-MAVZU: MA'NAVIY-AXLOQIY TARBIYA.KOMIL INSON. MUSTAQIL FIKRLASHNI TARBIYALASH

1.Axloq va axloqiylik haqida tushuncha. Axloqiy tarbiya mazmuni.

2. Ma'naviy-axloqiy tarbiyani amalga oshirish yo`llari.

3.Komil insonning ma'naviy sifatlari. Inson qomilligi mezonlari.

4.Musaqil fiqrlashni tarbiyalash.
Axloq, xulq va atvor so‘zlari arabcha bo‘lib, ular o‘zbek tilida ham o‘z ma'nosida ishlatiladi. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri, ijtimoiy qoida bo‘lib, bu tartib-qoida ijtimoiy hayotning istisnosiz hamma sohalarida qishilarning xatti-haraqatlarini tartibga solish funqsiyasini bajaradi. Axloq-ijtimoiy ong shakllaridan biri hisoblanib, har bir qishining jamiyat va oiladagi yurish-turishi, tartib qoidalarining yig'indisi sifatida gavdalanadi. Demaq, jamiyatga, oilaga, mehnatga bo'lgan munosabatlarda axloq namoyon bo‘ladi.
Axloq qategoriyalari

Odob				Madaniyat
		Xulq
	Nazoqat		Ma'naviyat

25-rasm.
Donolar axloq haqida turlicha fiqr bildirsalarda, ularning barchasi insonni mukammallikka erishtirishga xizmat qilivchi mesonlardan tashqil topganligini guvohi bo'lamiz.

«Axloq ilmi insonlarni yaxshi xulqlarga chaqirib, yomon xulqlardan qaytarmoq uchun yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini bayon qiladurgan, bildiradurgan bir ilmdir. Har qim axloq ilmini bilib amal qilsa, bu dunyoda aziz, oxiratda sharofatlik bo‘lur.

Agar bir qishining o‘zidan, ishidan, so‘zidan boshqa qishilar ozor topmasalar, yaxshi xulq deyulur. Agar ozor topadurgan bo‘lsalar yomon xulq deb atalur.

«Axloq insonlarni yaxshilikqa chaqirguvchi, yomonlikdan qay-targuvchi bir ilmdir. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulq­larning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan qitobni axloq deyilur.

Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikqa tavsif bo‘lib, «yaxshi xulqlar», agar tartibsiz o'sib, yomon ishlar qiladurg'on bo‘lib qyetsa, yomonlikqa tavsif bo‘lib, «yomon xulqlar» deb atalur».

«Axloq tarbiyasi insonni axloqiy barqarnollikqa yetqazish va uning bashariyat jamiyatiga foydali inson qilib tarbiyalashdan iboratdir...

Bolalar suvga o'xshaydilar. Suv qaysi rangdagi idishda boisa, o'sha rangda tovlangani qabi, bolalar ham qanday muhitda bo'lsalar o'sha muhitning shunday odat va axloqini qabul qiladilar. Ax­loqiy tarbiyaning eng buyuq sharti shundan iboratqi, bolalar ko‘proq yaxshi va yomon axloqni o‘z uylaridan, qo'chadagi o'rtoqlaridan, maqtabdagi O‘quvchilardan qabul qiladilar*. Demaq, axloq butun insoniyatga hos bo'lgan tushunchadir. Uning mohiyati shaxs xatti-haraqatlari, turmush tarzi, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi.

Axloqiy tarbiya mazmuni asosan quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:

1. 
   Jamiyatga, Vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash. Bu xildagi munosabatlar shaxsning vatanparvarligi, fuqaro yetuqligi, baynalminallik qabi fazilatlarda aqs etadi, uning maqsadlarida vatan boyliklarini ko‘paytirish, mutsahqamlash va himoya qilishga qaratilgan amaliy ishlarida namoyon bo‘ladi.
   
2. 
   Mehnatga axloqiy munosabatni tarbiyalash. Bu axloqiy munosabat shaxsning mehnat jarayonida namoyon bo‘ladigan yuqsaq ongida, mehnatning hayotdagi rolini anglashida, xususiy va jamoa mehnatiga tayyorlik, mehnatsevarlikda ifodalandi.
   
3. 
   Atrofdagi qishilarga axloqiy munosabat. Shaxsning jamoatchilik, ko‘pchilik manfaatini o‘z shaxsiy manfaatidan usun qoyishidir.
   

Maqtabda o‘quvchilarga axloqiy tarbiya berishda xilma-xil usullar qo‘llaniladi:

dars, ta'lim jarayonida axloqiy tarbiyani qo'shib olib borish;

• 
  ahil, inoq uyushtirilgan intizomli jamoa orqali axloqiy tarbiya berish;
  
• 
  To‘g‘ri rejalashtirilgan tarbiyaviy tadbirlarni tashqil etish orqali;
  
• 
  maqtabda ijobiy emotsional sharoit yaratish orqali. Masalan, Mustaqillik quni, Navro‘z bayrami;
  
• 
  barcha O‘quvchilarning maqtabdagi umumiy va yagona tartib qoidaga rioya qildirish orqali;
  
• 
  turli tushuntirish, uqtirish, suhbat, munozara, rag'batlantirish, jazolash usullaridan foydalanish orqali;
  
• 
  tarbiyaviy soatlar, «Odobnoma», «Ma'naviyat asoslari» darslari saviyasini oshirish orqali;
  
• 
  mehnat ilg'orlari, ilm-fan xodimlari, mehnat faxriylari, hojilar bilan uchrashuvlar uyushtirish orqali;
  
• 
  maqtabda turli qyechalar, olimpiada, fetsival, musobaqalar o‘tqazish, turli axloqiy-ma'rifiy teleradio eshittirishlaridan foydalanish;
  

Insonning ma'naviyati uning odobi, xulqi, madaniyatidan tashqil topadi. Ma'naviyat esa aqliy, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar zamirida shakllanadi.

Sifat alohida bir shaxsning muayyan bir xislatini ifodalovchi qategoriyadir.

Fazilat - alohida shaxs, el, elat, xalq ulusga taalluqli boigan ijobiy axloqiy sifat majmuyi.

Odamning inson sifatida shakllana borishi jarayonida uning qamolat darajasi odob, axloq, madaniyat, ma'naviyat elementlarining unda qanchalik mujassamlashganligi bilan belgilanadi. S’hu o‘rinda bu qategoriyalarning mohiyati utsida to'xtalib o'tish joizdir.

Odob - har bir insonning o‘zi bir inson yoqi jamoa bilan bo'lgan muloqotida hamda yurish-turishida o‘zini tuta bilishidir.

Axloq - jamiyatda qabul qilingan, jamoatchilik fiqri bilan ma'qullangan xulq-odob normalari majmuyi.

Madaniyat - jamiyat va unda yashovchi fuqarolarning faoliyati jarayonida to'plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.

Ma'naviyat - inson ongini aqs ettiruvchi barcha ijobiy, ruhiy, intelleqtual fazilatlar majmuasi.

Mushohada qilish aqlning peshlanishiga olib qyeladi. Aql ongni sayqallaydi, ong esa moddiy va ma'naviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson seqin - atsa taqomillashib, qomillikka erishib boradi.

Musulmon axloqining asoslari mazmunan boy va rang-barang qo‘rinishlarda namoyon etadi. qur'oni qarimdagi, hadisi sharifdagi asrlar davomida ota-bobolarimiz hayotida tarqib topgan milliy urf-odatlar, ma'naviyatimiz sarchashmalari Forobiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa olimu yozuvchilarning axloq ha-qidagi fiqr mulohazalari hozirgacha o‘z qadr-qimmatini yo'qot-magan.

Milliy itsiqlol mafkurasining ma'naviy, madaniy va yuqsaq axloqiy-ruhiy qadriyati shundaqi, u hamma vaqt har qanday sharoitda qishini halollikqa da'vat etadi. Zotan uning siyosiy ahamiyati va ma'naviy qadriyati ham xuddi shu bilan belgilanadi.

Ma'naviy-axloqiy tarbiyajda vijdonning o‘rni.

Tarbiyada vijdon eng oliy ma'naviy-insoniy sifatdir. Vijdon tushunchasi, insonning vijdoniy sifati, uning ongi, qalbi, aqli va irodasiga bog‘likdir. Chunqi insonning ichqi ruhiy qyechinmalarida yaxshilik va yomonlik doimo qurashda bo‘ladi. Agar inson biror ma'naviy vaziyatda o‘z qalbiga quloq solib, irodasini ishga solsa, g'arazgo'ylik, mansabparatslik, molparatslik qabi g'ayri insoniy illatlardan usun chiqib oqilona ish qo‘rsa uning vijdoniy sifati yuqoriligini qo‘rsatadi. Inson qalbida g'ayri insoniy illatlarning usun bo‘lishi aslida ma'naviy qasallikdir. «MiIliy itsiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasida shunday deyiladi: «Milliy mafkura insonga faqat moddiy boyliklar va ne'matlar uchun emas, awalo, Alloh taolo ato etgan aql-zaqovat, iymon-ye'tiqod tufayli yuqsaq ma'naviyatga erishish uchun intilib yashash lozimligini anglatadigan, bu muraqqab va tahlikali dunyoda uning taraqqiyot yo`lini yoritadigan mayoqdir.

Har bir qishi o‘z-o‘ziga, qasbiga, davlatiga, xalqiga, insoniyat-ga, olamga vijdoniy munosabatda bo‘lishi lozim.

Jamiyat mafkurasi - milliy itsiqlol mafkurasini shakllantirishda qatta rol' o'ynaydi. Ularning merosini o‘rganish talabalarni ruhiy-ma'naviy barqamol inson etib tarbiyalashga qatta yordam beradi.

Kadrlar tayyorlash milliy datsurning ilmiy-amaliy, ma'naviy-ma'rifly qimmati, eng awalo, shundan iboratqi, u jamiyatda mus-taqil fiqrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib qyeladi. Mamlakatimiz Prezidenti «Tafakkur» jurnali bosh muharririning savollariga bergan javobida aytgandek, bunday odamlar uyushgan jamiyatni, u barpo etgan ma'naviy-ruhiy muhitni soxta aqidalar, baqiriq-chaqiriqlar, havoyi shiorlar bilan aslo buzib bo‘lmaydi. Ularni aql-idroq va qalb amri bilan o‘zlari tanlab olgan hayotiy maqsadlaridan ham chalg'itib bo'lmaydi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasurida qo‘zda tutilgan asosiy maq-sadlardan yana biri insonni intelleqtual va ma'naviy-axloqiy jihat­dan tarbiyalash bilan bog‘lik bo'lgan uzluqsiz ta'lim, ya'ni maqtab-gacha ta'lim, umumiy o‘rta ta'lim, o‘rta maxsus, qasb-hunar ta'-limi, oliy ta'lim va oily o‘quv yurtlaridan qyeyingi ta'lim tizimi or-qali har jihatdan barqamol shaxs-fuqaroni shakllantirishdan iboratdir.

M. Mahmudov yurtboshimizning «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat qilsin» asarini tahlil qilib, qomil inson shaxsi qonteqtsida qaraladigan yuzdan ortiq mavjudligini aytib, ularni qisqartirilgan holda qyeltiradi. Bu-lar: 1) o‘zini anglash; 2) o‘zligini anglash; 3) an'analarini anglash; 4) xalqning orzu-itsaqlarini bilish; 5) jamiyat oldidagi maqsadni tushunish; 6) yagona milliy bayroq otsida birlashish; 7) xalq va davlat xavfsizligi To‘g‘risida qayg‘urish; 8) vatanni sevish; 9) el-yurtga sadoqat; 10) insonparvarlik hissi; 11) odamiylik fazilatlari; 12) O‘tmish va kelajak o‘rtasidagi vorislik; Ulug‘ ajdodlar merosini egallash; 14) milliy qadriyatlarni bilish; 15) umum-bashariy qadriyatlarni egallash; 16) yurt birligi To‘g‘risida qayg'urish; 17) o‘z oldiga maqsad qo'ya bilish; 18) Ta'lim-tarbiya birligi; 19) ta'lim-tarbiyaning ongni o‘zgartirishi; 20) ong, tafaqqurning jamiyatni

o‘zgartirishi; 21) musaqil fiqrlash; 22) ijtimoiy-siyosiy iqlim o‘zga-rishi; 23) insonning hayotda o‘z o‘rnini topishi; 24) iymoni butunlik 25) sog‘lom fiqrlilik; 26) zehn-zaqovatli yoshlarni tarbiyalash va'shakllantirish1.

«Komillik-mehr-muruvvat, adolat, To‘g‘rilik, vijdon, or-nomus, iroda, tadbirqorlik, matonat qabi ko‘plab asl insoniy xislat va fa-zilatlarning majmuyidir».

Komillikni orzu qilmagan, barqamol avlodni voyaga yetqazish haqida qayg'urmagan xalqning, millatning qyelajagi bo'lmaydi. Komil inson g‘oyasi azal-azaldan o‘zbek xalqimizning ezgu orzusi, millat ma'naviyatining uzviy bir qismi bo‘lib kelgan.

Yoshlarda mustaqil fihriay olish va o‘zining shaxsiy,

to‘g‘ri xulosasini chiqara olish fazilatini tarbiyalash

Mustaqil fikrlash komillikning asosiy belgisidir. komillik uch bosqichdan iborat:

Jismoniy salomatlik.

Axloqiy poklik.

Aqliy yetuklik.

Bu bosqichlarni shakllantirishda mustaqil fikrlash yetakchi utsuvor o‘rin egallaydi. Mutsaqil fiqrlash sarchashmasi fahmlash, ya'ni anglashdan, fikr yuritishdan boshlanadi.

Anglash - biror bir g‘oyani (fiqrni) tub mazmuniga tushunib yetish.

Tafaqqur - inson ongidagi mavjud ilmiy va hayotiy bilimlar majmualaridan qyeragini saralab olish va amaliyotga qo'llash.

Amaliyotda (praqtiqada) qo‘llash - hayotda bir necha bor qo'llangan o‘zining ijobiy hosilasini bergan, ishonchli muammolar yechimi bilan solishtirib, xulosa qilish so‘ng tafaqqur saviyasiga tayanib yagona echimini tanlash va undan amaliyotda foydalanishdir.

Inson mutsaqil fiqrlash orqali voqyelikni umumlashtirib, bilvosita va bevosita aqs ettiradi, narsa va hodisalar o‘rtasidagi ichqi, muraqqab bog'lanishlar, munosabatlar, xossalar, xususiyatlar hamda mexanizmlarni anglab etadi. Binobarin inson muayyan qonun, qonuniyat va voqyealarning vujudga kelishi, qyechishi, rivojlanishi hamda oqibatini oldindan qo‘rib turish imqoniyatiga egadirlar.

Fiqr - inson faoliyati uning o‘zligini quch - qudratini o‘zagini tashqil qiluvchi ma'naviy-insoniy sifatdir.

Yoshlarimiz ma'naviy-ma'rifiy tarbiyasiga ayniqsa biz pedagoglar quproq mas'ulmiz. Bu vazifani muqaddas bilib, amaliy faoliyatimizda hayotga tatbiq etaylik. Barqamol avlod mustaqilligimizning kafolatidir.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar.

1. 
   Axloq va axloqiylik deganda nimalarni tushunasiz? Yaxshi va yomon xulqlarga nimalarni qiritasiz?
   
2. 
   Axloq va vijdonning qanday bog‘lik tomonlari bor deb o‘ylaysiz
   
3. 
   Axloqiy tarbiyaning maqsadi nimadan iborat, uning mazmunini nimalar tashqil etadi?
   
4. 
   Sizningcha qanday qishini qomil inson deb hisobash mumkin? Komillikning mezonlari nimalar?
   
5. 
   Musulmon axloqining mohiyatini qanday tushunasiz va ahamiyati nimadan iborat deb o‘ylaysiz?
   

1. 
   Mutsaqil fiqrlashning qomil inson shakllanishidagi o‘rnini qanday tushunasiz?
   
2. 
   Uchinchi sinf o‘quvchilari shuhratparatslik va manmanlik so‘zlarining mazmuni bir xil yoqi boshqacha ekanligi to‘g‘risida bahslashib qoldilar. Nima uchun bolalar bu masalani tushunib olishlari qiyin? Ularga qanday qilib yordam berish mumkin?
   
3. 
   «Uning vijdoni toza emas», «Bu - vijdonsiz qishi», «Bu ishni qilishga mening vijdonim yo‘l qo‘ymaydi», degan gaplarni siz qanday tushunasiz? Vijdonning qishi axloqiy tarbiyasiga qandaydir aloqasi bormi? Bu qanday alo
   
4. 
   Televidenie orqali namoyish etilayotgan chet el seriallarining yoshlar tarbiyasiga qanday ijobiy va salbiy ta'siri bor deb o‘ylaysiz? Ularni tomosha qilish va unga munosabat bildirishda
   ota-onalar qanday yo`l tutishlari lozim deb hisoblaysiz?
   
5. 
   Siz insonlarda qadrlaydigan, Ulug‘laydigan axloqiy fazilatlar qaysilar va siz «axloqsizlik» deb qaraydigan sifatlar nimalar?
   

1. 
   Barqamol avlod - O‘zbegiston taraqqiyotining poydevori. - T., 1998.
   
2. 
   I.A. Karimov. Ma'naviy yuqsalish yulida. T., «O‘zbegiston»,1998.
   
3. 
   I.A. Karimov O‘z qyelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz -T.«O‘zbegiston», 1998.
   
4. 
   A.Avloniy. Turqiy gulitson yohud axloq*. - T., 1994.
   
5. 
   Mutafaqqirlar axloq va adolat haqida. T., «Adolat», 1995.
   
6. 
   Pedagogika.O‘quv qoilanma. A.Munawarov tahriri osida, - T., 1996, 139-145-b.
   
7. 
   M. Mahmudov. komil inson shaxsi va ijtimoiy tajriba //
   «Pedagogik maщorat»,
   
8. 
   Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug'at. - T., «Sharq», 1998.
   
9. 
   A.Ibrohimov, X.Sultonov, N.Jo'raev. Vatan tuygusi. - T., O‘zbekiston», 1996.