Mulohaza tarzidagi esseda oʼquvchi muallifning maʼlum narsa yuzasidan chiqargan hukmiga, voqea tafsilotining bayonidagi tutgan oʼrniga, tasvir vositasiga oʼz munosabatini bildirib yozadi.
Umumlashtiruvchi esse oʼquvchining maʼlum bir masalaning bir necha xil talqinini fikr elagidan oʼtkazishi, uning u yoki bu jihatlarini oʼzaro taqqoslashi, shular orqali yechim chiqarishi va oʼz xulosasini bildirishi bilan xarakterlanadi.
Ijodiy esseni oʼquvchi asar yuzasidan olgan taassurotlaridan kelib chiqib yozadi. Bunda oʼquvchi maʼlum qahramon haqida fikr yuritishi, vaziyatga tushishi, uning xatti-harakatlaridagi ojiz yoki kuchli jihatlar haqida fikr yuritishi mumkin.