Mavzu: Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari. D. Nort,T. Veblen va J. Kommonslarning institutsional kontseptsiyalari Reja: Neoinstitutsional nazariya haqida tushuncha. D. Nort,T. Veblen va J
tải về 83.16 Kb.
|
- Điều hướng trang này:
- E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti Iqtisodiyot tarmoqlar va sohalar yo’nalishi Sirtqi 1-kurs 13-22-guruh talabasi Bazarqulova Dilnozaning Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari.D.Nort,T.Veblen va J.Kommonslarning institutsional kontseptsiyalari mavzusida tayyorlagan TAQDIMOTIMavzu: Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari.D.Nort,T.Veblen va J.Kommonslarning institutsional kontseptsiyalari Reja: 1. Neoinstitutsional nazariya haqida tushuncha. 2. D.Nort,T.Veblen va J.Kommonslarning institutsional kontseptsiyalariNeoinstitutsionalizm - ijtimoiy fanlarda jamiyatning xulq-atvori va tuzilishini shakllantirishda institutlarning (qoidalar, me'yorlar, urf-odatlar) rolini ta'kidlaydigan keng yondashuv. U bir nechta asosiy yo'nalishlarni belgilaydi: nstitutsional iqtisod: Bu soha institutlarning iqtisodiyotdagi roliga qaratilgan. Uning ta'kidlashicha, hukumat siyosati, qonunlar, mulkiy xususiyatlar va madaniy me'yorlar kabi institutlar odamlarning iqtisodiy xatti-harakatlariga va iqtisodiyotning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. O`rganish sohalari va ob’ektlarining xilma-xilligi shunga olib keladiki, neoinstitutsional nazariya mukammal nazariy tizim sifatida emas, balki bir necha muhim g`oyalar bilan birlashgan yondashuvlar to`plami sifatida namoyon bo`ladi. Neoinstitutsionalizmning asosiy yo`nalishlari ichida o`z mohiyatiga ko`ra ko`p jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan quyidagi tadqiqotlarni ajratish mumkin Mulk huquqi nazariyasi – R.Kouz, A.Alchiyan va G.Demsets, R.Pozner, S.Peyovich va Ye.Furubotn – shartnomalar nazariyasiga asos bo`ldi; - transaksiya xarajatlari nazariyasi – R.Kouz, O.Uilyamson, D.Nort – iqtisodiy tashkilot nazariyasi (firma nazariyasi)ga asos bo`lib xizmat qildi – M.Aoki, A.Alchiyan va G.Demsets, S.Chung, M.Jensen va U.Mikling, O.Uilyamson, Yu.Fama; - ijtimoiy tanlov nazariyasi – J.Byukenen, T.Tallok, M.Olson – byurokratiya nazariyasi – K.Errou, V.Niskanen, S.Parkinson; jinoyat va jazolar iqtisodiy nazariyasi – G.Bekker, M.Fridmen, J.Stigler, M.Olson va b.; korrupsiya iqtisodiy nazariyasi – E.Kryuger, J.Stigler va b.; xufyona va norasmiy iqtisodiyot neoinstitutsional konsepsiyasining davomi bo`ldi – E. de Soto, E.Fayg, K.Xart, T.Shanin, F.Shnayder; D.Nortning institutsional evolyutsiya konsepsiyasi yangi iqtisodiy tarixda o`z ifodasini topdi – B.Gustaffson, D.Nort, R.Tomas va b. Rossiya iqtisodiyot fanida neoinstitutsional nazariya R.I.Kapelyushnikov, O.S.Suxareva, A.N.Oleynik, V.M.Polterovich, V.L.Tambovseva, A.Ye.Shastitko va boshqalarning ishlarida rivojlantirilgan . Xufyona va norasmiy iqtisodiyotning institutsional jihatlari A.Auzan, L.Kosals, A.Oleynik, V.Radayev, L.Timofeev, Yu.Latov va boshqalarning ishida o`z aksini topgan Neoinstitutsional nazariyaning sanab o`tilgan yo`nalishlari o`rtasida ko`plab farqlar ham, umumiy jihatlar ham mavjud. Xususan, T.Eggertsson quyidagilarni ajratadi : Birinchidan, barcha ushbu mualliflar almashuvni tartibga soluvchi qoidalar va shartnomalarga nisbatan belgilanadigan cheklovlarni yaqqol ko`rinishda modellashtirishga intilishadi, bunda andoza sifatida ko`proq neoklassik modelda mulk huquqlarining eng na’munali yo`lidan foydalaniladi. Ikkinchidan, to`liq axborot va almashuvning nol darajali xarajatlari to`g`risidagi neoklassik taxminlar oydinlashtirildi, shuning uchun ijobiy transaksiya xarajatlarining oqibatlari o`rganilmoqda. Uchinchidan, baholanadigan ne’matlarda faqat ikkita o`lchov – narx va sifat o`lchovlari mavjud, degan oddiy taxmin ancha yumshatildi, shu sababdan iqtisodiy natijalar va iqtisodiy tashkilot uchun tovarlar va xizmatlar sifat o`zgarishlarining oqibatlari tadqiq etilmoqda. Yana bir bor ta’kidlash lozimki, neoinstitutsional nazariya hozircha to`liq shakllanmagan: ta’riflar va atamashunoslik borasida to`liq uyg`unlikka erishilmagan, matematik modellardan mikroiqtisodiy nazariyadagiga qaraganda juda kam darajada foydalanilmoqda, empirik teslashga katta e’tibor qaratiladi (bu ayniqsa o`tish iqtisodiyotidagi jarayonlarni tahlil qilishda, masalan xufyona sektorni o`rganishda, turli ma’muriy to`siqlarning samaradorligini tadqiq etishda ko`zga tashlanadi). Torshteyn Veblen nazariyasi asosiy e’tiborni “ajoyib iste’mol” tushunchasiga va jamiyatdagi institutlar evolyutsiyasiga qaratadi. U shaxsning iqtisodiy xulq-atvorini uning ijtimoiy mavqeini ko'rsatish istagi bilan izohlash mumkinligini ta'kidladi. U, shuningdek, "texnik samaradorlik" tushunchasini ta'kidladi va institutlar va urf-odatlar ushbu samaradorlikka mos keladigan tarzda rivojlanishi mumkinligini ta'kidladi.Jon Kommons "harakat nazariyasi" tushunchasini taklif qildi. U institutlar odamlarning harakatlaridan kelib chiqadi va jamoaviy muvofiqlashtirish muammolarini hal qilish uchun shakllanadi, deb hisoblagan. Commons resurslarni boshqarish va jamoat manfaatlarini tartibga solishda institutlarning muhimligini ta'kidladi. Bu ikkala mutafakkir institutlarning jamiyatni shakllantirishdagi rolini va uning a'zolarining xulq-atvorini tushunishga katta hissa qo'shgan, ularning evolyutsiyasi, funktsiyalari va jamiyatning barqarorligi va rivojlanishi uchun ahamiyatini ta'kidlagan. Bo'sh vaqt sinfi nazariyasi" asari bilan mashhur Torshteyn Veblen "ko'zoynak iste'moli" tushunchasini kiritadi. Uning ta'kidlashicha, odamlar o'zlarining ijtimoiy mavqeini iste'mol qilish orqali ko'rsatadilar va bunday iste'mol haddan tashqari, hatto amaliy nuqtai nazardan keraksiz bo'lishi mumkin. Veblen jamiyat o'z institutlari va me'yorlarini ana shu ko'zga ko'ringan iste'mol shakllari asosida shakllantiradi, deb hisoblagan. Jon Kommons "Kollektiv harakatlar nazariyasi" asarida institutlarning muvofiqlashtirish va jamoaviy harakat muammolarini hal qilish vositalari sifatidagi rolini ko'rib chiqdi. U ijtimoiy institutlar odamlarning umumiy muammolarni hal qilish va umumiy maqsadlarga erishish uchun harakatlarini muvofiqlashtirish istagidan kelib chiqadi, deb ta'kidladi.Ularning faoliyati institutlarni jamiyatning asosiy elementlari sifatida tushunishni kengaytirishga yordam berdi. Veblen institutlarning ijtimoiy jihatlari va ularning evolyutsiyasiga urg'u berdi, Commons esa odamlarning harakatlariga va muammolarni hamkorlikda hal qilish uchun institutlarning shakllanishiga e'tibor qaratdi. Ijtimoiy institutlarga yondashuv:Veblen: U "ajoyib iste'mol" orqali ijtimoiy mavqeni shakllantirishda institutlarning rolini ta'kidladi. U institutlar evolyutsiyasi va ularning ijtimoiy munosabatlarga ta'siri bilan qiziqdi.Commons: Institutlarni shakllantirish orqali jamoaviy harakatlar va muvofiqlashtirishga ko'proq e'tibor qaratildi. U institutlarni jamoaviy muammolarni hal qilish vositasi sifatida ko'rdi.Motivatsiya va xulq-atvorni tushunish:Veblen: Ijtimoiy maqomni o'rnatish va jamiyatdagi shaxsni ajratib ko'rsatish usuli sifatida ko'zga ko'rinadigan iste'molga e'tibor qaratildi.Commons: Kollektiv muvofiqlashtirish muammolarini hal qilish va umumiy manfaatlar yo'lida harakat qilishni ta'kidladi.Institutsional o'zgarishlarning manbalari:Veblen: Institutlar evolyutsiyasi ijtimoiy maqomning o'zgarishi va boylikning namoyon bo'lishi bilan bog'liq deb hisoblardi. Institutsionalizm nazariyasi anglo-sakson olamida institutsional iqtisodiyot konsepsiyasi deb ham ataladi. Nazariya asosochisi amerikalik olim T.Veblendir. Aynan Veblen qarashlari keyinchalik ijtimoiy konstruktivizm g’oyasining shakllanishi va xalqaro munosabatlar nazariyasidan ham joy olishiga sabab bo’lgan edi . T.Veblen institutlarni jamiyat va shaxs o’rtasidagi muayyan munosabatlar va ular bajaradigan muayyan funksiyalar haqida umumiy fikrlash usulidir. Ya’ni institutlar fikrlash steriotiplari mahsuli. Ular : - stimullarga reaksiya berishning birlamchi usullari; - ishlab chiqarish yoki iqtisodiy mexanizm strukturasi - hozirgi vaqtda qabul qilingan jamiyat hayoti tizimi. Nazariyaning boshqa taniqli namoyondalarri fikricha, institutsionallashuv bu individual harakatlarni nazorat qilish, erkinlashtirish va kengaytirish bo’yicha jamoaviy harakat (Jon Kommans) bo’lsa, institutlar esa hozirda humkronlik qilayotgan va oliy darajada standartlashgan ijtimoiy odatlardir (Uesli Mitchel); yoki odamlar o’rtasidagi takrorlanuvchi munosabatlarni tizimlashtiradigan/ tuzadigan qoidalar, va bu qoidalarni amalga oshiruvchi mexanizmlar hamda hatti-harakatlar normalaridir (Duglas Nort) [4]. Tasniflash lingvistikasi har hilligiga qarmasdan, yuqoridagi uch olim fikridan biz institut o’rnatilgan va jamiyat tomonidan qabul qilingan, strukturalashgan, tushunarli me’yor ekanligini bilishimiz mumkin. Demak, institut asosan binar xususiyatga ega ya’ni, biror bir me’yor institute bo’lishi uchun standartlashishi va doimiy ta’minlab turuvchi ijro/tartib/nazorat/ mexanizmga ega bo’lishi kerak. T.Veblen g’oyalariga asoslangan umumiy institutsionalizm nazariyasidan institutlar va ularning shakllanishi tadqiqotidagi metodologiya bilan farq qiluvchi yangi institutsionalizm (yangi institutsional iqtisodiyot) konsepsiyasi neoklaasik yo’nalishga ega va u neorealizm bilan bir davrda rivojlandi. Chikago iqtisodiyot maktabi vakillari R.Kouz, G.Deshsets, R.Pozner, U.Niskanen fikriga ko’ra, institutlar shakllanishida asosiy o’rin tutadi deb hisoblanilgan ratsional shaxs, ratsional jamiyat hamda ularning ratsional qarorlari va bu ratsional qarorlarning ijtimoiy me’yorlar tizimiga ratsional ta’siri tushunchalari shubhali ilmiy kategoriyalar hisoblanadi [5]. Aksincha, struktura va o’rnatilgan qoidalar (institutlar) qaror qabul qiluvchi agent (shaxs, jamiyat, guruh va boshqalar) hatti-harakati va qarorlariga asosiy ta’sir o’tkazishi ta’kidlanadi. Institutlar evolyutsiya natijasi va ular transformatsiyaga olib keladi va doimo standartlashishga intiladi. Institutsionalizm jamiyat hayotidagi institutlarni formal (rasmiy) va noformal (norasmiy) tipga ajratadi. Norasmiy institutlar odatda huquqiy jihatdan kuchga ega bo’lmagan, yozilmagan me’yorlar- ishonch, axloq va b.qdir. Bu institutlar ko’proq g’oyaviy asosga ega bo’lib, tashkiliy ko’rinishga ega bo’lmasligi mumkin. Ularning eng muhim xususiyati, norasmiy institutlar rasmiy institutlar uchun doimo asos yaratadi. Misol uchun, axloq jamiyatda davlat va huquq asoslari shakllanishiga asos yaratgan kategoriyadir. Institutsionalizm nazariyasi rejimlar nazariyasi bilan bir qatorda, xalqaro miqyosdagi noformal munosabatlarning qayday qilib hamkorlikka zamin yaratishi mumkinligi haqida fikr yuritadi va xalqaro munosabatlar hamda tashqi siyosatda institutsionallashuv jarayoni yuzaga kelishiga olib keluvchi kuchlar mutanosibligini tushuntirib beradi. E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMATtải về 83.16 Kb. Chia sẻ với bạn bè của bạn:
|