PHẬt giáo với tập tục tín ngưỠng trong đỜi sống văn hóa nam bộ Thích Đồng Bổn

Mô tả khái quát tâp tục tín ngưỡng dân gian mang màu sắc và ảnh hưởng Phật giáo của cư dân vùng đồng bằng Nam bộ là mục đích nghiên cứu của chúng tôi . Bài viết chỉ đề cập ảnh hưởng Phật giáo đối với tập tục phong hóa tín ngưỡng. Nếu có điều kiện tiếp tục về sau, chúng tôi sẽ đi sâu vào phân tích cụ thể hơn về ý nghĩa chức năng của từng thể loại tập tục. 

I. Vùng đất Nam bộ và Phật giáo
  
Nam bộ là vùng đất mới khai phá trên 300 năm nay. Người Việt tứ xứ đổ về đây không phải là cư dân sơ khai với tập tục tín ngưỡng “Totem” thời nguyên thủy mà đã tiếp xúc với nhiều truyền thống văn hóa khác nhau. Phong tục tập quán dân gian miền Nam chịu ảnh hưởng các tôn giáo, các nền văn hóa khác nhau tác động biến thái để hội nhập vào cái riêng ở vùng này trở thành văn hóa dân gian, không như  quan niệm chính thống về văn hóa dân gian là những tập tục có nguồn gốc từ tín ngưỡng nguyên thủy, ít chịu tác động bởi tôn giáo. Đặc điểm của phong tục văn hóa Nam bộ là như thế, từ bối cảnh lịch sử, ta thấy vùng đất này đã tiếp xúc với các tôn giáo như :

- Phật giáo nguyên thủy (của người Khơme bản địa)

Người dân Nam bộ đã dung nạp, sàng lọc các sắc thái văn hóa đa dạng nói trên dựa vào nền tảng Phật giáo để biến thành nếp sinh hoạt tinh thần của mình . Đồng thời Phật giáo cũng đã biến đổi theo cho phù hợp với sinh hoạt dân gian để tồn tại và phát triển cùng vùng đất này. 

Qua một số tập tục tín ngưỡng tiêu biểu, ta có thể thấy rõ tư tưởng  Phật giáo thấm sâu vào cuộc sống, quan niệm và tâm lý người Nam bộ, trở thành một phần  vốn có trong truyền thống, trong bản chất của họ. Đổi lại, các nghi thức cúng tế trong Phật giáo Bắc truyền cũng đã dần dần thâm nhập vào các tập tục dân gian theo tín ngưỡng bản địa ấy, làm biến đổi từ mục đích đơn giản ban đầu để trở thành những tập tục có ý nghĩa, thăng hoa hơn, mang tính chất chuyển tải triết lí đạo Phật vào thực tế đời sống, tạo nên một bản sắc văn hóa tín ngưỡng của cư dân  Nam bộ.

Để dễ dàng nhận diện toàn bộ mảng sắc thái văn hóa dân gian và mảng mang màu sắc Phật giáo này, trong bài viết đầu tiên, chúng tôi đưa ra bản liệt kê phân chia theo nhóm  chủ đề, để quí vị có thể hình dung sau :

      Dân gian (tác động  <  > qua lại ) Phật giáo

1  . Lễ Trung Nguyên rằm tháng Bảy ( <  > ) Lễ Vu Lan, Lễ Báo Hiếu 

9    . Lễ cúng Cô hồn (   < >  ) Lễ Chẩn tế

15  . Tục cúng sao hạn (   >   ) Lễ cần an đầu năm

25  . Lễ khai quang điểm nhãn (   >   ) Lễ An vị

Phần liệt kê khái quát về các phong tục- nghi thức- hội lễ trên đây, chúng tôi dùng ký hiệu ( <  > ) để chỉ ảnh hưởng tương tác qua lại trong từng cặp đối chiếu với nhau, có tất cả 30 cặp cùng dàn trải trên 4 nhóm đối tượng đời sống tinh thần. Trong đó tập tục dân gian qua thời gian giao thoa đã trở những thành tập tục chịu ảnh hưởng Phật giáo nhiều hơn đựợc thấy qua 22 cặp (các số : 2-8, 10-16, 20, 22-27, 29 ) còn  từ Phật giáo ảnh hưởng vào phong hóa dân gian là 5 cặp (các số : 17-19, 21, 28) và có 3 cặp (các số : 1, 9, 30) là sự cùng tác động qua lại với nhau. 

Điểm nổi bật của vai trò Phật giáo trong tập tục phong hóa dân gian chính là khuynh hướng “dân tộc hóa” nghi lễ tập tục Phật giáo, có nghĩa là hòa quyện hình thức nghi lễ giữa đạo và đời, điển hình như ở một lễ trai đàn, lúc nào cũng theo nguyên tắc “trong chay, ngoài bội”, tức bên trong lễ thì tụng kinh cầu quốc thời dân an và siêu độ cô hồn tử sĩ, bên ngoài hội thì có sân khấu hát tuồng về tích Phật (thay cho trước đó là hát bội tuồng Tàu - theo lệ của triều đình phong kiến) do chính các nhà Sư đóng tuồng chứ không là nghệ sĩ nữa. Chính khuynh hướng “dân tộc hóa” này đã làm nhân dân thích thú vì họ không có bóng dáng chế độ phong kiến trong các mặt đời sống tinh thần ở vùng đất mới này.

Thay vì tiếp nhận những phong tục nguyên mẩu có nguồn gốc văn hóa từ nước ngoài có thể dẫn đến nguy cơ bị đồng hóa, thì chính nhân dân đã tự nhận thức và lựa chọn Phật giáo làm tư tưởng chủ đạo, bởi họ nhận thấy rằng tư tưởng Phật giáo không dựa vào bất cứ cái gì khác ngoài yếu tố con người. Phật giáo vốn dĩ không có cái riêng hay cái chung nhất, mà đặt cơ sở chính trong lòng con người để nhận thức thế giới và  các mối quan hệ, đồng thời triết lí Phật giáo không có biên giới cho ý thức hệ giai cấp, chính trị, dân tộc. . . Đó là điều kiện tốt nhất để góp phần cho phong tục tập quán dân gian trong đời sống văn hóa xã hội Nam bộ ngày một bền vững và tốt đẹp. (1)

Trong bảng liệt kê sau đây, chúng tôi vừa phân chia theo thể loại, vừa thống kê riêng các tập tục truyền thống của Phật giáo hay các tập tục mang màu sắc Phật giáo  đã từng  và đang được sử dụng trong sinh hoạt tín ngưỡng của nhân dân. Qua đây, chúng ta nhận diện được mục đích ý nghĩa của từng tâp tục hội lễ trong Phật giáo, làm cơ sở cho các nhà nghiên cứu nắm rõ để đánh giá và chọn lọc trong công tác định hướng hoạt động tôn giáo :

1. Lễ rước Xuân (Vía Di Lặc)

1. Tục Bố thí.

1. Nghi Tiến linh (cúng vong)

So với bảng trước ( có 30 mục được liệt kê)   thì bảng này có tổng số cao hơn  là 36 mục, số lượng nhiều hơn vì có thêm những tập tục thuần túy Phật giáo, không có tập tục dân gian làm đối trọng. Ký hiệu dấu ( # ) chỉ ra tập tục được đánh dấu đã lạc hậu, không còn phù hợp với thời hiện đại, ít nhiều mang màu sắc mê tín đị đoan không có lợi cho sự phát triển của xã hội Việt Nam lẫn trong tín ngưỡng tôn giáo, dễ gây nên ngộ nhận cho những người chưa biết về Phật giáo và phong hóa tập tục ở Nam bộ.

Từ những điều kiện giao thoa cụ thể trên, ta có thể nhìn thấy các nhà Sư Phật giáo thời xưa đã chủ động trong vai trò  đưa tư tưởng Phật giáo hòa nhập vào đời sống văn hóa xã hội từ các khuynh hướng :

- Khuynh hướng “tự phát”, tức tiếp nhận các tập tục dân gian vốn đang sống mãnh liệt ngoài xã hội vào chùa để thu hút quần chúng đến với Phật giáo. Đồng thời, gắn các tập tục lễ nghi này vào sinh hoạt của nhà chùa như một bộ phận hữu cơ của dân gian,  như các tập tục : Cúng sao hạn, đốt vàng mã, đề phan, dâng lục cúng, cúng sóc vọng. . . .

- Khuynh hướng “đem đạo vào đời”, tức phổ cập hóa tư tưởng Phật giáo vào trong mọi sinh hoạt văn hóa xã hội của nhân dân thông qua các phong tục tập quán. Một số tập tục của dân gian hoặc tập tục lễ nghi mang nặng ảnh hưởng văn hóa tôn giáo của Trung Quốc đã được biến đổi thành ảnh hưởng Phật giáo có nét riêng của nhân dân Nam bộ, như là : ăn chay, bố thí, phóng sanh . . . .

o0o

Tháng 1 năm 2004

 
-------------

* Tiến sĩ sử học, tiến sĩ tôn giáo học tại Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam. Ủy viên ban văn hóa trung ương GHPGVN.

(1) Trích trong “ Những tập tục dân gian chịu ảnh hưởng Phật giáo đại thừa” luận văn tốt nghiệp cao học của tác giả, Viện KHXH tại Tp. HCM, năm 1991.

Nguồn: