oldida yelib-yugurib, asoratni
og‘ir qilib ko‘rsatish yoki shu vajdan vahima ko‘tarish yaramaydi.
Òabiiy uyqu holatida inontirish. Òabiiy uyqu vaqtida
inontirish usuli kam (aksari bolalarda) qo‘llaniladi. Ba’zan
tabiiy (rosmana) uyquni gipnotik (chala) uyquga asta-sekin
o‘tkazish usulidan foydalaniladi. Umuman, uyqu vaqtida
ko‘pgina odamlar inson nutqini idrok eta olish qobiliyatini
saqlab qolishini yodda tutish kerak. Òibbiyot xodimi buni
bilishi muhim. Bemor uyg‘oqligi vaqtida uning oldida aytib
bo‘lmaydigan narsalarni kasal uxlab yotgan paytida ham
gapirish mumkin emas.
Uxlatadigan yoki narkotik moddalarni berib inontirish.
Bemor yetarli gipnabel bo‘lmasa (gipnozga tez berilmay-

 "
digan bo‘lsa) va boshqa ba’zi hollarda narkogipnozdan
foydalaniladi. Bemorga uxlatadigan dori ichiriladi yoki ve-
nasiga yuboriladi. Odatda, 0,1—0,2 amital-natriy, 0,1 nem-
butal, 0,3—0,5 medinal beriladi yoki amital-natriy geksenal,
pentotal yoki shunga o‘xshash preparatning 5 % li eritma-
sidan 3—5—7 ml venaga yuboriladi.
Doza har kimning o‘ziga qarab tanlanadi. Dori berila-
yotgan paytda bemorning ahvoli kuzatib boriladi. Bemordan
ovoz chiqarib sanash yoki biror narsani so‘zlab berish iltimos
qilinadi. Avvaliga harakatlar tormozlanib, eyforiya boshlanadi,
keyin uyqu bosib, odam uxlab qoladi. Odamni uyqu bosib
turgan paytda so‘z bilan ta’sir ko‘rsatib inontiriladi. Òibbiyot
hamshirasining roli inontirish pirovardiga yetguncha qattiq
uyqu bosib turadigan holatni saqlab qolishdan iboratdir.
Uyg‘oqlik holatida inontirish. Gipnozdan tashqari paytda
inontirish ham xiylagina shifobaxsh ta’sir qiladi. Shifokorlar
kasallar bilan suhbat qilar ekan, aslida, har safar inontirish
usulidan foydalanadilar. Shifokorning ishontirib ko‘rsatadigan
ta’sir kuchi o‘sha vrachga bemorning qanday munosabatda
bo‘lishiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Shifokorning nufuz-e’tibori,
bemorga ustalik bilan muomala qila olishi, kasal odamning
psixologiyasini bilishi inontirish usulidan davo maqsadlarida keng
foydalanishga imkon beradi. Atoqli rus olimi V.M. Bexterev
mana bunday deb yozgan edi: «Shifokor bilan suhbatlashganidan
keyin bemor yengil tortmasa, u shifokor emas». Ko‘pgina
shifokorlar tushuntirib inontirish usulidan foydalanadilar. Bemor
kushetkaga yotqizilib, unga ko‘zlarini yumish tavsiya etiladi.
Bemorni uxlatmasdan turib, faqat muskullari bo‘shashtiriladi
va orom, tin olishiga erishiladi. Aytiladigan narsalar past ovoz
bilan tushuntirib boriladi va shu tariqa ta’sir ko‘rsatiladi.
Masalan, mana bunday deyiladi: «Hozir nerv hujayralari orom
olib, kuch to‘plamoqda. Shuning uchun siz turganingizdan keyin
o‘zingizni ancha tetik his qilasiz». Yoki: «Sizning tajangligingiz
asab sistemangizning zaifligiga bog‘liq. Ammo, asab
hujayralarining o‘zi butun, ular charchagan, xolos. Hozir ular
kuch to‘plamoqda. Seansdan keyin Siz juda tinchib qolasiz».
Uyg‘oqlik davrida inontirish anchagina emotsional ko‘ta-
rinkilik fonida, ayniqsa, yaxshi kor qiladi (inontirishga affektiv

 #
moyillik). Xuddi shunday shart-sharoitlar ko‘pincha kasallar
guruhida vujudga keladi. Kasallar orasida induksiya jarayoni
(affektiv holatning bir kishidan ikkinchi kishiga o‘tishi) ro‘y
beradi. Duduqlanish, alkogolizm, nevrozlarga davo qilish
uchun uyg‘oqlik holatida inontirish usuli qo‘llaniladi.
O‘z-o‘zini inontirish. Olimlar (I.R. Òarxanov, V.M. Bex-
terev, K.I. Platonov va boshq.)ning ko‘pdan ko‘p tajribalari
kasalning o‘zini-o‘zi ishontirib aytgan so‘zlari organizmining
turli tizimlarida fiziologik o‘zgarishlar keltirib chiqarishini
ko‘rsatdi. O‘z-o‘zini ishontirish ham tashqaridan ta’sir qilib
inontirish singari, bosh miya po‘stlog‘ida konsentrlangan
qo‘zg‘alish o‘chog‘idan iboratdir. Mazkur holda bu o‘choqni
bemorning o‘zi muayyan so‘z formulalari yoki xayoliy
tushunchalar yordami bilan vujudga keltiradi. Òansiq ovqat
to‘g‘risida o‘ylashga javoban me’da shirasining ajralishi, sovuq
ta’sir qilishi to‘g‘risida o‘ylashga javoban badan terisining
«tuk-tuk» bo‘lib ketishi, ko‘zga yot narsa tushdi deb xayol
qilinganida ko‘zning pirpirashi va boshqa shu singari dalillar
tushunchalarning organizmdagi fiziologik jarayonlarga ta’sir
ko‘rsatishini aniq-ravshan qilib isbotlaydi.
Hozir o‘z-o‘zini ishontirishning har xil usullari qo‘llani-
ladi. Ularning biri shundan iboratki, shifokor kasal bilan
birgalikda «o‘z-o‘zini ishontirish formulasi» degan narsani,
ya’ni o‘z-o‘zini ishontiradigan qisqacha shifobaxsh matnni
(4—5 jumlani) tuzadi. Masalan, «Men o‘zimni ancha yaxshi
his qilyapman. Kayfim joyida, tuzuk. Uyqum ham, ishtaham
ham tobora yaxshilanib kelyapti. Davodan ancha naf ko‘r-
dim» va hokazo. O‘z-o‘zini ishontirishning umumiy usullari-
dan keyin kasallikning ayrim simptomlariga qaratilgan maxsus
usullari qo‘llaniladi. Bu «formula»ni kasal tinch yotgan va
muskullari bo‘shashgan holatda bir necha marta fikran yoki
shivirlab takrorlaydi (ertalab o‘rinda, tushki paytda va kech-
qurun uyqu oldidan).
Autogen trenirovka. Autogen trenirovka (ya’ni, bemorning
o‘zi bajaradigan mashq) psixoterapiyaning keng tarqalgan
uslubidir.
Autogen trenirovkani nemis olimi I. Shuls taklif etgan.
Bizda bu trenirovka har xil variantlarda qo‘llaniladi. Kasal

 $
karavotga yotadi yoki stulga oldinga engashib o‘tiradi. U
tayyorlanib olgandan keyin: «O‘ng qo‘lim og‘ir tortib qoldi»,
degan I mashqni aniq-ravshan tasavvur qilishga urinadi. Mana
shunday mashqni kasal kuniga 2—3 mahal, yaxshisi uyqu
oldidan va uyqudan uyg‘ongan zahoti takrorlaydi. O‘ng qo‘lini
ancha og‘ir tortib qolgandek his qilganidan keyin chap qo‘-
liga, so‘ngra oyoqlariga o‘tadi. II mashq: «O‘ng qo‘lim iliq
bo‘lib qoldi», III mashq: «Quyoshsimon chigalim issiq bo‘lib
qoldi, u issiq sochmoqda». IV mashq: «Yuragim kuch bilan
bir tekis urib turibdi».V mashq: «Nafasim chuqur va ravon»,
VI mashq: «Peshonam muzdakkina». Ba’zan birinchi 2—
3-mashq bilan cheklaniladi. Mashqlar bajarilganidan keyin
muskullar bo‘shashib, odam o‘zini juda tinch his qiladi,
ko‘pincha uni uyqu bosadi. Ana shu holatda davo maqsadida
shifokor aytgan o‘z-o‘zini ishontirish usulini qo‘llash foydalidir.
Inontirib va o‘z-o‘zini ishontirib davolashda tibbiyot
hamshirasining roli juda katta. Òibbiyot hamshirasi kasallarni
juda sinchkovlik bilan kuzatib borishi kerak. Davolashning
hozir aytilgan turlari bexatar bo‘lsa ham, ba’zan asoratlar
ko‘riladi. Masalan, gipnotik holatning asorati qoladi, bosh
og‘riydi, autogen trenirovkada esa, arterial bosim pasayadi
va hokazo. Biroq davo ta’sirida kasalning psixologik holati
qanday o‘zgarib borayotganini o‘rganish, uning davoga
munosabatini tekshirib borish ham tibbiyot xodimining g‘oyat
muhim vazifasi hisoblanadi.
Psixoterapevtik yo‘l bilan ishontirish. Psixoterapiyaning
boshqa juda muhim bir turi ishonch hosil qilish yo‘li bilan
davolashdir. Shifokor bu usulni qo‘llash uchun kasalni yaxshi
bilishi kerak. Ishontirish kasal shaxsiyatining hamma xusu-
siyatlarini hisobga olib turib, individual ravishda olib borila-
digan bo‘lsagina shifobaxsh vosita bo‘lib qolishi, ya’ni
kasallikka aloqador kechinmalarning susayib, barham topishiga
yordam berishi, bemor faolligini safarbar etishi, bemor oldiga
uni qiziqtiradigan aniq-ravshan maqsadlar qo‘yishi mumkin.
Jamoa va guruh psixoterapiyasi. Jamoa va guruh psixo-
terapiyasi bir-biriga yaqin tushunchalardir. Ularning o‘rta-
sidagi farq shundan iboratki, guruh bo‘lib psixoterapevtik
ta’sir qilish shifokordan chiqadi va umuman butun guruhga

 %
qaratilgan bo‘ladi. Masalan, gipnoz seansi yoki psixoterapevtik
suhbat o‘tkazilib, shu seans yoki suhbat vaqtida shifokor
nerv kasalliklarining sabablarini, ularga qarshi kurash usullarini
muhokama qilib chiqadi.
Jamoa psixoterapiyasida ham bemorlar jamoaning har bir
bemorga shifobaxsh ta’sir ko‘rsatishidan foydalaniladi.
Psixoterapevtik guruh a’zolarining qanday bo‘lmasin biror
narsa yoki hodisa to‘g‘risidagi fikrlari jamoada muhokama
qilib chiqilganidan keyin ancha to‘g‘ri va barqaror fikrlar
bo‘lib qolishini V.M. Bexterev va xodimlari ko‘rsatib berdilar.
Jamoada diqqat hajmi kengayib, idrok etiladigan foydali
axborot miqdori ham ortishini aytib o‘tish o‘rinli bo‘ladi.
Mana shularning hammasi jamoa psixoterapiyasi metodining
foydali ekanligini ko‘rsatadi.
Emotsiyalarga kelganda, jamoada bir kasalning ikkinchi
kasalga emotsional jihatdan ta’sir ko‘rsatishini aytib o‘tish
kerak. Psixoterapevtik guruh kasallari to‘g‘ri tanlab olinadigan
bo‘lsa, bu guruh kayfi ruhiyatining umuman ko‘tarilishiga,
guruhga yaxshi «davo daldasi» berish uchun qulay sharoit
yaratishga sabab bo‘ladi.
Kasallarning noto‘g‘ri fikrlari, pessimistik xayollari, ba’zan
kasallarning davoga nisbatan shubha bilan qarashlarini
birmuncha faol bo‘lgan boshqa kasallar tanqid qilib, ochib
tashlaydilar. Jamoa psixoterapiyasi uchun kasallarni «sog‘aya-
yotgan — sog‘ayishga boshlagan kasal» tamoyilida tanlash
«sog‘ayishga boshlagan kasallar uchun» «shifobaxsh istiqbol»
yaratib, ularning «sog‘ayishga ishonchini» mustahkamlaydi.
Faollashtiruvchi psixoterapiya. Faollashtiruvchi psixo-
terapiyaning maqsadi — kasal shaxsiyatining saqlanib qolgan
tomonlarini safarbar etib, uni real turmush sharoitlariga jalb
qilish, kasallik natijasida izdan chiqqan funksiyalarni mashq
qildirishdir. Faollashtiruvchi psixoterapiya, xususan, bo‘shang-
lik hodisalari bilan faollik, tashabbusning susayib qolishi bilan
o‘tadigan ruhiy kasalliklarda (apato-abulik sindromda) juda
katta rol o‘ynaydi. Bunday holatlar shizofreniyada, bosh
miyaning organik kasalliklarida (xususan, bosh miya peshona
bo‘laklariga ham shikast yetgan kasalliklarda) bo‘ladi. Faol-
lashtiruvchi psixoterapiya kasallarda yangidan yangi qiziqish

 &
va istaklar uyg‘otib, ipoxondrik holatlar singari kasallik
ko‘rinishlarini susaytiradi, bemorlar diqqatini o‘z kayfi
ruhiyatidan, ichki a’zolarining qanday ishlayotganidan chal-
g‘itadi. Asteno-ipoxondrik holatdagi kasallar (nevrotiklar,
psixopatlar, nerv sistemasining organik kasalliklari bilan og‘rigan
bemorlar va boshqalar) ham, odatda, faollashtirishga va
boshqacha turmush maromiga o‘tkazishga muhtoj bo‘ladilar.
Psixoterapiya va davo mashqlari (trenirovkalari). Òibbiyot
amaliyotida davo mashqlari metodidan keng foydalaniladi.
Davo mashqlari organizmdagi ayrim a’zo va sistemalarni, ayrim
psixik funksiyalar yoki umuman kasalning butun shaxsiyatini
muntazam ravishda va izchillik bilan mashq qildirib borishdan
iboratdir. Kasallar oldiga ular bajarib borishi kerak bo‘lgan
muayyan vazifalar qo‘yiladi, shu bilan birga davolash vaqtida
bu vazifalar tobora ko‘proq murakkablashib boradi.Chunon-
chi, protezdan endigina foydalana boshlagan kasallarga tobora
murakkabroq harakat mashqlari beriladi. Insult bo‘lib, nutqi
izdan chiqqan kasallarga asta-sekin nutq yuklamasi berib
boriladi; rak, qon tomirlar sistemasi kasalliklarida sayr qilish
buyuriladi, shu bilan birga kasal aylanib chiqadigan masofa,
shuningdek, kasal yuradigan yer yuzasining nishabligi
(balandligi) asta-sekin oshirib boriladi.
Ana shunday mashqlar tizimli psixiatriyada ham, nevro-
patologiyada ham qo‘llaniladi.Chunonchi, Korsakov psixo-
zida (xotira buzilib, polinevrit paydo bo‘lishi bilan tavsiflana-
digan kasallikda) dori berib davolash va fizioterapiya bilan
bir qatorda kasallarga xotirani tiklashga yoki lokal yaxshilashga
qaratilgan shifobaxsh kurs buyuriladi. Nevrotik o‘zgarish-
larning talaygina turlari (agorafobiya, kardiofobiya, astaziya-
abaziya)ga mubtalo bo‘lgan kasallar muntazam mashq qilib
turishga muhtoj bo‘ladilar.
Davo mashqlari — kompleks chora-tadbirlardir. Ularni buyu-
rishda terapevt, zarurat bo‘lsa jarroh, ortoped, shuningdek
nevropatolog, logoped, psixiatr, davo fizkulturasi bo‘yicha mu-
taxassis, pedagog birgalikda maslahatlashib ish ko‘radi.
O‘rta ma’lumotli tibbiyot xodimi mana shu vazifalarni
bajarishda faol yordam beradi. Kasallar ko‘pincha ularning
oldiga shifokorlar qo‘ygan vazifalarni bajara olishiga shubha

 '
bilan qaraydilar. Chunonchi, ularning ba’zilari o‘rnidan turib,
xona ichida o‘z holicha yurishning iloji yo‘q deb hisoblasa,
boshqalari xonadan tashqariga chiqishdan bosh tortadi,
uchinchilari boshqa turdagi mehnat yoki mashg‘ulotga o‘tishdan
bo‘yin tovlaydi. Mana shunga o‘xshagan ishlarning hammasini
batamom tuzalib ketganimdan keyingina bajarishim mumkin
deb hisoblaydigan kasallar ham uchraydi. Ular: «Mudom
yuragim o‘ynab turadi-yu, men qanday qilib yura olaman?»
yoki «Og‘zimga ovqat olishim bilan ko‘nglim ayniyveradi,
shuning uchun men ovqat (u yoki bu turdagi taom) eya
olmayman», deydilar va hokazo. Òibbiyot xodimi mana
shunday hodisalar bemorning ongli ravishda qarshilik qilishi,
injiqligi tufayli kelib chiqmasdan (garchi, bunday hodisalar
uchrab tursa ham) alohida nevrotik munosabati tufayli,
asablarning kasallik vajidan juda o‘zgarib, bemor yurish-
turishida noto‘g‘ri, patologik stereotip qaror topishiga olib
borganligidan kelib chiqishini bilishi kerak. Bemorning o‘z
hayotidan olingan ijobiy dalillarni ko‘rsatib, ba’zan qayta-
qayta ishontirish, boshqa kasallarning ahvoli yaxshilanib
qolganligini ko‘rsatadigan misollarni keltirib o‘tish, shikastlangan
funksiyani mashq qildirishning fiziologik jihatdan to‘g‘riligi
va yaxshi foyda berishini tushuntirib borish, adabiy asarlar,
kinofilmlardan misollar keltirish zarur bo‘ladi va hokazo. Ba’zan
kasal tashabbusini o‘ziga xos tarzda «mustahkamlab» foydali
xatti-harakatlari uchun uni «rag‘batlantirish» (buni odat
darajasiga ko‘tarish yaramaydi, albatta), kasallar bir-birini
faollashtirsin deb guruh trenirovkalarini uyushtirish, ular
o‘rtasida musobaqa elementlarini uyg‘otish foydali bo‘ladi.
«Muhit bilan davolash» ko‘rinishidagi psixoterapiya.
Muhit yoki mikromuhit deb, birinchidan bemorga juda
yaqin yuradigan odamlar (oilasi, yaqin do‘stlari, ishxonadagi
o‘rtoqlari, kasalxonada esa, boshqa kasallar, bemorni davo-
lashda bevosita ishtirok etadigan shifokorlar, tibbiyot hamshi-
ralari)ga, ikkinchidan, bemorni turmushda va davo muassasa-
sida bo‘lgan paytida atrofni o‘rab turgan vaziyatga aytiladi.
Kasal odam muhit bilan juda mustahkam aloqada bo‘ladi;
muhit bemor qiziqishlarining doirasini, uning ijtimoiy va
ma’naviy qiyofasini, shuningdek, emotsional holati, kayfi

!
ruhiyatini ko‘p darajada belgilab beradi. Òo‘g‘ri uyushtirilgan
muhitning bemorga ko‘rsatadigan ta’siri qudratli davo vositasi
bo‘lib hisoblanadi.
Muhit ta’sirini: 1) davo muassasasidan tashqarida ko‘r-
satiladigan ta’sir va 2) davolash muassasasi ichida ko‘rsatila-
digan ta’sirga bo‘lish mumkin.
Shifokor, shuningdek, o‘rta ma’lumotli tibbiyot xodimi
bemor kasalxonaga tushmasdan ilgari uning qanday muhit
sharoitlarida yashab kelganligi bilan hamisha qiziqadi. Shu
maqsadda shifokor, albatta, bemorning qarindosh-urug‘lari,
ba’zan esa, birga ishlaydigan hamkasblari bilan tanishadi,
bemor ishining tabiatini, jamoadagi, oilasidagi o‘zaro munosa-
batlarini aniqlab oladi va hokazo. Shunda qarindosh-urug‘lari
o‘z oilasining a’zosi qanday dardga chalinganligini, unga
qanday munosabatda bo‘lish kerakligini, uning qanday tartibga
amal qilib borishi lozimligini aniq-ravshan bilib olishadi.
«Muhit bilan davolash»ning ikkinchi xili kasalxona,
sanatoriy, dispanser ichida ta’sir ko‘rsatishdir. Psixoterapevtik
tartib degan narsa bu o‘rinda katta rol o‘ynaydi. Shu tartib-
ning ikki asosiy turini ajratish mumkin: 1) davolovchi-muho-
faza tartibi va 2) davolovchi-faollashtiruvchi tartib.
Davolovchi-muhofaza tartib holdan ketib, darmoni quri-
gan kasallarga, o‘tkir psixik iztirobni boshdan kechirgan
kasallarga buyuriladi. Bu tartib kasallarni zararli vaziyatdan
ajratish, ularni tinch qo‘yib, dam oldirish, uyqusini uzaytirish
va mustahkamlashdan (ba’zan sutkasiga 16—18 soatgacha
uzaytirishdan) iborat bo‘ladi. Bu davrda kasallar bilan tinch-
lantiruvchi suhbatlar o‘tkaziladi, shuningdek, ularga sedativ
va umuman darmonga kiritadigan preparatlar (bromidlar,
trankvilizatorlar, vitaminlar, glukoza va boshqalar) buyuriladi.
Davolovchi-muhofaza rejimni ipoxondriya bo‘lgan kasal-
larga, ya’ni o‘z badanining har xil qismlaridagi sezgilarga
(yurak, me’da-ichak, o‘pka, siydik-tanosil a’zolari va boshqa-
lardagi sezgilarga) butun diqqat-e’tiborini qaratadigan kasal-
larga buyurib bo‘lmaydi. Bunday bemorlar haddan tashqari
hadiksiraydigan bo‘lishi bilan ajralib turadi va o‘zlarini salga
go‘yo og‘ir kasalliklarga mubtalo bo‘lgan degan fikrga

!
keladilar. Davolovchi-faollashtiruvchi rejim ustida birmuncha
batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz.
Davolovchi-faollashtiruvchi rejimda turmushdagi real
muhitga yaqin vaziyatni yaratish uchun harakat qilinadi. Shu
bilan birga bunday rejim psixoterapiya uchun eng yaxshi
imkoniyatlar yaratib beradi, chunki tinchlantiruvchi suhbatlar
o‘tkazish uchun imkon beribgina qolmay, balki kasalni har
xil turdagi faoliyatga o‘tkazishga, shaxsiyatining saqlanib
qolgan tomonlarini faollashtirishga, jamoa yordamida unga
ta’sir ko‘rsatishga ham imkon ochadi.
O‘rta ma’lumotli tibbiyot xodimi uchun, birinchi navbatda,
davolovchi-faollashtiruvchi rejimning kasallarga ikki pog‘onada
xizmat ko‘rsatiladigan sistema (shifokorlar, tibbiyot hamshiralari)
sharoitlarida o‘tkazilishini bilish muhim. Kichik tibbiyot xodimlari
sonini qisqartirish hisobiga o‘rta ma’lumotli tibbiyot xodimlari
soni ko‘paytiriladiki, bu davolovchi faol psixoterapevtik rejimni
amalga oshirish uchun muhimdir. Chunki ana shunday rejim
sharoitlarida hamshira shifokor buyurgan davolarni bajaruvchi
shaxs bo‘libgina qolmay, balki kasallar jamoasining tashkilotchisi
bo‘lib ham qoladi. U ma’lum darajada psixoterapevtik va tibbiy-
pedagogik ta’sir ko‘rsatib boradi.
Ikki pog‘onali sistema bemorlarning o‘z-o‘ziga xizmat
ko‘rsatishi (palatalarni yig‘ishtirishi, ovqat tarqatishi, tartib-
intizomga amal qilishi) va ularning muhitida o‘z-o‘zini
ko‘proq boshqarishi bilan bog‘liqdir. Palata mudirlari, xo‘jalik-
maishiy va ommaviy-madaniy ishlarga rahbarlik qiladigan
kasallar kengashi saylanadi.
Davolovchi-faollashtiruvchi rejimning psixologik ahamiyati
shundan iboratki, bunda kasallar davolanadigan yoki shifokor
hamda xodimlarning ta’siriga beriladigan passiv «obyekt» bo‘lib
qolmasdan, balki «subyekt»ga aylanadilar, ya’ni davolash hamda
tibbiyot muassasasidagi butun jamoa hayotining faol
ishtirokchilari bo‘lib qoladilar. Kasalning tibbiyot xodimiga
bo‘lgan munosabati «buyurish-bo‘ysunish» tamoyiliga asoslangan
bo‘lmay, balki «shifokor bilan bemor salomatlik uchun umumiy
kurashda teng huquqda ishtirok etadigan sheriklardir» qoidasiga
muvofiq qaror topib boradi. Kengash kishilari madaniy

! 
saviyasining keskin yuksalganligi, mamlakatda umumiy o‘rta
ma’lumot tizimining amalga oshirilganligi, davo jarayonining
tibbiy-psixologik tomoniga ko‘p diqqat-e’tibor berilayotganligi
tufayli tibbiyot xodimlari bilan kasallar o‘rtasida ana shunday
yangi mazmundagi o‘zaro psixologik munosabatlar qaror topadi.
Uchinchi bo‘lim
XUSUSIY ÒIBBIY PSIXOLOGIYA MASALALARI
ÒURLI KASALLIKLARDA BEMOR BILAN
MUNOSABAÒDA BO‘LISH
Kasalxonalar va statsionarlar ishi ambulatoriya va poliklinikalar
ishidan o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Ilgari shifo-
xonalarda o‘rinlar sonini imkon boricha ko‘paytirish masalasi
ko‘ndalang qilib qo‘yilgan edi. Bu vazifa o‘z davri uchun to‘g‘ri
bo‘lib, u to‘la-to‘kis bajarildi. Hozir profilaktika va tushuntirish
ishlari yaxshi olib borilayotganligi tufayli bemorlarga tashxis
qo‘yish ishi birmuncha yaxshilandi, bunga tor ixtisoslikdagi
mutaxassislar sonining oshib borayotganligi imkon berdi. Bundan
tashqari, qishloq joylarda ko‘plab yangi tipdagi qishloq vrachlik
punktlari ochildi va ular soni kun sayin ortib borayapti.
Shahar va tumanlardagi yirik poliklinikalarda bemorlar-
ning kunduzi davolanishi uchun o‘rinlar tashkil etildi va ular
zarur uskuna va jihozlar bilan ta’minlandi.
Shifokorlar va hamshiralarning muntazam ravishda at-
testatsiyadan o‘tkazib turilishi ularning kasb saviyasi oshi-
shiga, bilimlarining chuqurlashuviga, zamonaviy muolaja
usullarini mukammal egallab olishlariga imkoniyat yaratdi.
Shifokor rahbarligi ostida ishlaydigan o‘rta tibbiyot xodimi
o‘z zimmasidagi vazifalarni sidqidildan bajarib borsa, bemor
iztiroblarini yengillashtirish uchun hamma chora-tadbirlarni
beg‘araz ado etsa, u o‘z burchini to‘la-to‘kis bajargan hisobla-
nadi.
Bizning davrimizda ambulatoriya tarmog‘i yana ham keng
quloch yozmoqda. Hozir ko‘pgina kichik operatsiyalar,
laboratoriya tekshirishlari, davolash kurslari, muolajalar ambu-
latoriya sharoitida o‘tkaziladi.

!!
Kichik jarrohlik muolajalari, bronxoskopik, ultrato‘lqinli
gastroskopik tekshirishlar, ayrim hollarda va ko‘rsatma
bo‘lganda ruhiy bemorlarni davolash ambulatoriya va polik-
linikalarda o‘tkaziladi. Poliklinika sharoitida tibbiyot xodimi-
ning bemorlar bilan muloqotda bo‘lishi o‘ziga xos jihatlariga
egadir. Ish kuni mobaynida doimo bemorlar bilan muomala
qilishga to‘g‘ri keladi. Bunday bemorlarning bir qismi
shifokorga birinchi marta murojaat qiladilar.
Kundalik amaliyotda ambulatoriyada bemorlarni qabul
qilishning estetik muammolariga katta e’tibor qaratilishi kerak.
Ambulatoriya jihozi deganda, ko‘pincha, tekshirish asbob-
uskunalari tushuniladi. Bundan tashqari, chiroyli gullar, ozoda,
qulay mebellar bemorga estetik zavq berib, vrachga bo‘lgan
ishonchini yanada oshiradi. Shifokor bilan yakkama-yakka,
guvohlarsiz suhbatlashish bemorning kundalik huquqi
hisoblanadi. Afsuski, ko‘p hollarda shifokorning xonasida
hamshira ham bo‘ladi. Bunday vaqtda bemor shifokorga gapini
ochiq aytishga tortinib turadi. Shifokor xonadagilarning
tashqariga chiqib turishini so‘rashi bemor uchun ham, shifokor
uchun ham noqulay psixologik muhitni vujudga keltiradi.
Har qanday davolash muassasalarining asosiy maqsadi barcha
bemorlarga kerakli tibbiy yordamni ko‘rsatishdir. Buning uchun
bemorga qulay, osoyishta, tinchlantiruvchi sharoit yaratish kerak.
Ambulatoriyaga kelgan bemorlarni davolash ularni qabul
qilishdan boshlanadi. Odatda, bemorlarni tuman shifokorlari yoki
boshqa mutaxassislikdagi shifokorlar yuboradi. Shunday ekan,
bemorlar qayerga va nima uchun kelganliklarini yaxshi his qili-
shadi. Ko‘p narsa ularning qanday kutib olinishiga bog‘liq. Bu
ishda shifokorning ishonchli yordamchisi hamshira hisoblanadi.
Òibbiyot hamshirasi bilan bemor o‘rtasidagi munosabatlar
xarakteriga xastalikning o‘ziga xos xususiyatlari ham, bemor-
larning shaxsiy xususiyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Ambulatoriya
tibbiy hamshiralarining mehnati juda serqirra bo‘lib, u yuksak
mas’uliyat bilan olib borilishi lozim. Bemorlarning birinchi va
takroriy qatnovini hisobga olgan holda ularni qabul qilishning
aniq kunlarini belgilab chiqish, qabul vaqtiga rioya etilishini
nazorat qilish, kasallik tarixini tezda topish, qabul sabablarini
aniqlash va boshqa tashkiliy tadbirlarning hammasi tibbiyot

!"
hamshirasining ish sharoitini ancha osonlashtiradi, uning vaqtini
tejab, bemorlar uchun qulayliklar yaratadi.
Bemorni qabul qilishni tashkil etishda shuni ham nazarda
tutish zarurki, og‘ir yoki jiddiy ahvoldagi bemorlarni navbatsiz
qabul qilishdan tashqari (bunday bemorlar shoshilinch yordam
ko‘rsatishni talab qiladi), har bir ixtisoslik daftarida birinchi
galda navbatsiz qabul qilinadigan bemorlar yozilgan bo‘ladi.
Bular nogironlar, qari kishilar bo‘lib, ular somatik holati
tufayli qabulni uzoq vaqt kutib turishlari qiyin. Birinchi nav-
batda jazavali belgilari yaqqol sezilib turadigan tajovuzkor,
asabi zaif bemorlar qabul qilingani ma’qul, chunki ular shi-
fokorlar haqidagi mulohazalari bilan kutish xonasida noxush
vaziyat yaratadilar, o‘zlarining patologik his-hayajonlari bilan
oson ta’sirga beriladigan bemorlarda salbiy fikrlar uyg‘otadilar.
Ambulatoriya va poliklinikada xizmat qiluvchi hamshira
va shifokorlar bemorlarning uyiga borib ham tibbiy yordam
ko‘rsatadilar. Bunda ular oilaning shart-sharoitlarini va oiladagi
psixologik muhitni tushunib olishlari lozim, ularning
xushmuomalalik bilan bemorni tekshirishga intilishlari unga
to‘la-to‘kis yordam ko‘rsatish bilan ajralib turishi zarur.
Hamshira davolash ishlari bilan bir qatorda sanitariya maorifi
ishlari bilan ham shug‘ullanishi kerak. Aholi o‘rtasida har xil
kasalliklar va ularning oldini olish, klinik manzarasi, davosi
masalalarida ma’ruzalar, suhbatlar o‘tkazilishi nihoyatda muhim
tadbirlardan hisoblanadi.
Bemor bilan aloqa o‘rnatganda uning kechinmalarini
tushunish va ularni xayrxohlik bilan qabul qilish kerak. Òib-
biyot hamshirasining zarur yordam va fidoyilik ko‘rsatishga
hozirligi katta ahamiyatga ega. Bemorning shikoyatlarini e’ti-
bor bilan eshitish, iloji boricha xastalik belgilarini bartaraf
etish yoki yengillashtirishga harakat qilish, dori-darmonlarni
o‘z vaqtida qabul qilishini eslatib turish hamshiralarning mu-
him burchi ekanligini doimo yodda tutish zarur.
TERAPEVTIK BEMORLAR BILAN ISHLASH
Òerapiya tibbiyot sohasining eng muhim qismi bo‘lib, ichki
kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar ko‘proq psixogen omillar
ta’siriga duchor bo‘lishadi. Atoqli terapevtlar bu ta’sirlarni

!#
juda yaxshi bilganliklari uchun bemor bilan muloqot qilishning
turli tomonlarini ishlab chiqqanlar. Masalan, vengriyalik yirik
terapevt olim Sandora Koranayning quyidagi so‘zlarini
keltiramiz: «Bemorga kerakli dorini berish emas, balki qanday
berish muhimdir».
Òerapiya bo‘limida organizm turli sistemalarining o‘zgarish-
lariga uchragan bemorlar davolanishadi. Har bir sistema
kasalliklari bemorga o‘ziga xos psixogen ta’sirini o‘tkazadi.
Hozirgi kunda bemorning jismoniy va ruhiy holatlarini,
uning butun organizmini to‘liq bilmasdan turib davolab
bo‘lmaydi. Ichki kasalliklar klinikasida doimo somatogen va
psixogen buzilishlarni kuzatishga to‘g‘ri keladi.
Odamda kuchli his-hayajonlar, iztiroblar yurak urishi bilan
birga o‘tadi, bunda yuz qizaradi yoki oqaradi (tomirlarning
qisilishi yoki kengayishiga qarab). Bu alomatlarning tabiati
va nechog‘li yuzaga chiqishi shaxs va organizmning o‘ziga
xos xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Psixik ta’sirlar bosh og‘-
rig‘ini yoki organizmdagi boshqa funksional buzilishlarni kel-
tirib chiqarishi mumkin. Psixogen omillar ta’siri ostida somatik
sohada quyidagi buzilishlar: ko‘ngil behuzur bo‘lishi, qusish,
ich ketishi, qabziyat, ishtaha yo‘qolishi, nafas qisishi, yo‘tal,
arterial bosimning ko‘tarilishi, tomir urishi tezlashishi
(taxikardiya), uning sekinlashuvi (bradikardiya), yurak ishi
zaiflashuvi kabilar vujudga kelishi ehtimol.
Bemor organizmi holatini to‘la-to‘kis bilish uchun bemor-
ning psixologik holati bilan birga o‘z kasalligiga munosabatini
ham hisobga olish kerak. Bundan asosiy maqsad shuki, bemor
o‘z organizmidagi a’zolarini va ularning kasalliklarini qanday
his qilishini, shuningdek, ayrim asosiy kasalliklarning psixogen
moslashuvi bilan tanishtirishdir. Òerapiyada psixologiyaning
o‘rni shundaki, u bemor bilan kasallik o‘rtasidagi muhitni,
tibbiyot xodimlarining bemorlarga munosabatini o‘rganishga
yordam beradi.
Bemor ruhiyatiga kasallik ta’siri va shifokorning munosa-
batini oydinlashtiradigan bir misol keltiramiz.
Grippni boshidan o‘tkazgan 35 yoshli bemor o‘zining tanish
doktoriga qabulga keladi. U shu shifokorda 12 yildan buyon
davolanib kelardi. Unda yurak dekompensatsiyasi, yurak

!$
qopchasining yetishmovchiligi bor edi. Shifokor obdan
tekshirib, unda hech qanday o‘zgarish yo‘qligiga ishonch
hosil qilib, xayrlashuv vaqtida «Òashvishlanmang, mendan oldin
o‘lmaysiz, juda ham tig‘iz bo‘lsa birgalikda o‘lamiz», deydi.
Ertasiga to‘satdan shifokor vafot etadi. Bemor juda ham qattiq
iztirobga tushadi, tomir urishi 120 ga yetadi, aritmiya
boshlanadi, barcha ko‘rilgan chora-tadbirlar yordam bermaydi.
Shifokor o‘limidan bir kun o‘tib, bemor ham vafot etadi.
Somatogen jihatdan kelib chiqqan ruhiy buzilishlar ko‘pin-
cha xavotirli-vahimali bemorlarda paydo bo‘ladi, ularning
holatida ipoxondrik alomatlar ham seziladi. Ular asosiy kasal-
lik natijasida paydo bo‘lgan nevrozlar, zaiflik, tezda charchab
qolish, bosh og‘rig‘i, uyquning buzilishi, o‘z ahvolidan cho‘-
chish, haddan tashqari terlash, yurak urishining tezlashuvi
va hokazo holatlardan shikoyat qiladilar.
Alkogolizm va giyohvandlik dardiga yo‘liqqan shaxsda
kasallik aniq ko‘zga tashlanadigan bosqichga yetganda,
odatda, ichki a’zolarining turli xastaliklari: jigar, yurak, buy-
rak, me’da osti bezlari va boshqa xastaliklar aniqlanadi, shu
sababli ular somatik kasalxonaning terapiya bo‘limida davo-
lanish uchun keladilar.
Nevrozsimon alomatlar ko‘pincha asosiy kasallikning
klinik manzarasini niqoblab qo‘yadi. Natijada, bemorlar turli
ixtisoslikdagi mutaxassislarga murojaat qiladilar, biroq ha-
misha ham dardlari yengillashavermaydi, bu hol bemorlarni
nevrotik va ipoxondrik holatlarga duchor qiladi.
Somatopsixik bog‘lanishlar nafaqat bemorga to‘g‘ri mu-
nosabat bilan yondashish uchun kerak, balki asosiy kasal-
likni davolashda ham muhimdir. Yurak faoliyatining og‘ir
dekompensatsiyasida, jigar sirrozi va uremiyada gallutsina-
tsiyali alahlash kechinmalari bilan o‘tadigan ruhiy holatlar-
ning avj olishi kuzatiladi.
Bemorga shu narsani tushuntirish lozimki, tibbiyot ham-
shirasi dori-darmonlarni faqat shifokorning topshirig‘i bilan-
gina bera oladi. Ba’zan psixogen omillar somatogen omillar
bilan qo‘shilib ketib, bir-birini kuchaytiradigan hollar ham
bo‘ladi. Yatrogeniya deganda, shifokor yoki tibbiyot hamshira-
sining bemorga salbiy ta’sir qilgan so‘zlari va xatti-harakatlari

!%
natijasida bemorda paydo bo‘lgan kechinmalardan yuzaga
kelgan kasallik holati yoki uning kuchayishi tushuniladi.
Yatrogeniya o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lgan, ya’ni notinch,
vahimali, tez asabiylashadigan, jizzaki, qo‘rqoq, asabi zaif
bemorlarda uchraydi. Òurli xil yatrogen xastaliklar kelib
chiqishida o‘rta tibbiyot xodimlari sababchi bo‘lgan hollar
ham ko‘p kuzatilgan. Ular sorrogeniyalar (lotincha Sorror —
hamshira) deb ataladi.
Òerapiya bo‘limida davolanayotgan bemorlarning har biri
uchun alohida ijobiy psixologik ta’sir vositasi, ya’ni so‘zlar
majmuasi topilishi kerak. Bemor o‘z kasalligi to‘g‘risida
kam o‘ylaydigan, davoning samarali yakunlanishiga isho-
nadigan bo‘lishi kerak. Buning uchun bo‘limda xizmat qi-
layotgan shifokor va hamshiralar psixologik bilimlarni chu-
qur egallagan bo‘lishlari kerak. Aks holda, yaxshi natija-
larga erishish qiyin bo‘ladi.
JARROHLIK KLINIKASIDAGI BEMORLAR PSIXOLOGIYASI
Òibbiyot sohasining hech bir bo‘limida jarrohlikdagi sin-
gari amaliy ko‘nikmalarning ahamiyati muhim bo‘lmaydi.
Anesteziologiya va farmakologiya sohasidagi yangi bilimlar,
ilmiy-texnikadagi muhim ixtirolar jarrohlikni hozirgi dara-
jaga yetkazdi. Asab va yurak-tomirlar sistemasida operatsiyalar
o‘tkazish imkoni tug‘ildi. Jarrohning butun fikri va opera-
tsiyaga qatnashadigan boshqa shifokorlar, hamshiralarning
ham barcha xatti-harakatlari operatsiyani muvaffaqiyatli o‘t-
kazishga qaratilgan bo‘ladi.
Jarrohlik bo‘limining maqsadi, ishni tashkil etishi opera-
tsiyaning har tomonlama samarali yakunlanishini ta’minlashdir.
Jarroh bemorga operatsiya orqali yordam beradi, muam-
moning birdan bir yechimi ham shu bo‘ladi. Jarrohlar o‘z
mahoratini ularning ko‘magiga muhtoj bo‘lgan bemorlarga
sarflashadi. Jarrohning faolligi boshqa mutaxassislikdagi
shifokorlardan ko‘ra ancha yuqori bo‘ladi. Lekin jarrohlar bemor
shaxsini to‘liq bilib olishga erisha olishmaydi. Chunki vaqt
tig‘iz bo‘ladi. Bemor bilan yaqin muloqotda bo‘lishga sharoit
bo‘lmaydi. Jarrohlar, operatsiya va palata hamshiralarining

!&
barcha fikrlari va diqqat-e’tibori asosiy ish — jarrohlik arala-
shuviga qaratiladi. Operatsiya vaqtida tibbiyot xodimlari bilan
bemorlar o‘rtasidagi bevosita aloqa va jarroh-shifokorlar,
anesteziologlar, operatsiya xonasida xizmat qiluvchi hamshiralar
o‘rtasidagi o‘zaro hamjihatlik nihoyatda mustahkam bo‘ladi.
Operatsiya aralashuvining qanday o‘tishi undan oldingi
va keyingi davrda tibbiyot hamshiralarining, xodimlarning
o‘z burchlarini nechog‘liq puxta bajarganliklariga bog‘liq.
Sog‘lom kishi operativ aralashuvga turlicha qaraydi. Ayrim
kishilar psixologik ta’sir — operatsiya vaqtini cho‘zishni,
ayrimlari esa, uning muddatini tezlashtirishni ko‘zlashadi.
Bunga turli sabablar majbur qilishi mumkin. Oilaviy baxtsizlik,
qo‘rquv, xavotirlanish shular qatoriga kiradi.
Bemor operatsiyaning o‘zidan: unga aloqador bo‘lgan og‘riq
sezgisi, azoblar, uning oqibatidan: yaxshi chiqishiga shubha
bilan qarashi ehtimol. Bemorning xavotirlanishini uning
so‘zlaridan, palatadagi qo‘shnilari bilan suhbatlaridan bilsa
bo‘ladi. Bemorning bot-bot terlashi, yurak urishining tezlashuvi,
tez-tez siygisi qistashi, kechalari yaxshi uxlay olmay chiqishi
va boshqalar shular qatoriga kiradi.
Òibbiyot hamshirasi bemorni qanday kuzatib borayotganini
davolovchi shifokorga ma’lum qilishi va u bilan birga bemorga
psixoterapevtik ta’sir ko‘rsatish usullarini egallab olgan bo‘lishi
lozim. Hamshira operatsiyaga tayyorgarlik ko‘rish vaqtida bemor
bilan yaqin munosabat o‘rnatishi, suhbatlar vaqtida bemorning
qo‘rquv va xavotirliklari o‘rinsizligini unga tushuntirib borishi
lozim. Eng muhimi bemorni tinchlantirish hisoblanadi.
Operatsiyadan keyin ham bir qancha murakkab muammolar
paydo bo‘ladi. Ayni vaqtda bemorda turli psixik buzilishlar
ham vujudga kelishi ehtimol. Jarrohlik operatsiyasi va o‘rinda
uzoq vaqt yotish tartibi turli xil nevrotik kasalliklarni keltirib
chiqarishi ham mumkin. Ayrim bemorlarda operatsiyadan
so‘ng 2—3 kun o‘tgach, o‘ta ta’sirchanlik, asabiylashish,
jizzakilik va injiqlik kabi belgilar paydo bo‘ladi. Astenizatsiya
negizida, ayniqsa, og‘ir operatsiyalardan keyin asoratlar paydo
bo‘lib, bular depressiya holatini avj oldirishi mumkin. Keksa
odamlarda operatsiyadan keyin deliriy holati ro‘y berib, gallu-
tsinatsiyalar va bosinqirash ham qayd etilishi mumkin.

!'
Bemor holatida qanday o‘zgarish sodir bo‘lishidan qat’i
nazar, tibbiyot hamshirasi zudlik bilan davolovchi shifokorga
xabar qilishi va bemorni sinchiklab kuzatib borishi darkor.
Bordi-yu, psixiatr-maslahatchi bemorni tekshirib ko‘rib, uni ruhiy
kasalliklar shifoxonasiga o‘tkazishni tavsiya etsa, uning bu
xulosasini bajarish kerak bo‘ladi. Aksariyat psixotik holatlar qisqa
muddatli bo‘ladi va zarur dori-darmonlar tayinlanganda bartaraf
bo‘ladi.
Xavfli o‘smalari bo‘lgan bemorlar bilan operatsiyadan ol-
dingi davrda hamshira va shifokor operatsiyaning yaxshi o‘tishi
to‘g‘risida suhbatlashishlari kerak. Bemorga operatsiya o‘z
vaqtida qilindi, u muvaffaqiyatli o‘tdi va endi hech qanday
xavf-xatar yo‘q, deb tushuntirish foydadan holi bo‘lmaydi.
Bemorlar me’da rezeksiyasi, sut bezini olib tashlash, oyoq
yoki qo‘lni kesish kabi operatsiyalarni juda og‘ir o‘tkazishadi.
Operatsiyadan so‘ng ayrimlarining yashagisi kelmay qoladi,
ularni yomon xayollar chulg‘ab oladi. Òibbiyot hamshirasining
bunday bemorlar bilan samimiy suhbatlari bemor ko‘nglini
ko‘tarishga, uni tinchlantirishga katta yordam beradi.
BOLALAR KASALLIKLARIDA BEMORLAR PSIXOLOGIYASI
Bemorni parvarish qilish yaxshi tayyorgarlikdan tashqari,
zo‘r shijoat, mahorat va bolalarga muhabbatni talab qiladi.
Bolalarning psixologik va jismoniy sog‘lig‘iga baho berishda
tibbiyot xodimlari barcha davrlarga xos xususiyatlarini ham
yaxshi bilishlari kerak. Nafaqat bolalar kasalxonasida, balki
barcha davolash muassasalarida ruhiy sog‘lom bola xusu-
siyatlarini bilish muhimdir. Bemor bolani parvarish qilish
psixologiyasi nuqtayi nazaridan uning ruhiy va jismoniy
rivojlanish darajasi bemorning yoshiga muvofiq kelish-kelmas-
ligi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish muhimdir. Ayniqsa, ilk
go‘daklik davrida tez-tez kasal bo‘lib turadigan bolalarda ruhiy
va jismoniy rivojlanishdan orqada qolish ko‘zga tashlanadi.
Har bir katta yoshdagi odamlar, ayniqsa, ota-onalar uchun
bola tarbiyasidan ma’lumot beruvchi pedagogika, psixologiya,
odobga oid adabiyotlar, badiiy kitoblar mavjud. Bu kitoblar
asabi sog‘lom bolalarni tarbiyalashga ko‘maklashadi. Shunga

"
qaramasdan haligacha ko‘pchilik oilalar bolani jismoniy
jazolash usulidan foydalanib kelishmoqda. Chunonchi, bemor
bolalardan so‘rab-surishtirilganda ushbu jismoniy jazo usulla-
rining yomon ta’sirlarini, qo‘rquv oqibatlarini eshitishimiz
mumkin. Maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi
bolalarda ko‘pincha turli qo‘rquvlar (qorong‘ilikdan, yolg‘iz
qolishdan, oq xalatdan, ukollardan) sababli nevrotik reaksiya-
lar, tungi siyib qo‘yish, ichi o‘tib ketishi va shu kabilar sodir
bo‘ladi. Ba’zi bolalar kasalxonada yotishni o‘zlari qilgan xatti-
harakatlari uchun jazo deb baholaydilar, o‘zlarini tahqirlan-
gan va yolg‘iz hisoblaydilar. Agar biz kundalik hayotimizda
bola tarbiyasining eng mas’uliyatli ish ekanligini boshqalardan
talab qilar ekanmiz, bolalar shifokori va hamshiralaridan
bolalar psixologiyasini, psixoterapiyani hamda amaliy psixolo-
giyani yanada chuqurroq o‘rganishlarini talab qilamiz. Davo-
lash muassasasidagi psixologik muhit bolaning uni o‘zining
uyi deb his etishiga yordam berishi lozim. O‘yinlar, mash-
g‘ulotlar bolalarni bir-biriga yaqinlashtirishga yordam beradi,
tibbiyot hamshiralarining samimiy va yaxshi munosabati bola-
ning yangi sharoitga o‘rganishini osonlashtiradi.
Bolalar shifoxonaga tushgandan keyin ularning kasallikka
nisbatan munosabati har xil bo‘ladi. Bunda kasallik muhim
ahamiyatga ega bo‘lmasdan, balki uning to‘g‘risidagi bolaning
kechinmalari birinchi o‘ringa chiqadi. Bolalar bilan ishlovchi
hamshira bemor bola bilan xuddi ona va bola kabi muno-
sabatni o‘rnatishi kerak. Bolaga g‘amxo‘rlik va diqqat-e’tibor
bilan munosabatda bo‘lish, uni tushunishga intilish bu katta
san’at bo‘lib, unda tibbiyot hamshirasining kasbiga doir
saviyasi shaxsiy xususiyatlari bilan uyg‘unlashib ketadi.
Bolalardagi qo‘rquv kechinmalarini barham toptirish katta
ahamiyatga ega bo‘ladi. Suhbat vaqtida bu kechinmalarning
konkret kechishini tushuntirib berish, tibbiyot hamshirasi va
shifokor hamisha yoningda bo‘lishadi va o‘z vaqtida yordamga
kelishadi deb ishontiradigan dalillar bilan uning shubhalarini
tarqatib yuborishga harakat qilish zarur.
Bolaning kasalligi butun oila uchun ko‘ngilsizlik hi-
soblanadi. Shuning uchun analiz yig‘uvchi shifokor va
hamshira bunga e’tibor berib, nima bo‘lganligini oxirigacha

"
aniqlashlari kerak. Ko‘pincha bu juda qiyinlik bilan kechadi.
Bolalar bo‘limining hamshirasi ota-onalar bilan muomala
qilganida jiddiy qiyinchiliklarga duch keladi. Ota-onalarning
tabiiy reaksiyalari bolalariga bo‘lgan munosabatlariga va
shaxsiy tajribalariga bog‘liqdir.
Bunday hollarda tibbiyot hamshirasi ota-onalarni tinglash
uchungina emas, shu bilan birga ularning haddan ortiq xavotir-
lanishi asossiz ekanligini tushuntirish uchun o‘zlari sabr-toqatli
bo‘lishlari kerak. Bolalar bilan ishlaydigan tibbiyot hamshiralari
bosiq va vazmin, ruhiy jihatdan sog‘lom bo‘lishlari kerak.
Bolalarda oqibati og‘ir kasalliklar aniqlanganda shifokor
va tibbiyot hamshiralari oldida g‘oyat mas’uliyatli muammolar
vujudga keladi. Bunday noxush xabar ota-onalarda og‘ir
iztirob, umidsizlikka sabab bo‘ladi, ko‘pincha ular tibbiyot
xodimlariga ishonchsizlik bilan qaraydilar. Shunday og‘ir
vaziyat yuzaga kelgan taqdirda kasal bolaning ota-onasini
bunga ehtiyotkorlik bilan tayyorlash, uning g‘am-tashvish-
lariga sherik bo‘lish talab etiladi. Ishda qo‘pollik qiladigan,
kasal bolaga loqayd munosabatda bo‘ladigan tibbiyot hamshi-
rasi salomatlik posboni degan sharafli nomga munosib bo‘la
olmaydi. Bunday xodimlarning inson sog‘lig‘ini muhofaza
qiladigan muassasalarda ishlashlariga yo‘l qo‘ymaslik zarur.
DOYALIK VA GINEKOLOGIYADA BEMORLAR BILAN
MUNOSABATDA BO‘LISH
Doyalik va ginekologiyaning hozirgi mavqeyiga yetka-
zish uchun tibbiyot xodimlarining ko‘p qiyinchiliklarni yen-
gishiga to‘g‘ri keldi. Yuz yillar davomida uning rivojlanishiga
doyalik bilan faqat ayollar shug‘ullanishi kerak, degan mu-
lohaza qarshilik ko‘rsatib keldi. Chunki ayol shifokorlarning
amaliyotga kirib kelganiga uncha ko‘p bo‘lgani yo‘q. Òo ular
kelguncha, bu vazifani doya hamshiralari bajarib turishdi.
Erkak shifokorlardan Veyt 1522-yili doyalik bilan shug‘ul-
langanligi uchun Gamburgda ochiqchasiga kuydirildi. Hatto
1640-yilda Parijda tashkil qilingan akusherlik kursida erkak
shifokorlarning tug‘ruqxonaga kirishi man qilingan.
Ginekologik kasalliklari bo‘lgan ayollarni davolash vaqtida
intim jinsiy psixologik va xulq-axloqiga doir ko‘pgina muam-

" 
molar paydo bo‘ladiki, ular tibbiyot xodimlarining faoliyatini
jiddiy ravishda murakkablashtirib yuboradi. Ginekologik tek-
shirishda ayollarning uyalishi tabiiy bo‘lib, bunday psixolo-
gik hodisaga lozim darajada hurmat bilan qarash kerak. Be-
morlar bilan samimiy aloqa o‘rnatish uchun suhbat va tek-
shirish vaqtida xushmuomalalik va ehtiyotkorlik zarur.
Òibbiyot hamshirasi muolaja o‘tkazish vaqtida ginekologga
(ayniqsa, erkak kishi bo‘lsa) yordam ko‘rsatishi muhimdir. Ayollar
hayotida hayz ko‘rish muhim voqea hisoblanadi. Muntazam
ravishda qon ketishlar hozirgacha ko‘p noto‘g‘ri tushunchalarni,
qo‘rquvlarni keltirib chiqarishga sabab bo‘lib kelmoqda. Ma’-
lumki, poklanish degan tushuncha mavjud. Shunga ko‘ra, ayollar
hayz vaqtida bir necha kun boshqalardan ajratilishi kerak.
Ulardagi hayz davrida qorinda, belda og‘rishlar bo‘lishi, jinsiy
a’zolarda yoqimsiz sezgilar paydo bo‘lishi va ruhiy jihatdan
tajanglanib qolish kuzatiladi. Ko‘pincha jahldorlikning ortishi,
jizzakilik, asabiylik kabi salbiy xususiyatlar yuzaga chiqadi.
Nevroz va o‘zgacha psixologik o‘zgarishlar bo‘lgan bemorlarda
shikoyatlar ancha ko‘p va xilma-xil bo‘ladi, ba’zan asosiy
kasallikning keskinlashuvi qayd etiladi.
Qizlarda uzoq vaqt davom etgan psixogeniyalar (oilaviy,
maishiy, shaxsiy xarakterdagi kelishmovchiliklar) ta’siri ostida
dismenoreyalar bo‘lishi mumkin. Og‘ir ruhiy jarohatlar xotin-
qizlar hayz davrining amenoreya holatidagi buzilishlarini
keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham qizlarda ro‘y bera-
digan birinchi hayz ko‘rish davri kutilmagan holat deb qabul
qilinmasligi kerak. Bu nafaqat tananing sog‘lomligini, tozaligini
saqlash uchun, balki ruhiy sog‘lomlanish uchun ham kerakdir.
Ayrim ayollar hayz davri boshlanishidan bir necha kun oldin
tajanglashgan, bo‘shashgan, injiq, kayfiyati yomonlashgan
holatda bo‘lishadi. Ularda bu buzilishlarni kuzatishingiz mumkin.
Bu hayz davri sindromi deb yuritiladi. Ayollarda klimaks
(hayzning to‘xtashi) davrining boshlanishi ham ruhiy o‘zgarishlar
bilan o‘tadi. Qarilikning boshlanishi oldidan qo‘rquv ayollikning
jozibadorligi va er-xotinning jinsiy hayotga qobiliyatini
yo‘qotishdan qo‘rquv vujudga keladi. Biroq, klimaks davrida
nevrotik va boshqa psixopatologik alomatlarning kuchayishi
ko‘proq nevrotik va psixotik reaksiyalarga moyillik bo‘lishi,
shuningdek, psixologik omillar bo‘lgani holda markaziy asab

"!
sistemasi shikastlanishidan azob chekuvchi bemorlarda qayd
qilinadi.
Ginekologiyada muhim muammolardan biri jinsiy mo-
yillikning yo‘qligi hisoblanadi. Jinsiy aloqadan to‘liq yoki to‘liq
bo‘lmagan qanoat hosil qilmaslik ginekologlar tomonidan tez-
tez aniqlanib turiladi. Jinsiy hayotga qarshilik ko‘rsatuvchi
omil ham shundan bo‘ladi. Uning sabablari turli omillar:
ayolning shaxsiy psixologik xususiyatlari, oilaviy hayotdan
ko‘ngli to‘lmasligi, normal er-xotinlik munosabatlariga xalaqit
beruvchi noqulay uy-joy sharoitlari, intim yaqinlikda erkakning
noto‘g‘ri yo‘l tutishi va hokazolar bo‘lishi mumkin.
Òez-tez uchrab turadigan sabab homilador bo‘lib qolishdan
qo‘rqish, erkaklarning ichkilikka ko‘p berilishi, jinsiy aloqa
vaqtida og‘riq sezish va h.k. Jinsiy moyillikning yo‘qolishi
boshqa fiziologik holatlar bilan ham bog‘liq. Masalan, ichak
sanchiqlari va og‘riqlar sababli ba’zan ayollarda jinsiy aloqa-
dan keyin bosh og‘rig‘i hamda migren belgilari kuzatiladi.
Ayniqsa, bularning ichida disparanoik shikoyatlar muhim
ahamiyatga egadir. Bu simptom uch xil toifadagi ayollarda
uchraydi:
1. Òegmanozik toifa. Bu toifaga kiruvchi ayollar jinsiy aloqaga
qarshilik ko‘rsatishadi, aloqa qilishni uddalay olishmaydi.
2. Frigid ayollar toifasi. Bu toifaga kiruvchi ayollar o‘z
erlariga jinsiy sovuqqonlik qilishadi, hatto uni impotent (jinsiy
ojiz) bo‘lib qolish darajasigacha yetkazishadi.
3. «Arining bachadoni» toifasi. Bu toifaga kiruvchi ayol
hayotining asosiy maqsadi bola tug‘ish. Bola tug‘ib berish
bilan o‘z vazifasini bajargan, deb o‘ylashadi. Ular jinsiy alo-
qada bo‘lmaslik uchun hattoki, sun’iy urug‘lanishga ham
tayyor bo‘lishadi.
Yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan universal hamshiralar bunday
bemorlar bilan bevosita muloqotda bo‘lib, psixologik bilim-
larini ishga solishlari mumkin. Ular bemorlarning shaxsiy
xususiyatlari, yurish-turishi to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plashlari
mumkin. Ko‘pincha ayollar shifokorlardan ko‘ra hamshiralarga
ko‘proq narsani aytadilar. Shuning uchun hamshiralardan
qimmatli ma’lumotlar olamiz. Bu esa, to‘g‘ri tashxis qo‘yish,
kerakli dori-darmon va muolajalarni qo‘llab davolash uchun

""
muhimdir. Ayollarda jinsiy muhim bezlarning yoki bachadon,
qinning shamollashidan keyin psixik xarakterga ega bo‘lgan
klinik simptomlar yuzaga keladi.
Bu muammo ginekologiyada va psixoterapiyada o‘ta mu-
him vazifalardan biridir. Buning uchun uzoq va muhim davo
chora-tadbirlari belgilanishi kerak. Shunday usullardan bal-
neoterapiya ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Agar ayollarda jiddiy jarrohlik operatsiyalari davo
uchun qo‘llaniladigan bo‘lsa, ular bilan uzoq vaqt psixote-
rapevtik ishlar olib borilishi kerak. Ayolning shaxsiy xusu-
siyatlariga, er-xotinlik munosabatlariga baho berish zarur-
dir. Shundan keyin bemor bilan bo‘lajak operatsiya xususida
suhbatlashish muhimdir. Bunday suhbatning vazifasi opera-
tsiyaning muvaffaqiyatli tugashiga ishonch uyg‘otishdir.
Operatsiyadan keyingi davrda ayolning xavotirlanishi asossiz-
ligini, ya’ni operatsiya uning ayollik jozibadorligini tik-
lashi, ahil er-xotinlik munosabatlari qaror topishini batafsil
tushuntirish lozim.
Ginekologiyada operatsiyadan keyingi psixozlar kamdan
kam hollarda uchraydi. Lekin nevrozlar tez-tez uchrab turadi.
Jarrohlik aralashuvidan keyin bemorlarda psixonevrologik
buzilishlar paydo bo‘lishi tibbiyot hamshiralariga og‘ir vazi-
falarni yuklaydi.
Doyalik-ginekologik amaliyotida homiladorlik oldidan
qo‘rqish juda muhim muammo hisoblanadi. Bu vaqtda, ay-
niqsa, birinchi marta homilador bo‘lgan ayollarni turli ta’si-
rotlardan saqlash, ayollar maslahatxonalari bo‘limlarining
birdan bir vazifasi hisoblanadi. Uzoq yillar homilador bo‘l-
magan ayollar homilador bo‘lganda qo‘rquv, vahima bilan
yurishadi. Ular ko‘pincha tug‘ish jarayonidan xavotirga tu-
shadilar. Bunday vaqtda tibbiyot xodimlarining qimmatli
maslahatlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi kunda respublikamizda sog‘lom avlod, onalik va
bolalikni muhofaza qilish masalalariga katta e’tibor beril-
moqda. Mamlakatimiz Prezidenti tomonidan «2005-yil — Si-
hat-salomatlik yili» deb e’lon qilinishi ona-bolalarning sa-
lomatligini saqlash va mustahkamlash yo‘lida yangi imko-
niyatlarni ochib berdi. «Sog‘lom avlod deganda, shaxsan

"#
men, eng avvalo, sog‘lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat,
shu bilan birga, ruhi, fikri sog‘lom, iymon-e’tiqodi butun,
bilimli, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar
avlodni tushunaman. Buyuk davlatni faqat sog‘lom millat,
sog‘lom avlodgina qura oladi»
1
, degan edi Islom Karimov.
Òibbiyot xodimlari sog‘lom ayoldan sog‘lom farzand tug‘i-
lishini sira unutmasliklari va bu ishda o‘z bilim va malakalarini
tinmay oshirib borishlari kerak. Barcha tibbiyot muassasa-
lari ona va bolani jismoniy va ruhan sog‘lomlashtirish chora-
tadbirlarini ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish asosida ish
olib bormoqdalar.
LEPROZORIYLAR (MOXOVXONA)DA BEMORLAR BILAN
MUNOSABATDA BO‘LISH
Jahon Sog‘liqni Saqlash Òashkilotining ma’lumotlariga qa-
raganda, XXI asrga kelib, yer yuzida 0,5 mln ga yaqin moxov
bilan kasallangan bemorlar qolgan. Moxov (lepra) bilan xas-
talanganlar, asosan, ambulatoriya sharoitida davolanadi. Le-
kin ayrim mamlakatlarda kasallikning kechishiga qarab uyida
yoki maxsus davolash muassasalarida, ya’ni leprozoriy (mo-
xovxona)larda olib boriladi.
Moxov kasalligini eshitgan oddiy fuqarolarda ba’zan qo‘rquv,
vahima, jirkanish kabi ruhiy hodisalarni kuzatishimiz mumkin.
Bemorni leprozoriy (moxovxona)ga olib kelingan kundan
boshlab, «nima uchun meni xalqdan, oilamdan ajratib davo-
lashyapti? Demak, kasalligim og‘ir ekan-da!» savoli uning
miyasida saqlanib, ruhiy qiynala boshlaydi. Natijada, vahi-
maga tushadi, besaranjom bo‘ladi. Ularni ushbu ruhiy kechin-
malardan xoli qilish maqsadida alohida munosabat o‘rnatilishi,
ularga kasallikdan tuzalishning birdan bir yo‘li davolanish ekan-
ligini tushuntira bilish lozim. Buning uchun kasalxonada xizmat
qilayotgan tibbiyot xodimlaridan deontologiyaning asosiy me-
zonlariga mos ravishda faoliyat ko‘rsatish talab qilinadi, ya’ni:
• bemorga erta parvarishni boshlash va yakunlash;
• bemorlarni o‘z uylaridagidek his qilishga erishish;
1
Sog‘lom avlod — bizning kelajagimiz. T., Abu Ali ibn Sino nomidagi
nashriyot, 2000.

"$
• odob-axloq doirasida kiyinish, so‘zlashish, sabr-chi-
damli, samimiy, xushmuomala, mehribonlik xislatlarini namo-
yish qilish;
• bemorlarga buyurilgan muolajalarni o‘z vaqtida aniq
bajarish;
• bemordagi har bir o‘zgarishni kuzatib borish, o‘zgarishlar
to‘g‘risida ma’lumotni shifokorga yetkazish lozim.
Ba’zan, moxov bilan kasallangan bemorlar o‘ta tush-
kunlikka tushgan, «chiroq yoqsa ichi yorishmaydigan» ruhiy
holatni o‘z boshlaridan kechirishib o‘zlarini «o‘limga mahkum
qilinganman», deb o‘ylashadi. Òibbiyot xodimlarining faoliyat
taktikasi ushbu ichki ruhiy kechinmalardan bemorlarni olib
chiqib, ularga «tuzalaman, shifo topaman» ruhiy holatini ongiga
singdirish, ya’ni bemor ruhiyatini sog‘lomlashtirishdan iborat.
Bemorlar bilan suhbat qilganda, uning kechinmalarini
tushuntirish, xayrxohlik bilan qabul qilish lozim. Ular uchun
kasalxonada qulay yashash muhitini yaratish, ya’ni har bir
bemorning psixologik xususiyatlari o‘rganilishi va shunga mos
munosabat o‘rnatilishi darkor. Bemor kasallik to‘g‘risida o‘y-
lashga vaqti bo‘lmasligi kerak. Bemorlarga nisbatan chalg‘i-
tuvchi ta’sirlarning ko‘proq o‘tkazilishi bemorlarning o‘z
kasalliklariga bo‘lgan e’tiborini ancha susaytiradi.
Moxov bilan kasallangan bemorlar boshqa bemorlardan
o‘zining ruhiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Masalan:
• ayrim bemorlar o‘z kasalligini anglab yetmaydi, buning
ustiga davolanishni istamaydi;
• ba’zilari o‘z joniga qasd qilish g‘oyasi bilan yuradi;
• yana biri kimdir unga kasallikni yuqtirganini ro‘kach qilib,
kasallikni yuqtirgan kishini topib berishni so‘raydi va h.k.
Lekin bunday mulohaza yuritadigan bemorlar kamdan
kam uchraydi, ya’ni umumiy kasallarning 5—7 % ini tashkil
qiladi. Moxov bilan kasallangan bemorlar uzoq muddat
davolanishadi. Shuning uchun bemorga psixologik ta’sir
ko‘rsatish vosita va usullari aniq reja asosida amalga oshirilishi
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu kasallik bemorlarning ijtimoiy
holatini o‘zgartiradi, ya’ni ularning faoliyat ko‘rsatishini
chegaralab qo‘yadi, keyinchalik mehnat faoliyatidan mahrum
qilib, nogironlikkacha olib kelishi mumkin.

"%
Moxov kasalligining boshlang‘ich bosqichlarida oddiy
terapevtik bemorlardagi singari hodisa: injiqlik, behalovat
bo‘lish, tajanglik, keyinchalik esa xotirjamlik, e’tiborning
susayishi, o‘z taqdirini ushbu kasallik bilan bog‘lash natijasida
do‘stlardan o‘zini uzoq tutish, boshqalar bilan iloji boricha
muloqotda bo‘lmaslik kuzatiladi.
Kasallik tufayli yuzaga kelgan turli xil nuqsonlar sababli
ular chekka-chekkaga qochib, o‘zini ko‘rsatmaslikka harakat
qilishadi. Shuning uchun bu bosqichda bemorlar bilan alohida
ruhiy tayyorgarlik asosida ish olib borish tibbiyot xodimlarining
vazifasi hisoblanadi.
Aholi o‘rtasida sanitariya-oqartuv ishlarini tinimsiz olib borish
natijasida tibbiyot xodimlari bemorlardagi ruhiy kechinma-
larni bartaraf etishlari mumkin. Bunday davrda har bir tibbiyot
xodimi psixologik, psixoterapevtik, psixoprofilaktik tadbirlarni
o‘tkazish imkoniga ega bo‘lishi lozim.
Har qanday davolash muassasasining, shu jumladan lepra-
zoriylarning ham asosiy maqsadi bemorlarga malakali tibbiy
yordam ko‘rsatishdan, ijtimoiy jihatdan himoya qilish va ruhiy
reabilitatsiya ishlarini olib borishdan iboratdir.
KEKSALIK. YOSHI O‘TGAN BEMORLARNI PARVARISHLASH
O‘zbek xalqida keksa kishilarga nisbatan munosabat
psixologiyasi boshqa millat va elatlarning munosabatidan
tubdan farq qilsa-da, lekin kasallik davrida shaxsning o‘ziga
xos xususiyatlari mavjud va buni inobatga olish har bir tib-
biyot xodimining burchidir.
Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng fuqaro-
larimizning barcha toifalari Prezidentimiz I.A. Karimov
e’tiboridan chetda qolmadi. «Qariyalarga hurmat, kichiklarga
izzat» yanada yuksaklikka ko‘tarildi.
Mamlakatimiz Prezidenti 2002-yilni «Qariyalarni qadrlash
yili», deb e’lon qildi. Bu da’vat yosh-u qari, yurtimizda yasha-
yotgan har bir fuqaroning dilini xushnud etdi, Vatanimizga
bo‘lgan mehr-muhabbatini yanada oshirdi, g‘ayratiga g‘ayrat
qo‘shdi. Keksa kishilar ba’zan o‘zlarini eplashga qiynali-
shadi, birovning suhbatiga, mehr-u oqibatiga va yordamiga

"&
muhtojlik sezishadi. Bunga birinchidan, ijtimoiy shart-
sharoitning, o‘zgalar va yaqinlar munosabatining o‘zgarishi
sabab bo‘ladi.
Ikkinchidan, kishilarda turli xil fiziologik holatlarning su-
sayishi kuzatila boshlaydi, asta-sekin ko‘z xiralashadi, eshi-
tish faoliyati pasayadi va hokazo. Barcha sezgi a’zolarida
pasayish alomatlari kuzatiladi.
Uchinchidan, ulardagi tetiklik, harakatchanlik, faollik kabi
xususiyatlar susayib boradi. Bu fiziologik o‘zgarishlar keksalarda
ruhiy-emotsional o‘zgarishlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, avval jo‘shqin keng
jamoatchilikda faol hayot kechirgan kishilar, keksalik davriga
kelib ancha kamharakat, tortinchoq bo‘lib qoladilar, ilgarigi
quvnoqliklari yo‘qolib tund va behafsala bo‘lib qolishadi.
His-tuyg‘u doirasi ham torayib, endi o‘z mehr va qizi-
qishlarini oilasidan, nevara-chevaralari orasidan topganday
bo‘ladi. Ayrim keksalarda yashash tarzi yeyish, ichish va ux-
lashdangina iborat bo‘lib, hayotga qiziqish kamayib ketadi.
Bunda keksalarning kayfiyati keskin tushganligini ko‘ramiz.
Keksalik davriga xos bo‘lgan yana bir holat tinchlikning
yo‘qolishi, har qanday mayda-chuyda narsalarga asabiylashish,
o‘zgalar fikrini eshitmaslik ko‘rinishlari kuzatiladi. Buning
natijasida ko‘pincha ipoxondrik holat yuzaga keladi. Keksalik
davrida kishilarda shaxs o‘zgarishlari ham kuzatiladi.
Ayrim kasallarda «bolalikka qaytish» yoki «yosh bolaga»
o‘xshab qolish holatlarini kuzatish mumkin. Bunday holatga
tushgan keksalar atrofdagilardan «onalik mehrini, himoyasini»
kutadilar. «Yolg‘iz keksalik» — bu og‘ir ruhiy oqibatlarga
olib keladigan davr hisoblanadi. Keksalar bilan oilada birga
bo‘lgan yoshlar asta-sekin oilani tark etadilar, yor-birodarlari
ulardan uzoqlashadi. Keksayib qolgan odam bir o‘zi yakka
qoladi, yolg‘izlanib qolgan kishi ruhan juda qiynaladi, o‘zini
qayerga qo‘yishini bilmay, nima bilan shug‘ullanish kerakligini
anglab yetmasa, hayoti yanada qiyinlashadi. Ayniqsa, u o‘zini
bu hayotda «ortiqcha» sezsa, «yolg‘izlik» yanada kuchliroq
ruhiy ezilishni keltirib chiqaradi. Agar yuqoridagi holatni
keksa kishi atrofidagilar e’tiborsiz qoldirsa, patologik qarilik

"'
kuzatiladi. Bunda endi shaxsning o‘zgarishi, his-tuyg‘u atrofiyasi,
ma’naviy inqiroz, demensiya kabi belgilar paydo bo‘ladi.
Keksayish davrida biologik maylning zaiflashuvi psixik
jarayonlarning ham o‘zgarishiga olib keladi. Ruhiy keksayish
alomatlari ayollarda ertaroq paydo bo‘ladi. Erkak va ayollar
o‘rtasidagi farqlar borgan sari yaqqol ko‘zga tashlana boshlaydi.
Keksalik davrida foniy dunyodan umidsizlik tuyg‘usi paydo
bo‘ladi va bu hol faollikni, o‘ylangan rejalarini amalga
oshirishga intilishni susaytiradi. Lekin «o‘g‘limni uylantirsam,
qizimni turmushga bersam, nabiralarim bo‘lsa, armonsiz
o‘tgan bo‘lardim» qabilidagi mulohazalar doimiy, har kunlik
holatga aylanib qoladi.
Odatda, qarilikning dastlabki belgilari odamda yetuklik
davri (shartli ravishda 60 yoshda) dan so‘ng namoyon bo‘ladi.
Biroq aslini olganda, qarish jarayoni organizmning o‘sishi va
rivojlanishi to‘xtagandan keyin boshlanadi.
Qarishda birinchi navbatda sezgi a’zolari zaiflashadi,
yurak-qon tomirlar sistemasi, hujayra, to‘qimalar sistemasi
faoliyati susayib boradi. Qarish jarayonida organizm chidami-
ning susayishi kasalliklar avj olishiga va ularning ancha og‘ir
o‘tishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun kasallikning oldini
olish barvaqt qarishga yo‘l qo‘ymaslikka yordam beradi.
Hozirgi paytda qarish sabablari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q,
lekin qarishning hujayralar irsiyatiga bog‘liqligi haqidagi
nazariya keng tarqalgan. Keksa odamning psixologik - gigiyenik
holatlarini bilish va unga amal qilish, kasallar yashaydigan
oilada to‘g‘ri munosabat o‘rnatish kerak.
Keksalik davrining yana bir xususiyati boshqa kishilarga,
begonalarga ham xayrxohlik bildirishidir. Ana shu yuksak
insonparvarlik hissi tufayli ular yer yuzidagi jamiki inson zotiga
yaxshilik tilaydilar. Qariyalardagi rahmdillik, poklik, orastalik,
muloyimlik, samimiylik singari tuyg‘ularning ifodalanishi
boshqa yoshdagi odamlar tuyg‘usiga o‘xshamaydi. Shunga
javoban yaqin odamlar qariya kayfiyatining o‘zgarishiga qarab
ish tutishlari, uning kayfi buzilganda va tushkunlik holatlarida
o‘z vaqtida shifokorga ko‘rsatishlari lozim.
Keksalik davrida quyidagi kasalliklar tez-tez bezovta qilib
turadi: ko‘rish qobiliyatining buzilishlari, quvvatsizlik, char-

#
chash va ovqatlanishning buzilishi, oyoqlarning shishishi,
oyoqlardagi surunkali yaralar, siyishga qiynalish, artrit, miyada
qon aylanishining buzilishi, karlik, uyqusizlik va hokazo.
Bu kasalliklar davrida bemorlarga o‘rta tibbiyot xodimlari
o‘ta xushmuomalalik bilan davolash va parvarishlash ishlarini
olib borishlari kerak. Ayniqsa, keksa bemorlar bilan o‘tka-
ziladigan shaxsiy mashg‘ulotlar, qanday ko‘rinishda bo‘lmasin
muhim ahamiyatga ega. Hozirgi zamon dori-darmonlaridan
ko‘ra ularga iliq munosabat, mehr bilan parvarishlash va
mehribonlik samarali ta’sir ko‘rsatadi. Har kunlik psixotera-
pevtik mashg‘ulotlarda o‘rta tibbiyot xodimi farzand rolini
(o‘g‘li, nabirasi, chevarasi kabi) maromiga yetkazib bajarsa,
ular kasallik nima ekanligini unutadi va tezda oyoqqa turib
ketadi. Keksa bemorlar bilan munosabatlar bizning millati-
mizga, urf-odatlarimizga, qolaversa, deontologiya tamoyilla-
riga asoslangan holda tashkil qilinsa, yanada yaxshi natijaga
erishiladi. Bemorlar o‘zini shifoxonada emas, balki o‘z uyida-
gidek his qilishiga harakat qilish kerak.
Har bir tibbiyot xodimi keksa bemorni o‘z otasi, o‘z onasi
kabi mehr bilan parvarish qilib borsa, bemorning dardi yengil
tortib, organizmidan kasallikni tezroq «quvib chiqarish»ga
imkon tug‘iladi.
Keksayganda organizmni har tomonlama, ham jismonan,
ham ruhan tetiklashtirish uchun to‘g‘ri ovqatlanish muhim
ahamiyatga ega. Keksa bemorlarning ovqatlanish rejimi, par-
hez taomlari ustidan nazorat qilib borish tibbiyot xodimining
muhim vazifalaridan biridir. Ularning dasturxonida seryog‘,
yuqori kaloriyali ovqatlar haddan tashqari ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Qariganda odatdagi uxlatadigan, og‘riq qoldiradigan, tinchlan-
tiradigan dorilarni, shuningdek, asab sistemasiga ta’sir qiladigan
quyuq kofe yoki achchiq choy, spirtli yoki o‘ta gazlashtirilgan
ichimliklar ichish mumkin emas. Keksa yoshda turli muolajalar,
faol harakatlar, fizioterapevtik tadbirlar massaj (uqalash), ruhiy
ta’sir ko‘rsatish (gipnoz, o‘z-o‘zini ishontirish) kabi tadbirlar
bemorlarning tezroq shifo topishiga ko‘maklashadi.
Keksa bemorlar bilan muloqotda bo‘lganda tibbiyot
xodimlari quyidagilarni unutmasliklari kerak:
1. Keksa bemorga iltifot ko‘rsatib salomlashish.

#
2. Bemorning psixologik holatini to‘g‘ri baholash.
3. Bemorning dardlarini oxirigacha eshitib, keyin javob
qaytarishi, javob ham iltifot, hurmatni anglatuvchi ohangda
bo‘lishi shart.
4. Bemor diqqatini hayotga qiziqishga, kasallikni unu-
tishga qaratish.
5. Muolajalarni o‘ta mohirlik va qunt bilan, og‘riqsiz
amalga oshirish.
6. Suhbatlashganda uy muhitiga yaqin psixologik holatni
vujudga keltirish.
7. Har ko‘rganda ijobiy misollar, qiziq voqealar asosida
ularni ruhan tetik bo‘lishiga harakat qilish.
8. Bemor palatasiga kirganda yuzidan ishonch, sog‘ayib
ketishiga intilish, xush kayfiyat yog‘ilib tursin.
9. Bemor oldiga uni ko‘rgani kelgan og‘a-inilari bilan
samimiy xushmuomalada bo‘lish.
10. Keksa bemorni uyiga xuddi ota-bolalardek mehr-oqi-
bat bilan kuzatib qolish.
Yuqorida bayon etilganlarga amal qilish bilan siz keksa
bemorlarni yashashga bo‘lgan qiziqishini orttirib, umrini
uzaytirasiz. Binobarin, umrni uzaytirishning juda ko‘p omil-
lari bor: bular psixologik, ijtimoiy, ekologik va hokazo. Umu-
man aytganda, insonning umrini uzaytirish uchun shaxs-
lararo yaxshi munosabat, shirin muomala, samimiy muloqot,
oilaviy totuvlik, asabni asrash, barqaror his-tuyg‘u, ham-
dardlik, psixik faollik, iroda bo‘lishi zarur.
Lekin hamisha ham risoladagidek biz kutgan natijaga
erishilavermaydi, bunga quyidagilar sabab bo‘ladi:
1. Bemorga e’tiborsizlik, ahvoli bilan yaqindan qiziqmaslik.
2. Bemorda ishonch uyg‘ota olmaslik.
3. Bemorga turli xil tazyiqlar o‘tkazish.
4. Bilar-bilmas noto‘g‘ri maslahatlar berish.
5. Bemorlarga nisbatan «do‘mbog‘im», «shirinim», «tillo-
ginam» singari soxta va bachkana so‘zlarni ishlatish ularning
izzat-nafsiga qattiq tegadi va ranjitadi.
Davolash muassasalarida bayon etilgan bu kamchiliklar
bartaraf etilsa, bemorlarning shifo topib ketishlari uchun
sog‘lom muhit yaratiladi.

# 
RUHIY XASTALAR BILAN MUNOSABATDA BO‘LISH
Òibbiyot fanlarining tez odimlar bilan rivojlanishiga qara-
masdan hozirgi kunda ham ruhiy kasallar to‘g‘risida tushunmov-
chiliklar mavjud. Ruhiy kasallarga nafrat bilan qarash, ularni
jamiyatdan chetlashtirish kerak kabi tushunchalarning mavjudligi,
har bir kasalxonada psixosomatik bo‘limlarni tashkil qilish
muammosi mavjudligi kundalik davolash muolajalarida psixiatriya
yordamini ko‘rsatish zarurligini taqozo etmoqda.
Xorijiy davlatlarda bu masala hal qilingan. Ruhiy kasallar
amaliyotida nafaqat barcha ruhiy kasalliklarni to‘liq davolash,
balki sog‘lom kishilarning garmonik rivojlanishiga yordam
beradigan chora-tadbirlarni qo‘llash vazifasi turadi.
Har bir davolash muassasasidagi tibbiyot xodimi o‘z amaliy
faoliyatida bemorlar bilan muomala qilganda psixiatrning
xizmat doirasiga taalluqli masalalarga duch kelishi tabiiy bir
hol. Somatik shifoxonalarda haqiqiy psixotik holatlar nisbatan
kam kuzatiladi, vaholanki shaxsning nevrotik buzilishlari kun
sayin uchrab turadi.
Ixtisoslashgan davolash muassasalarida psixiatr maslahat-
chining xizmatidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga,
tibbiyot hamshirasi tibbiyotning qaysi sohasida xizmat qilishidan
qat’i nazar, psixopatologik buzilishlarning asosiy ko‘rinishlarini
ham, shu ixtisoslikdagi bemorlar bilan munosabatlarning o‘ziga
xos tomonlarini ham bilishi shart. Shu tufayli yirik davolash
markazlarida psixosomatik bo‘limlar ochilyapti. Ularning
vazifasi somatik kasalliklarni davolash bilan bir qatorda zarur
psixiatriya yordamini ko‘rsatishdan iborat.
Ayrim bemorlar qat’iy psixiatrik nazorat olib borilishiga
muhtoj bo‘ladilar. Bunga ruhiy kasalliklarning o‘ziga xos
xususiyatlari sabab bo‘ladi. Bu xususiyatlar quyidagilardir:
1) kasallik mohiyatini anglab yetmaslik va psixotik bu-
zilishlar bo‘lgani holda davo olishni istamaslik;
2) gallutsinatsiyalar bilan ta’qib qilish g‘oyalarining mavjudligi;
3) suitsidal (o‘zini-o‘zi o‘ldirish) fikrlar va bunga xatti-
harakatlar borligi;
4) psixotik holat mavjudligi, bunda es-hush joyida bo‘l-
maydi (deliriy, oneyroid, g‘amginlik kabilar);
5) psixomotor qo‘zg‘alishlar va beixtiyor harakatlar borligi.

#!
Bemor ahvoli yaxshilanganida bemor oilasi va qarindoshlari
bilan uchrashadi, unga uyiga borib kelishiga ham ruxsat beriladi.
U jiddiy bemor bo‘lgandagina jamiyat uchun ham, o‘zi uchun
ham xavfli bo‘ladi. Ahvoli yaxshilanganda, u ruhiy shifoxonada
ekanligini tushunadi va bundan qayg‘uradi.
Ruhiy kasallikka giriftor bo‘lgan bemorlarga tibbiyot ham-
shiralarining to‘g‘ri munosabati ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bemor-
larning shikoyatlarini diqqat bilan tinglaganda ular xursand
bo‘ladilar. Shuning uchun bemor odamga sizning gapingiz
noto‘g‘ri, deb xafa qilmaslik lozim. Chunki alahsirash qabi-
lidagi xastalik kechinmalari ana shu holatdagi bemorning
fikrlari va xulosalaridan iborat, xolos. Hamshiraning vazifasi
bemorlar xulq-atvorini va fikr-o‘ylarining o‘ziga xos tomon-
larini diqqat bilan kuzatib borishdan iborat. Hamshira bemor-
ga bu kuzatishlarini gapirib berishi lozim. Òibbiyot hamshi-
rasining xulq-atvori va o‘zini tuta bilishi bemorga tinchlan-
tiruvchi ta’sir ko‘rsatishi lozim.
KASALXONADAN ÒASHQARI YORDAM
Yordam ko‘rsatishning bu turi bemorlarga xizmat ko‘rsa-
tishda asosiy o‘rinni egallaydi. Kasalxonadan tashqari yordam
psixonevrologik dispanserlar, psixiatriya kasalxonalarining
dispanser bo‘limlari, umumsomatik poliklinikalar va kasal-
xonalar qoshidagi xonalar tomonidan amalga oshiriladi.
Ruhiy bemorlarga tibbiyot hamshirasining shaxsi ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. Bemorlarga tibbiyot xodimlarining, xususan,
hamshiralarning diqqat-e’tibor bilan yaxshi munosabatda
bo‘lishi, bemorlarning turli shikoyatlari va so‘zlarini tinglab
qolmasdan, ayni vaqtda ularni tushunishga va tegishli ravishda
javob berishga harakat qilishlari bemorlarga yaxshi ta’sir qiladi.
Poliklinikalarda xizmat qiladigan tibbiyot hamshiralari
bemorni faqat qabul paytida ko‘rib qolmay, ayni vaqtda uning
uyiga ham borib xabar oladi, shifokor buyurgan muolaja-
larni amalga oshiradi, uning turmush va oilaviy sharoitlari
bilan tanishadi. Bu ishlarning barchasi bemorni samarali
davolashda qo‘l keladi. Er-xotin, ota-onalar bilan bolalar
o‘rtasida kelishmovchiliklar, urush-janjallar sodir bo‘lib tura-
digan ba’zi oilalarda, odatda, asab buzilishlari tez-tez uchrab

#"
turadi. Bunga aksariyat ichkilikbozlik, giyohvandlik kabilar
sabab bo‘ladi. Oila a’zolari bunday illatlarni boshqalarga,
ayniqsa, shifokorlarga va huquqni muhofaza qilish organlari
vakillariga oshkor qilmaslikka urinadi. Bu illatlar oilaning
nochor hayot kechirishiga, moddiy va psixologik sharoitining
yomonlashuviga olib keladi. Bunday hollarda poliklinika,
akusherlik punktlarida ish olib borayotgan shifokorlar va
tibbiyot hamshiralarining aholi orasida sog‘lom turmush
tarzini targ‘ib qilish, sanitariya bilimlarini yoyish bo‘yicha
tushuntiruv ishlarini olib borishlariga to‘g‘ri keladi.
Òurli xil infeksion va boshqa kasalliklarning oldini olish,
zararli odatlardan voz kechish, sog‘lom turmush uchun ku-
rashishda shaharlar hamda tumanlarda faoliyat ko‘rsatib ke-
layotgan salomatlik markazlarining ahamiyati katta. Ularda
xizmat qilayotgan tibbiyot xodimlari aholi orasida tibbiyotdagi
dolzarb mavzular bo‘yicha ma’ruzalar bilan chiqadilar,
kinofilmlar namoyish qiladilar, har xil bosma adabiyotlarini,
jumladan, plakatlar va shiorlarni nashr ettiradilar.
DORILAR VA BOSHQA VOSITALAR BILAN DAVOLASH
Avvalgi bobda psixika shifobaxsh ta’sir ko‘rsatishning kuchli
manbayidir, deb aytib o‘tilgan edi. Davoning shifobaxsh
ekanligiga bemorning qattiq ishonishi aktiv omil bo‘lib,
terapiyaning hamma turlarini amalga oshirishda muhim rolni
o‘ynaydi. Kasallarni davolashda xilma-xil dori-darmonlar
bilan bir qatorda ayrim fizioterapevtik muolajalar ko‘rinishida
va sanatoriy-kurort sharoitlaridagi majmualarda har xil fizika-
viy usullar ham keng qo‘llaniladi. Shartli reflektor mexanizm-
larning fizioterapiya jarayonida shartsiz reflektor mexanizm-
larni kuchaytirishi ham, tormozlab qo‘yishi ham mumkinligi
ko‘pdan ko‘p tekshirishlarda ko‘rsatib berilgan.
Davoni umuman qulay vaziyatda olib borish, tibbiyot
xodimining davo muolajasi yaxshi kor qilishiga kasalni ishon-
tirishi uning ta’sirini kuchaytira oladi. Ikkinchi tomondan,
kasal davoga salbiy munosabatda bo‘lishi (har xil sabablarga
ko‘ra), uning shifo berishiga shubha bilan qarashi mumkin.
Shu xilda tormozlovchi salbiy ta’sirlar bo‘lishi davo kuchining
susayib qolishiga olib kelishi mumkin. Mashhur nevropatolog

##
Sharko tomonidan tibbiyot amaliyotiga kiritilgan «qurolli
ishontirish» atamasi ham har qanday davo preparatining, har
bir fizioterapevtik muolajaning ko‘rsatadigan ta’sirida turli
darajada ifodalanadigan psixoterapevtik komponent bo‘-
lishini hisobga olish zarurligini ta’kidlaydi.
Kasallarni davolashda psixik va farmakologik ta’sirning
nisbatini hisobga olib borish, ayniqsa, muhim. Bu o‘rinda
ikki asosiy masalani alohida ko‘rsatib o‘tish zarurki, tibbiyot-
ning turli sohalarida ishlatilayotgan dori preparatlarining soni
ancha ko‘paygan hozirgi davrda ana shu masalalar, ayniqsa,
dolzarb bo‘lib qolgan: 1) farmakologik moddalarning odam
psixik holatiga ta’siri va 2) farmakologik moddalarning odamga
uning psixikasi holatiga qarab har xil ta’sir ko‘rsatishi.
Davo jarayonining nechog‘liq naf berishi tibbiyot xodim-
larining ham, shuningdek, buyurilgan dorilarni berib turishda
va o‘sha dorilarning kasalga qanday ta’sir qilishini kuzatib
borishda shifokorning yaqin yordamchisi bo‘lgan o‘rta ma’lu-
motli tibbiyot xodimlarining ham ana shu masalalarni bilib
olishiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
FARMAKOLOGIK MODDALARNING INSON
PSIXIKASIGA ÒA’SIRI
Zamonaviy tibbiyotda ishlatib kelinayotgan moddalar-
ning ba’zilari psixik holatni o‘zgartirish maqsadida juda qa-
dim zamonlardan beri qo‘llaniladi. Òarkibida narkotik mod-
dalar bo‘ladigan o‘simliklar, masalan, opiy, qoradori bo‘ladigan
ko‘knori yoki nasha singari o‘simliklar shirin xayollar surib
kayf qilish va og‘riqni qoldirish uchun ichilgan hamda che-
kilgan. Qadimgi Rim askarlari badaniga belladonna bargla-
rini ishqalar, bu esa, ularning jangga kirganida g‘azabga ki-
rishiga sabab bo‘lardi. Choy, qahva, koka o‘simligining barg-
lari kuch bag‘ishlaydigan va tetiklantiradigan moddalar o‘r-
nida ishlatilib kelindi. Kayf-u ruhiyatni yaxshilash maqsa-
dida ichkilik ichilishi ko‘pchilikka ma’lum.
Hozir aytib o‘tilgan moddalarning ijobiy ta’sirigina emas,
balki ular uzoq muddat iste’mol qilinadigan bo‘lsa, psixikaga
halokatli ta’sir ko‘rsatishi ham ma’lum. Ichkilik, narkotik
moddalarga haddan tashqari hirs qo‘yib, shu moddalarni tobora

#$
ko‘proq miqdorda iste’mol qilib turishga o‘rganib qolish og‘ir
jismoniy, ruhiy kasalliklarga olib keladi. Bir qancha moddalarning
narkotik ta’siridan jarrohlikda narkoz uchun foydalaniladi.
Narkoz yunoncha uyqu demakdir. Biroq, narkotik moddalar
ta’siri bilan, dori berib vujudga keltiriladigan uyqu shu qadar
qattiq bo‘ladiki, murakkab va uzoq davom etadigan opera-
tsiyalarni qilishga imkon beradi. Xloroform, efir va boshqa
moddalar yordamida qilinadigan narkoz ma’lum.
Narkozning xilma-xil usullarini ishlab chiqish bilan bir
qatorda XIX asrning oxirlaridan boshlab mahalliy tarzda
og‘riqsizlantirish uchun koka o‘simligining barglaridan olina-
digan kokain ishlatiladigan bo‘lib qoldi. XX asrda kokain
o‘rnini yangi sintetik kimyoviy preparat — novokain egalladi.
Novokain xilma-xil operatsiyalarda og‘riqsizlantiradigan mod-
da o‘rnida keng ishlatiladigan bo‘ldi.
Narkotik moddalar, avvalo, opiy preparatlari (morfin,
kodein, pantopon va boshqalar), xloralgidrat tinchlantiruvchi
moddalar o‘rnida, shuningdek, uyqusizlik singari juda ko‘p
uchraydigan kasallik holatlariga davo qilishda keng rasm
bo‘ldi. Keyinchalik xuddi shu maqsadda barbiturat kislota
unumlari (lyuminal, medinal, nembutal, amital-natriy va
boshqalar), shuningdek «barbituratmas» uxlatadigan dorilar —
noksiron, dimerin ishlatiladigan bo‘ldi.
Òibbiyot amaliyotida tinchlantiradigan, sedativ moddalar
bilan bir qatorda asab sistemasini rag‘batlantiradigan moddalar
keng qo‘llaniladi. Avvallari choy barglari va qahva donlaridan
olingan, hozir esa, sintetik yo‘l bilan hosil qilinadigan kofein,
shuningdek, jenshen, yosh bug‘ularning shoxidan olinadigan
pantokrin va xususan fenamin shular jumlasiga kiradi.
I.P. Pavlov kofein ta’sirlanish jarayonini kuchaytirishini
va shu tariqa tajriba hayvonining i
sh qobiliyatini yaxshilashini
ko‘rsatib beradi. Odamda kofein aqliy ish qobiliyatini ku-
chaytiradi, hordiqni yozib, uyquga ehtiyojni kamaytiradi.
So‘nggi vaqtlarda trankvilizatorlar (tinchlantiruvchilar) deb
atalgan psixofarmakologik moddalar guruhi tobora keng
qo‘llanilmoqda. Bular markaziy asab sistemasi qo‘zg‘aluv-
chanligini susaytirib, ruhiy qo‘zg‘alishni bartaraf etadi. Shu
bilan birga ular yengil mudroqqa sabab bo‘ladi, shu munosa-

#%
bat bilan uxlatadigan dori o‘rnida ishlatiladi yoki uxlatadigan
boshqa dorilarning ta’sirini kuchaytiradi. Mana shu preparatlar
orasida birinchi galda aminazin bilan rezerpinni ko‘rsatib o‘tsa
bo‘ladi. Kichik trankvilizatorlar, ya’ni meprobamat, librium
va boshqalar jizzakilik, besaranjomlikni kamaytirish uchun,
vahima va xavotirlikni bartaraf etish uchun ko‘p ishlatilmoqda.
Psixofarmakologik moddalarning boshqa guruhini antide-
pressantlar (tofranil va boshqalar) tashkil etadi. Bular kayf-u
ruhiyat pasayganda, xususan, ichki shart-sharoitlar munosabati
bilan kelib chiqadigan, ya’ni endogen depressiyalarida yaxshi
kor qiladi. Psixikani shikastlantiradigan tashqi vaziyatlar tufayli
vujudga keladigan psixogen depressiyalarda ular birmuncha
sust ta’sir ko‘rsatadi.
Òrankvilizatorlar bilan antidepressantlarni ishlatish zamo-
naviy psixiatriya bo‘limlarining qiyofasini tamomila o‘zgartirib
yubordi, bunday bo‘limlarda besaranjom kasallar soni keskin
kamayib qoldi. Antidepressantlar aqliy va emotsional tormoz-
lanish bilan birga davom etadigan somatik kasalliklarda
ham muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda.
Simpatomimetik moddalar deb ataladigan preparatlar alo-
hida guruhni tashkil etadi, bular psixikaning har xil tarzda
buzilishiga sabab bo‘ladi. Opiy preparatlari, masalan, morfin,
qoradori, kokain ta’siri ostida o‘ziga xos psixik o‘zgarishlar
kelib chiqadi, deb yuqorida aytib o‘tilgan edi. Bular kayf-u
ruhiyatni ko‘tarib, sarxushlikka, eyforiyaga, odamning shirin
xayollar surishiga sabab bo‘ladi, faollikni susaytirib, og‘riq
sezuvchanlikni kamaytiradi. Gallutsinogenlar, ya’ni ro‘yirost
gallutsinatsiyalarni keltirib chiqara oladigan moddalar bir-
muncha kuchliroq ifodalanadigan ana shu xildagi ta’sirga egadir.
Lizerginat kislota dietilamidining ta’siri klinika va tajriba
sharoitlarida hammadan ko‘proq o‘rganib chiqilgan. Gallutsino-
genlarni qabul qilish, odatda, ko‘ruv gallutsinatsiyalari, ba’zan
odamning vasvasaga tushishi bilan birga davom etadi.
Ba’zi dori-darmonlar katta dozalarda ishlatiladigan bo‘lsa,
psixikaning buzilishiga sabab bo‘la olishini aytib o‘tish kerak.
Akrixin, atropin, sintomitsin va boshqa moddalar ta’siri ostida
hayvonlarning yurish-turishlarida odam psixikasining o‘zga-
rishlariga o‘xshab ketadigan har xil o‘zgarishlar paydo qilingan.

#&
Astenik sindrom uchun hayvonning jismoniy jihatdan juda
madori qurib, bo‘shashib qolishi xarakterlidir, hayvon go‘yo
mudrab yotgandek bo‘lib ko‘rinadi. Katatonik sindrom uchun
hayvon harakat aktivligining anchagina kamayishi (harakatsiz
bo‘lib qolishi) xosdir. Hayvon sun’iy ravishda qaysi vaziyatga
qo‘yilsa, o‘sha vaziyatda qotib qoladi va muvozanati buzila-
digan bo‘lsa ham shu vaziyatini uzoq saqlab turaveradi. Hay-
von go‘yoki haykal bo‘lib qoladi.
Yuqorida farmakologik moddalarning psixikaga bevo-
sita, to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rsatadigan ta’siriga misollar kelti-
rildi. Biroq, shunday moddalar ham borki, ular psixikaga
spetsifik ta’sir ko‘rsatmaydigan bo‘lsa ham, psixikani turli
yo‘nalishlarda o‘zgartira oladi. Misollar keltiramiz. Og‘ir ruhiy
kasallik, ya’ni avj olib boradigan falajga davo qilishda hozir
har xil antibiotiklar, jumladan penitsillin ishlatiladi. Pe-
nitsillin kasallikning infeksion sababchisini — oqish spiroxe-
tani halok qiladi va shu bilan odam ruhiy salomatligining
tiklanishiga olib keladi. Psixikaga haddan tashqari zo‘r kelishi
natijasida ba’zi psixogen kasalliklar, jumladan endokrin bez-
lar kasalliklari kelib chiqishi mumkin deb yuqorida aytib
o‘tilgan edi. Qandli diabet, gipertireoz va boshqa endokrin
kasalliklar ko‘pincha psixikaning aynishi bilan birga davom
etadi. Bunday hollarda endokrin sistemani asliga keltiradigan
moddalar psixik o‘zgarishlarni ham bartaraf etadi.
FARMAKOLOGIK MODDALARNING INSON RUHIYATIGA
QARAB, HAR XIL TA’SIR QILISHI
Klinika kuzatuvlari va maxsus fiziologik tekshirishlar dori
moddasi ta’sirining odam ruhiy holatiga bog‘liqligidan darak
beradi. I.P. Pavlov laboratoriyasida itlar ustida qiziq tajriba-
lar o‘tkazilgan. Stanokka qo‘yilgan itga morfin yuborilib,
keyin u uxlatilgan. Morfin yuborish seanslari bir necha marta
takrorlanganidan keyin it unga xuddi o‘shanday sharoitda
fiziologik eritma yuborilganidan keyin ham uxlab qolaver-
gan. Keyinchalik u xuddi o‘sha sharoitda shpris ninasini
sanchishdayoq uxlab qola boshlagan va nihoyat ignali shpris-
ning ko‘zga ko‘rinishi, itni stanokka joylashtirishning o‘zi-
gina uni uxlatib qo‘yadigan bo‘lib qolgan.

#'
I.P. Pavlov buni shartsiz ta’sir ko‘rsatadigan farmakologik
modda — morfinni organizmga yuborishga aloqador sharoitning
hamda elementlariga javoban yuzaga kelgan shartli refleksdir,
deb taxmin qildi. Shunday qilib, bir qancha seanslardan keyin
sharoitning o‘ziyoq xuddi morfin singari kor qiladigan shartli
ta’sirot bo‘lib qoldi. Chunonchi, bemorga suv berib turib,
buni kislota eritmasi yoki ichimlik, deb aytiladigan bo‘lsa,
bemorning yuz qiyofasi o‘zgarib, basharasi bujmaygan.
Bordi-yu, bu juda shirin ichimlik, deb aytiladigan bo‘lsa,
bemorning qiyofasi o‘zgarib, mamnuniyat ifoda qilgan.
Shifokorning yoki hatto tibbiyot xodimi bo‘lsa ham kasal nazarida
ishonch va obro‘-e’tibor qozongan odamning ishontirib aytgan
gaplari ham xuddi shunday ta’sir ko‘rsatishi, ya’ni ishontira-
yotgan odamning so‘zlariga to‘g‘ri keladigan ta’sir ko‘rsatishi
kundalik klinika va hatto turmush tajribasidan ma’lum.
Farmakologik moddalar, jumladan, psixofarmakologik
moddalar bilan davolashda kasallar jamoasining ta’sirini
hisobga olmoq zarur. Andaksin, melipramin va boshqalar
singari ba’zi preparatning ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi
ko‘pincha biror guruhdagi faol kasallar («guruh yetak-
chilari»)ning shu preparatlarga nisbatan qanday munosa-
batda bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi.
Farmakologik moddalarning ta’siri kasal asab sistemasi va
psixikasining ahvoliga ko‘p darajada bog‘liq bo‘lganligi munosabati
bilan yangi dori moddalarni tekshirishda so‘nggi vaqtlarda platsebo
usulidan foydalanilmoqda. Platsebo — tashqi xossalari, rangi,
hidi, ta’mi jihatidan dori moddasiga o‘xshab ketadigan, biroq
ta’sir ko‘rsatadigan asosi bo‘lmaydigan nazoratchi modda. Platsebo
effekti hamma moddalarda aks etadi. Ba’zi odamlarning
platseboga javoban reaksiyasi haqiqiy modda ta’sir effektidan
oshib ketishi ham mumkin, boshqa odamlarda reaksiya ancha
kuchsizroq bo‘ladi. Bu hol tekshirilayotgan odam yoki kasalning
tilak-istaklariga va shu munosabat bilan o‘sha effektga ishonishi
yoki ishonmasligiga bog‘liqdir.
Yurak siqilishiga mubtalo bo‘lgan xastalarning 38 % da,
operatsiyadan keyin qattiq og‘riq tutadigan kasallarning 30 %
da, dengiz kasalligiga uchragan kishilarning 58 % da platseboga
nisbatan musbat effekt bo‘lishi ilmiy adabiyotlarda bayon etilgan.

$
Ruhan zo‘riqish natijasida yuzaga kelgan migren xuruji
vaqtida platseboning qanday ta’sir ko‘rsatishiga Volfning asa-
rida misol keltiriladi. Mazkur kasalda migren xuruji ko‘ngilsiz
suhbatdan keyin tutib qolgan. Bosh og‘rig‘i juda avjiga chiq-
qan paytda, uning terisi ostiga fiziologik eritma, ya’ni kasallik
simptomiga ta’sir ko‘rsatishi lozim bo‘lmagan modda yuborilgan.
Shu bilan bir qatorda ba’zi kasallarda, xususan nevroz
bilan og‘rib, xavotirlik va vahima holatiga tushib qolgan
bemorlarda dori moddalarning ortiqcha dozalari ham ko‘-
pincha kor qilmay qo‘yishini aytib o‘tish zarur. Masalan,
uyqusizlikka uchragan, nevroz bilan og‘rigan kasallar ux-
latadigan moddalarni odatdagi dozalardan ko‘ra, ko‘proq
miqdorda ichgandan keyin ham uxlay olmaydi. Me’dasiga
fistula qo‘yilgan kasal ustida olib borilgan kuzatuv u ba-
maylixotir holatda bo‘lgan paytida ta’sir qiladigan dori mod-
dasining hayajonlanib turganida yoki g‘azablangan paytida
hech bir ta’sir qilmay qo‘yishini ko‘rsatib berdi.
Ba’zi moddalarga odam o‘rganib qolib, keyin ularga ruju
qiladigan bo‘lib qolishi mumkin deb yuqorida aytib o‘tilgan
edi. Bu narkotiklarni suiiste’mol qilish bilan ifodalanadigan
kasallik ko‘rinishidagi moyillik narkomaniya deb ataladigan
bo‘ldi. Narkotik modda iste’mol qilishga barham berilganida
abstinensiya hodisasi vujudga keladiki, bu kokainizm va
morfinizmda, ayniqsa, yaqqol ifodalangan bo‘ladi. Abstinen-
siya hodisalari juda og‘ir ruhiy va jismoniy o‘zgarishlar bilan
birga davom etib boradi. Odamning emotsional ahvoli o‘z-
garib, ko‘nglini g‘am-u hasrat va xavotirlik bosadi. Sezgilar
ko‘pincha chalg‘iydi. Ish qobiliyati keskin susayib qoladi.
Abstinensiya organizmdagi muayyan biokimyoviy o‘zga-
rishlar va bir qancha psixologik omillarning ta’sirlariga
bog‘liqdir. Bemor narkotik moddaga o‘rganar ekan, undan
tasalli olish, xotirjamlanish, emotsional tonusni asliga keltirish
manbayini topadi. U ana shu manbadan mahrum bo‘lsa,
biokimyoviy o‘zgarish tufayligina azob tortmay, balki psi-
xologik jihatdan ham qiynaladi. Giyohvandlikka giriftor bo‘l-
gan ko‘pgina kasallar iborasi bilan aytganda, «odam» bo‘lmay
qoladi. Shuning uchun narkomaniyalarga davo qilishda

$
kasalning psixikasiga, xususan, emotsional holatiga turli psi-
xoterapevtik usullar bilan ta’sir ko‘rsatish juda zarur.
Alkogol narkomaniyasiga davo qilishda psixikaning roli
yaqqol namoyon bo‘ladi. Hozir apomorfin, antabus va ba’zi
boshqa moddalar bilan davo qilish ko‘rinishida alkogo-
lizmga qarshi shartli reflektor terapiya juda keng rusum bo‘ldi.
Bu moddalarning hammasi ko‘ngil aynishi, qayt qilish, yurak
faoliyati, nafasning o‘zgarishi va boshqalar ko‘rinishida o‘ta-
digan birmuncha sezilarli vegetativ reaksiyalarga sabab bo‘-
ladi. Mana shu moddalarni berish bilan bir vaqtda alkogol
ham qo‘shib iste’mol qildiriladi.
Biroq shu xilda davo qilish bemorning ishonishi yoki
ishonmasligi to‘g‘risidagi masalani o‘rtadan ko‘tarmaydi,
bemorning kelajagi va hayotga munosabatini o‘zgartirmaydi,
narkomaniyaga sabab bo‘lgan ilgarigi shart-sharoitlar tak-
rorlanadigan bo‘lsa, bu kasallik yana qaytalanishi oson. Shu
munosabat bilan alkogolizm davosi samarali bo‘lishi uchun
bu davo bilan bir vaqtda, albatta, bemor uchun qulay bo‘lgan
ijtimoiy-psixologik vaziyat yaratish, kasalni qayta tarbiyalash
maqsadida psixoterapiyadan foydalanish, unda alkogolni suiis-
te’mol qilishga nisbatan ongli va tanqidiy munosabatni mus-
tahkamlab borish kerak bo‘ladi.
ÒIBBIYOÒ DEONÒOLOGIYASI ÒAMOYILLARI
SHAKLLANISHINING QISQACHA ÒARIXI
Òibbiyot deontologiyasi (yunon. deontos — zarur, lozim
bo‘lgan narsa va logos — ta’limot) tibbiyot xodimlarining
kasbiy xulq-atvori haqidagi fandir.
Deontologiya Osiyo davlatlarida VI—IV asrlardayoq tarkib
topgan. IV asrlardan boshlab O‘rta Osiyo hududida zardush-
tiylik ta’limoti kuchayadi. Uning qonun-qoidalari «Avesto»
kitobida o‘z ifodasini topgan. Bu kitobda xususan, axloqiy
tarbiya, bola tarbiyasiga doir qarashlar ham bayon etilgan.
Shuningdek, uning ta’limoti uch ifodada: Humata — yaxshilik
timsoli, Nuhta — to‘g‘ri so‘z, Xvarshita — yaxshi xulqlarda
mujassamlashgan.

$ 
Mustaqil O‘zbekistonimizda deontologiyaning shaklla-
nishiga buyuk allomalarimiz Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-
Farg‘oniy, Ismoil al-Buxoriy, At-Òermiziy, Abu Nasr Forobiy,
Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ismoil Jurjoniy,
Burhonuddin al-Marg‘inoniy, Mahmud az-Zamaxshariy,
Mahmud Qoshg‘ariy va boshqa buyuk olimlarimiz o‘zlarining
yaratgan nodir asarlari bilan katta ta’sir ko‘rsatishdi. Ayniqsa,
Abu Ali ibn Sino tibbiyot sohasidagi o‘lmas asarlari bilan
O‘rta Osiyoda tibbiyotning yuksalishiga o‘zining bebaho
hissasini qo‘shgan.
Abu Ali ibn Sino yaxshilikka olib boruvchi axloq qoi-
dalarini rivojlantirishga yordam beruvchi tadbirlar orqali
tarbiyani izchil amalga oshirish mumkinligini alohida qayd
etadi. Abu Ali ibn Sinoning ta’kidlashicha, «Eng muhim
axloqiy boylik adolatdir». Axloqiy tushunchalar aqlga, bilimga
asoslanishi lozim. Lekin inson qanchalik bilimdon va olim
bo‘lmasin axloqiy tamoyillarga tayanmasa, u odobsizlik va
yomonlikka yo‘l qo‘yadi. Ibn Sino o‘zining «Qush tili» asarida
ikkiyuzlamachilik, yolg‘onchilik, xoinlik kabi illatlarni
qoralaydi. Inson ustidan har qanday zo‘ravonlikni qoralaydi.
Ibn Sinoning yozishicha, insonning eng yaxshi fazilatlaridan
biri o‘zining yomon axloqiy illatlarini anglab, ularni yo‘qo-
tishga intilishidir. Uning yaxshi xislatlari ichida boshqalarga
e’tibor va g‘amxo‘rlik bilan munosabatda bo‘lish alohida
o‘rin tutadi. Kimki, o‘z axloqini tarbiyalash uchun o‘z oldiga
qo‘ygan vazifasini bajarib, o‘z xulqini tuzatishga intilsa, unga
hech narsa qo‘rqinchli emas. Kimki, o‘z xatosini tuzata
olsagina, u boshqalarning tarbiyasi haqida g‘amxo‘rlik qila
olishi mumkin.
Òibbiyot deontologiyasining asosiy vazifalari quyidagilar-
dan iborat:
• tibbiyot xodimlari xulq-atvorining davolash samarador-
ligini imkoni boricha oshirishga qaratilgan tamoyillarini
o‘rganish;
• tibbiy xizmatdagi noqulay omillarga, hamshira va shi-
fokor faoliyatidagi ziddiyatlarga, patologik ko‘rinishlarga
barham berish;

$!
• tibbiyot xodimlari bilan bemorlar o‘rtasida o‘rnatila-
digan o‘zaro munosabatlar tizimini o‘rganish;
• zamonaviy tibbiyot va bemor talabiga javob bermay-
digan tibbiyot xizmatining zararli omillarini tugatish.
Òibbiyot xodimi bemorlar bilan, o‘z kasbdoshlari bilan
muloqotda sabr-chidamli, samimiy xushmuomalada bo‘lishi,
kasbdoshlariga mehribon bo‘lishi lozim.
Haqiqatan ham tibbiyot xodimi har kuni ertalabdan kech-
gacha qancha-qancha bemorlar, xodimlar bilan muomalada
bo‘ladi. Uning kayfiyati va ish qobiliyati ana shu muomalaga
bog‘liq. Demak, deontologiya tamoyillari nafaqat tibbiyot
xodimlari, balki barcha kasbdagi kishilarga ham taalluqlidir,
chunki har qanday bemor tibbiyot xodimi bilan axloq-odob
doirasidagi harakatlarni, so‘zlarni ishlatishi lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy tibbiy muassasalar
paydo bo‘la boshladi. Bu muassasalar bemorlarga pulli xizmat
ko‘rsatadi. Xususiy tibbiy muassasalarda xizmat qiladigan
tibbiyot xodimlari faoliyatida deontologiya masalasi, ayniqsa,
dolzarb hisoblanadi. Chunki ularga birlamchi murojaat qilgan
kishi ushbu dargoh, unda xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar
to‘g‘risida o‘z fikr-mulohazalarini, baholarini berishadi.
Shuning uchun ham ularning faoliyatida xushmuomalalik
muhim o‘rin egallaydi. Xushmuomala — ichki madaniyat-
ning ifodalanish shakli, odamlar bilan muomala qilish shak-
lidir. Uning negizini kishining o‘z qadr-qimmatini bilishi
va boshqalarni hurmat qilish hissi tashkil etadi. Xushmuo-
mala boshqa odamlar bilan munosabatda va og‘ir-vazmin
bo‘lishda, o‘z izzat-nafsini tiya bilishda, boshqalarning mayl
va istaklariga qarshi chiqmaslik, balki hurmat bilan qarashda
ifodalanadi.
Odob — xulq-atvorning shartli ravishda qabul qilingan
qoidasi bo‘lib, u odamning jamoat orasida o‘zini tuta
bilishidan dalolat beradi. Bularga ongli ravishda amal qilgan
odam boshqalarni hurmat qila oladi. Ularning istak-xohishini
tushuna oladi. Odob — xulq-atvor borasidagi me’yorni his
qilish demakdir. Bu xulq-atvor me’yori kishilar bilan muno-

$"
sabatda ziyrak, ehtiyotkor va e’tiborli bo‘lishga, faqat o‘z
nuqtayi nazaridangina ish ko‘rib qolmay, balki boshqa odam-
larning fikrini hisobga olib ish ko‘rishga asoslanadi.
ÒIBBIYOÒ XODIMLARI FAOLIYAÒIDA
DEONÒOLOGIYA MASALALARI
Hozirgi kunda tibbiyot amaliyotiga aholini sog‘lomlash-
tirishning turli tadbirlari joriy qilinmoqda. Ayniqsa, «Sog‘lom
organizm» uchun kurashuvchi «Lemon» dasturi o‘z tamoyil-
lari bilan boshqalardan ajralib turadi. Òibbiy amaliyotda
hamshiraning bajaradigan ishlar ko‘lami shifokorlar baja-
radigan ishlar ko‘lamidan kengroqdir. Lekin bu tadbirlarning
sifat darajasi qanday? Yakuniy samaradorligi yetarlimi? Faqat
buyurilgan muolajalarni bajarish bilan bemorning dardiga
davo topib bo‘lmaydi. Buning uchun hamshira bemor psi-
xologiyasini, uning muolajagacha bo‘lgan ruhiy holatini ba-
holay olishi lozim. Buning uchun hamshira deontologiya
tamoyillari haqidagi bilimlarga ega bo‘lishi shart. U shifokor
bilan bemor o‘rtasidagi ishonchli ko‘prik bo‘lishi zarur.
HAMSHIRA VA BEMOR O‘RÒASIDAGI
DEONÒOLOGIK MUNOSABAÒLAR
Hamshiralar kasalxonadan yoki poliklinikadan ishdan
qaytgandan so‘ng. «Shu bugun juda charchadim», «Juda ko‘p
ish bo‘ldi» deya, toliqqanliklarini bildirishadi. Haqi-qatan
ham ishlari og‘ir, lekin xizmat joyidagi tartibsizlik charchoqqa
sabab bo‘lishi mumkin. Venger olimlari hamshira faoliyati
bo‘yicha bir necha o‘nlab tadqiqotlar olib borib, ularni
charchatadigan asosiy omil bemorning injiqligi, his-tuyg‘uga
berilishi, jizzakiligi sabab bo‘lishiga amin bo‘lishdi. Shuning
uchun ham Parasels: «Sevgi va g‘amxo‘rlik» — barcha dori-
darmonlardan afzaldir, deydi.
Ayrim hollarda hamshiralar bemorlarga g‘amxo‘rlik,
xushmuomalalik qilib, ertasiga xayfsan olishadi. Chunki
bemorlardan qay biriga e’tibor kamaygan bo‘lsa, o‘sha bemor
shikoyat qiladi. Lekin u «men hamma ishni qildim-ku», degan
fikrda bo‘ladi. Haqiqatan yuzaki qaraganda shunday tuyuladi.

$#
Mehnatkash, har narsaga ulguradigan hamshira bor kuchi
va bilimini ishga solib, bemorning ko‘nglini topish uchun
jami choralarni ko‘radi. Shunday bo‘lsa-da, ish mobaynida
u yoki bu darajadagi xafagarchiliklar, kelishmovchiliklar
bo‘lib turadi. Ambulatoriya sharoitida bunday holatlar bemor-
larning toqat bilan kuta olmasligi, injiqligi hamshira va shi-
fokorlar uchun muammolar tug‘diradi.
Òibbiyot fanlarining rivojlanishi hamshiraning amaliyot-
dagi roli ortib borayotganligini ko‘rsatmoqda. Endilikda
bemorni tarbiyalash hamshiradan yuqori saviyada tibbiy va
texnik, psixologik bilimlarga ega bo‘lishni talab qilmoqda.
Shuning bilan birgalikda hamshiraning vazifalari har tomon-
lama murakkablashib bormoqda. Òurli hisobotlar, bemorlarni
turli shifobaxsh ichimliklar va ovqatlar bilan ta’minlash, yor-
damga muhtoj bemorlarni ovqatlantirish, cho‘miltirish, yotoq
joylarini saranjom-sarishta qilish, bemor gigiyenasi bilan bog‘-
liq boshqa topshiriqlarni bajarish ana shular jumlasiga kiradi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, hamshira yuqorida aytilgan
ishlarni bajaraman, deb o‘zining asosiy ishi — bemorni par-
varish qilishga juda ham kam vaqt sarflaydi. Demak, zamo-
naviy tibbiyotda hamshiralarni ikkilamchi vazifalardan ozod
qilish, faqat bemorni parvarish qilish uchun sharoit yaratib
berish zarur. Hamshira faoliyatidagi kamchiliklardan biri bu
hamshiraning o‘z vazifalarini mexanik bajarishidir. Bunda
hamshira o‘zi bilgancha bemorni parvarish qilish bilan shu-
g‘ullanib, harorat o‘lchash, inyeksiya qilish, dori moddalarni
tarqatish kabi vazifalarni bajaradi, xolos. Ular bemorga psi-
xologik nuqtayi nazardan e’tibor bermaydi. Uning bemor
bilan muloqoti doirasi chegaralanib qoladi. Bu esa hamshira
bilan bemor o‘rtasida sovuq munosabatlar yuzaga kelishiga
sabab bo‘ladi. Natijada, hamshiraning ko‘ngil so‘rashni
bilmasligi, e’tiborsizligi bemorlarning shikoyat qilishlarigacha
borib yetadi.
Hozirgi zamon tibbiyotiga «hamshiralik ish jarayoni»
tushunchasi kirib keldi. Agar bu jarayon tahlil qilinadigan
bo‘lsa, uning har bir bosqichi bemor bilan hamshira o‘rtasi-
dagi munosabatga borib taqaladi. Hamshiralik ishi jarayoni

$$
ilmiy asoslangan, bemorning ehtiyojlariga xizmat qiladigan
professional hamshiralik yordamiga asoslangan faoliyat
hisoblanadi. Bunda bemorning hamshiraga bo‘lgan ishonchi
muhim o‘rin tutadi. Bemor hamshiraga ishonsa, bemor unga
o‘zining ichki kechinmalarini, g‘am-tashvishini aytadi. Yaxshi
hamshira esa undan o‘z yordamini ayamaydi. Hamshira bu
ishonchni oqlashi, bemor sirlarini saqlay bilishi muhimdir.
Ko‘pgina hollarda hamshiralar bu fazilatga ega bo‘lmaydi va
bemor sirini boshqa bemorlarga yetkazadilar. Natijada, bun-
day hamshiralarga bo‘lgan ishonch yo‘qoladi.
Hamshira faoliyatida mish-mishlar, soxta ma’lumot berish,
yomon va qo‘pol ohangda gaplashish, bemor bilan hamshira
munosabatlarining buzilishiga olib keladi.
Bemorlarga hurmat bilan murojaat qilish, ularga namunali
xizmat ko‘rsatish bemor bilan hamshira o‘rtasidagi muno-
sabatni yanada yaxshilaydi. Bunda bemorni tushunish, unga
e’tibor bilan qarash ham o‘zaro ishonchni mustahkamlaydi.
Zero, bemorning aqliy rivojlanganligi, bilimdonligi va shaxsiy
fazilatlarini hamshira ish jarayonida o‘rganib borishi muhimdir.
Shundagina har bir bemorga individual yondashish mumkin
bo‘ladi. Hamshira bemor dardini, ruhiy azoblarini his qila
olishi, uni o‘zida anglay bilishi hamshira faoliyatining yanada
mukamallashganligidan dalolat beradi.
Òibbiyot amaliyotida turli tavsifdagi hamshiralarni uchra-
tish mumkin. Ayniqsa, milliy urf-odatlarimiz hamshirala-
rimiz faoliyatida yaqqol aksini topadi. Ularda mehribonlik,
odamiylik, o‘zgaga hurmat hissi juda yuqori bo‘ladi. Quyida
shunday hamshiralarga misollar keltiramiz:
1. Vazifalarini mexanik bajaruvchi hamshira — hozirgi
kunda eng ko‘p uchraydigan hamshiralar sirasiga kiradi.
Bu hamshiralar barcha vazifalarni qoida bo‘yicha aniq, o‘z
vaqtida sinchkovlik bilan bajarishadi. Lekin o‘zi tashabbus
ko‘rsatmaydi. Bemorning dardiga sherik bo‘lish, uning his-
siyotlarini anglash ularga yot.
2. «Yodlab olingan rolni ijro etuvchi» hamshira. Bu hamshi-
ralar alohida e’tiborga loyiqdir. Ular bemorning oldida har

$%
xil rollarga kirishadi, o‘z vazifalarini bajarishga harakat
qilishadi.
3. «Òajang» hamshira. Bunday hamshiralar o‘z faoliyatida
hissiyotga o‘ta berilgan bo‘lib, bemorlarga qo‘pol, darg‘azab-
lik bilan munosabatda bo‘ladilar, tez jahli chiqib tajanglik
qilishlari bilan ajralib turadilar. Bu ish faoliyatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bunday hamshira qovoqlari soliq, peshonasi
tirishgan, nimadandir norozi ko‘rinadi. Ular nevroz holatida
ayrim ishlarni bajarishmaydi. Ulardan shunday so‘zlarni
eshitish mumkin: «Nima, men sizlarning cho‘rilaringmi yoki
mening oyog‘im tekinga kelganmi» va h.k. Buning oldini
olish uchun psixiatrga murojaat qilish yoki ishdan bo‘shatish
choralari ko‘riladi.
4. Erkaksimon yoki kuchli hamshira. Bularning yurish turishi
hamma bemor uchun tanish, muomalasi qo‘pol, prinsipial
bo‘lsa-da, haq bo‘lishadi. Ularda madaniyat, bilimdonlik
yetishmaydi. Lekin ular qattiq e’ti-qodli, qat’iyatli, kechirmay-
digan bo‘lishadi. Bemordan tartibli bo‘lishni talab qilishadi.
5. «Onaxon» hamshira. Bunday hamshira bizning kasal-
xona, ambulatoriya va poliklinikalarimizda ko‘p uchraydi.
Haqiqiy o‘zbek hamshirasining xususiyatlari shu hamshira
timsolida yaqqol namoyon bo‘ladi. Ish ular uchun hayotning
ajralmas bir bo‘lagi hisoblanadi. Ular hamma ishlarni ba-
jarishga ulgurishadi.
6. Mutaxassis hamshira. Bu hamshiralar o‘zining ayrim
shaxsiy xususiyatlariga ko‘ra alohida mavqega ega bo‘lishadi.
Bunday hamshiralar yaxshi kotiba yoki texnik vazifalarni ba-
jara oladigan bo‘ladilar. Ular laboratoriyalarda, tibbiy uskuna-
lar bilan ishlash joylarida xizmat qilishadi. Bu hamshiralar
o‘zlari bajaradigan ishlardan boshqa ishlarga qiziqishmaydi.
Hamshira shaxsi, uning ishlash uslublari, bemorlarga
munosabati, bemor bilan ishlashning psixologik usullarini
qanday egallaganligi — bular, o‘z-o‘zidan ravshanki, davo-
lovchi ta’sir ko‘rsatadi.
Yuqorida keltirilgan vazifalarni ado etish uchun hamshi-
ralar doimo izlanishda bo‘lib, o‘z ustida ishlashlari, bilim-
larini tinmay oshirib borishlari kerak.

$&
VAZIYAÒLI PSIXOLOGIK MASALALAR
1-MASALA
O‘n olti yashar Malika tahririyatga yo‘llagan maktu-
bida quyidagilarni yozadi: «Ota-onam mening ahvolimga
tushunmaydilar! Ular meni yaxshi ko‘rishar emish, shuna-
qayam yaxshi ko‘radimi?
Ular menga doim shubha bilan qarashadi, hamisha kim
bilan yurgan eding, qayoqqa bording deb so‘rashadi, xat-
larimni menga bildirmay o‘qishadi. Qachon qarasang uri-
shishadi. Besh baho olib kelgan kunim — bir og‘iz shirin
so‘z aytishmaydi, shunday bo‘lishi kerak deb hisoblashadi,
mabodo uch baho olib qolsam bormi — har doim janjal
boshlashadi! Nega uch olganimni so‘rab ham o‘tirishmaydi.
So‘kishdan to‘xtashmaydi. Xo‘sh, shuning hammasini yaxshi
ko‘rishgandan qilishadi deb o‘ylaysizmi?»
Savollar:
1. Malika bilan ota-onasi o‘rtalaridagi o‘zaro nosog‘lom
munosabatlarning sababi nimada ekanligini tushun-
tirib bering.
2. Ota-onalar bilan bolalar o‘rtasida sog‘lom munosa-
batlar qaror topmog‘i uchun ota-onalar qanday shaxsiy
fazilatlarga ega bo‘lishlari kerak?
2-MASALA
Òadqiqotlardan birida sinalayotgan talabalarga elektron
taxistoskop orqali 0,02 sekund ichida bir necha kishining
yuzi aks ettirilgan fotosuratlar ko‘rsatib, shu kishilarga ta’rif
yozish talab qilingan edi. Fotosuratlar birinchi marta ko‘rsa-
tilganida tadqiq etilayotgan kishilar o‘sha suratdagi shaxslar-
ning faqat tashqi ko‘rinishlari asosidagina idrok etilgan axborot
asosida «erkin» ta’rif-tavsif berdilar. Fotosuratlarni takroriy
namoyish qilish vaqtida ularga izoh berib, bu «guruh yetakchisi
(starostasi)», uchinchi ko‘rsatishda esa bu «yaxshi o‘rtoq»,
to‘rtinchi safar ko‘rsatishda — bular «a’lochilar» va nihoyat

$'
beshinchi marta ko‘rsatish vaqtida — bu «qoloq» deb ta’riflab
turganlar.
Shu narsa ma’lum bo‘ldiki, barcha hollarda sinalayotgan
kishilar bir odamning o‘ziga, ya’ni idrok etilayotgan obyekt-
ga har xil ta’rif berganlar, uni turli ehtiyoj va qobiliyatlarga
ega bo‘lgan, o‘qishga, hayotga nisbatan bir xil munosabatda
bo‘lmagan kishi sifatida ta’riflab berganlar.
Savollar:
1. Obyekt sifatida tanlab olingan kishilarga ta’rif berishda
sinalayotganlar shaxsiga xos qanday xususiyatlar hal
qiluvchi rol o‘ynaganligini ko‘rsating.
2. Inson hayotida, uning voqelikni idrok etishida bu xusu-
siyatlar qanday ijobiy ahamiyat kasb etadi?

%
ÒALABA QUYIDAGILARNI BILISHI KERAK
1. Psixologiya tushunchasini izohlash.
2. Òibbiy psixologiyaning vazifalari.
3. Ruhiy holat, jarayon haqida ma’lumot.
4. Òibbiy psixologiyaning amaliy ahamiyatini izohlash.
5. Òibbiy psixologiyada qo‘llaniladigan sistema va usullarni
izohlash va qo‘llash.
6. Bemor shaxsi, tibbiyot xodimlarining shaxsi, bemor
bilan hamshira o‘rtasidagi munosabat, tibbiyot xodim-
larining o‘zaro munosabatlari.
7. Sezgilar haqida ma’lumot bera olish.
8. Ong va uning fiziologik mexanizmi.
9. Sezgi va ong o‘zgarishlari.
10. Sezgi va ongi o‘zgarganlar bilan munosabatda bo‘lish.
11. Bilim sohasiga kiruvchi tarkibiy qismlar.
12. Idrok va tasavvur tushunchalari.
13. Xotira va uning mohiyati.
14. Diqqat haqidagi ma’lumotlar.
15. Òafakkur haqidagi tushunchalar.
16. Bilish sohasining turli-tuman kasalliklarda o‘zgarishi.
17. Emotsiya tushunchasini izohlay olish.
18. Kayfiyat, ehtiros, jazava tushunchalari.
19. Emotsiyaning butun organizm bilan bog‘liqligi.
20. Emotsiyaning ahamiyati.
21. Bemorning his-hayajon holatiga baho berish.
22. Emotsiyaning turli-tuman kasalliklarda o‘zgarishi.
23. Iroda haqidagi nazariyalar.
24. Iroda bosqichlari va sifatlari.
25. Òilak, xohish tushunchalari.
26. Istak — intilish, tashabbus tushunchalari.
27. Irodaning turli kasalliklarda o‘zgarishi.
28. Shaxs va odam tushunchasi.
29. Xarakterning asosiy tushunchalari.
30. Mijoz turlari.

%
31. Shaxs to‘g‘risidagi nazariyalar.
32. Maslakning shakl va sifatlari.
33. Shaxs va kasallik tushunchasi.
34. Shaxs patologiyasi.
35. Bemor shaxsi va tushunchasi.
36. Bemorga ijobiy va salbiy ta’sir qiluvchi omillar.
37. Hamshira va bemor munosabatlari.
38. Òibbiyot xodimlarining taktikasi.
39. Psixogigiyena tushunchasini izohlay olish.
40. Psixogigiyenaning bo‘limlari.
41. Hamshira va shifokor psixogigiyenasi.
42. Psixoprofilaktika haqida ma’lumotlar.
43. Psixoterapiya haqida ma’lumotlar.
44. Ambulatoriyada bemorlar bilan munosabatda bo‘lish
psixologiyasi.
45. Poliklinikada xizmat ko‘rsatish qoidalari.
46. Ambulatoriyada hamshiraning vazifalari.
47. Òerapevtik bemor psixologiyasi.
48. Somatik kasalliklardagi ruhiy o‘zgarishlar.
49. Bemor ruhiyatiga kasallikning ta’siri.
50. Òurli terapevtik bemorlarni davolashda ruhiy taassurot-
larning o‘rni.
51. Jarrohlik kasalliklariga uchragan bemorlar bilan
munosabatda bo‘lish psixologiyasi.
52. Jarrohlikda bemorlarni ruhiy jihatdan tayyorlash.
53. Operatsiyadan oldingi va keyingi ruhiy o‘zgarishlar.
54. Yosh bolalar ruhiyatiga kasallikning ta’siri.
55. Yoshiga qapab psixoprofilaktika ishlarini olib borish.
56. Akusher hamshiraning vazifalari.
57. Ginekologik bemorlar bilan munosabatda bo‘lish.
58. Hayz davri psixologiyasi.
59. Frigidlik davri psixologiyasi.
60. Òug‘uruq davri psixologiyasi.
61. Deontologiya tushunchasini izohlay olish.
62. Deontologiyaning asosiy vazifalari.
63. Sorrogeniya va uning bemorga ta’siri.
64. Yatrogeniya va uning bemorga ta’siri.
65. Hamshiraning asosiy burchlari.
66. Hamshiraning axloq-odobi.

% 
FOYDALANILGAN ADABIYOÒLAR
G.I. Ivanov. Umumiy psixologiya. T., «O‘qituvchi», 1967.
À.À. Ãîðòàíîâ. Ïñèõîòåðàïèÿ. Ì., «Ìåäèöèíà», 1973.
Å.È. Ëèõòåíøòåéí. Ïîìíè î áîëüíîì. Ê., «Âûñøàÿ
øêîëà», 1978.
Í.Â. Êàíòîðîâè÷. Ìåäèöèíñêàÿ ïñèõîëîãèÿ. Ò., «Ìå-
äèöèíà», 1979.
Å.È. Ëèõòåíøòåéí. Ïîñîáèå ïî ìåäèöèíñêîé äåîíòîëîãèè.
M., «Âûñøàÿ øêîëà», 1980.
Õàðäè Èøòâàí. Âðà÷, ñåñòðà, áîëüíîé. Ïñèõîëîãèÿ ðàáîòû
ñ áîëüíûìè. Áóõàðåñò, 1981.
K.K. Platkov, G. Golubev. Umumiy psixologiya. T., «O‘qi-
tuvchi», 1982.
Ì.È. Ðèáîëüñêèé. Èëëþçèè è ãàëëþöèíàöèè. Á., «Ïðîñ-
âåùåíèå», 1983.
ß.Ë. Êîëîìèíñêèé. ×åëîâåê, ïñèõîëîãèÿ. M., «Ïðîñ-
âåùåíèå», 1986.
V.F. Matveyev. Meditsina psixologiyasi, etikasi va deonto-
logiyasi asoslari. Ò., Abu Ali ibn Sino nomidagi nashriyot, 1991.
A.I. Shcherbakov. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixo-
logiyadan praktikum. T., «O‘qituvchi», 1991.
H. Uzoqov, E. G‘oziyev, A. Òojiyev. Oila etikasi va psixologiyasi.
T., «O‘qituvchi», 1992.
E. G‘oziyev. Psixologiya. T., «O‘qituvchi», 1994.
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-Buxoriy. Al-Jomi’
As-Sahih. 4-kitob. T., Qomuslar Bosh tahririyati, 1997.
Abu Ali ibn Sino. Urjuza yoki 1326 bayt tibbiy o‘git. T., Abu
Ali ibn Sino nomidagi nashriyot, 1999.

%!
MUNDARIJA
So‘zboshi ............................................................................................ 3
Birinchi bo‘lim
PSIXOLOGIYANING UMUMIY MASALALARI. ÒIBBIY
PSIXOLOGIYA ASOSLARI
I bob. Umumiy psixologiya tushunchasi.
Òibbiy psixologiya fani va uning vazifalari
Òibbiy psixologiyaning rivojlanish tarixi ...........................................7
Abu Ali ibn Sinoning psixologiyaga oid qarashlari ..........................9
Ruhiy hodisalarning klassifikatsiyasi (tasnifi) ................................. 14
II bob. Òibbiy psixologiyaning amaliy ahamiyati
So‘rash va suhbat usuli .................................................................... 18
Ikkinchi bo‘lim
RUHIY JARAYONLAR
I bob. Normal ruhiy jarayonlar va turli-tuman
kasalliklarda ularning buzilishlari
Sezgining buzilishi ........................................................................... 22
Òibbiyot xodimlarining sezgi jarayoni o‘zgargan
bemorlarni parvarishlashi ................................................................ 23
Ong normada va patologiyada ......................................................... 24
Ong faoliyatining patologiyasi ......................................................... 27
Oneyroid holat ................................................................................. 28
Amentiv holat ................................................................................... 28
Es-hushi kirarli-chiqarli bo‘lib turadigan holat .............................. 28
Somnambulizm holati ...................................................................... 29
Ambulator avtomatizm holati .......................................................... 29
Depersonalizatsiya holati ................................................................. 29
Komatoz holat .................................................................................. 30
Òibbiyot xodimlarining es-hushi aynigan
bemorlarga munosabati .................................................................... 31

%"
II bob. Bilish sohasi. Idrok haqida ma’lumot
Idrok patologiyasi ............................................................................ 31
Idrok etish va tasavvurning buzilishi ............................................... 34
Òibbiyot xodimining tasavvur va idrok patologiyasiga
uchragan bemorlarga munosabati .................................................... 36
Xotira jarayoni ................................................................................. 36
1. Esda olib qolish ........................................................................ 36
2. Esga tushirish ........................................................................... 38
3. Esda saqlash va unutish ........................................................... 38
Xotira turlari .................................................................................... 39
Xotira sifati ...................................................................................... 39
Xotiraning buzilishi ......................................................................... 40
Xotirasi buzilgan bemorlarga tibbiyot
xodimlarining munosabati ............................................................... 42
Norma va patologiyadagi diqqat ..................................................... 43
Diqqat patologiyasi .......................................................................... 44
Òafakkur haqida tushuncha .............................................................. 45
Analiz va sintez ................................................................................ 46
Òafakkurning sifatlari ....................................................................... 49
Xayol ................................................................................................. 50
Muloqot va uning jihatlari ............................................................... 51
Muloqot turlari ................................................................................. 53
Muloqot shakl (usul)lari ................................................................... 54
Psixologik ta’sir yo‘nalishlari .......................................................... 55
Òafakkur va aqlning buzilishi ........................................................... 58
Nutq haqida ma’lumot .................................................................... 61
Nutqning buzilishi ........................................................................... 63
Tibbiyot xodimlarining taktikasi ...................................................... 64
III bob. Emotsiyalar
Emotsiya haqida umumiy tushuncha .............................................. 64
Emotsiyalar patologiyasi .................................................................. 75
Iroda-harakat jarayonlari ................................................................. 77
Tibbiyot xodimining taktikasi .......................................................... 82
Shaxs muammolari ........................................................................... 84
Temperament va uning tuðlari ........................................................ 89
Xarakter psixologiyasi ...................................................................... 97
Qobiliyat va iste’dod ...................................................................... 101
Bemor shaxsi va kasallik ................................................................ 107
Hamshira va bemor ....................................................................... 108

%#
IV bob. Psixogigiyena va psixoprofilaktika
Yoshga oid psixogigiyena .............................................................. 111
Mehnat va ta’lim psixogigiyenasi .................................................. 113
Òurmush psixogigiyenasi ............................................................... 114
Oila va jinsiy hayot psixogigiyenasi .............................................. 114
Jamoa hayoti psixogigiyenasi ........................................................ 116
Hamshira va shifokor psixogigiyenasi .......................................... 117
Psixoprofilaktika ............................................................................ 118
Psixoterapiya .................................................................................. 118
Maxsus psixoterapevtik uslublar haqida
umumiy ma’lumotlar ..................................................................... 120
Uchinchi bo‘lim
XUSUSIY TIBBIY PSIXOLOGIYA MASALALARI
Turli kasalliklarda bemor bilan munosabatda bo‘lish .................... 132
Òerapevtik bemorlar bilan ishlash .................................................. 134
Jarrohlik klinikasidagi bemorlar psixologiyasi .............................. 137
Bolalar kasalliklarida bemorlar psixologiyasi ................................ 139
Doyalik va ginekologiyada bemorlar bilan
munosabatda bo‘lish ....................................................................... 141
Leprozoriylar (moxovxona)da bemorlar bilan
munosabatda bo‘lish ....................................................................... 145
Keksalik. Yoshi o‘tgan bemorlarni parvarishlash .......................... 147
Ruhiy xastalar bilan munosabatda bo‘lish ..................................... 152
Kasalxonadan tashqari yordam ..................................................... 153
Dorilar va boshqa vositalar bilan davolash .................................... 154
Farmakologik moddalarning inson psixikasiga ta’siri .................. 155
Farmakologik moddalarning inson ruhiyatiga
qarab, har xil ta’sir qilishi ............................................................. 158
Tibbiyot deontologiyasi tamoyillari shakllanishining
qisqacha tarixi ................................................................................ 161
Tibbiyot xodimlari faoliyatida deontologiya masalalari ................ 164
Hamshira va bemor o‘rtasidagi deontologik munosabatlar ......... 164
Vaziyatli psoxologik masalalar ....................................................... 168
Talaba quyidagilarni bilishi kerak .................................................. 170
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................... 172

F20 Fayziyev Y.M. Umumiy va tibbiy psixologiya.
Tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma (9-nashr).
T.: «ILM ZIYO», 2016. —176 b.
UO‘Ê 15(075)+616.89(075)
KBK 88.3 ya 723.
ISBN ¹ 978-9943-16-339-3
YANGIBOY MANOBOVICH FAYZIYEV
UMUMIY VA ÒIBBIY
PSIXOLOGIYA
Òibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
9-nashr
Òoshkent — «ILM ZIYO» — 2016
Muharrir I. Usmonov
Badiiy muharrir Sh. Odilov
Òexnik muharrir F. Samatov
Musahhih B. Xudoyorova
Noshirlik litsenziyasi AI ¹ 275, 15.07.2015 y.
2016-yil 9-sentabrda chop etishga ruxsat berildi. Bichimi 84x108
1
/
32
.
«Tayms» harfida terilib, ofset usulida chop etildi. Bosma tabog‘i 11,0.
Nashr tabog‘i 10,5. 1100 nusxa. Buyurtma ¹ 52
«ILM ZIYO» nashriyot uyi. Òoshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.
Shartnoma ¹ 28 — 2016.
«PAPER MAX» XK bosmaxonasida chop etildi.
Toshkent shahri, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.