Quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức

• 
  Vai trò của vật chất đối với ý thức
  

+ Về nội dung phản ánh: Vật chất như thế nào, ý thức phản ánh như thế ấy.

+ Về khuynh hướng vận động: Sự vận động của vật chất quyết định sự vận động, biến đổi của ý thức. Khi vật chất thay đổi thì ý thức sớm hay muộn cũng thay đổi theo.

• 
  Vai trò của ý thức đối với vật chất
  

+ Ý thức chỉ đạo toàn bộ hoạt động thực tiễn của con người và thông qua hoạt động thực tiễn tác động trở lại vật chất, thông qua các công cụ phương tiện, lực lượng vật chất…

• 
  Ý thức tác động trở lại vật chất hoặc theo hướng tích cực hoặc theo hướng tiêu cực phụ thuộc vào
  

+ Sự phổ biến truyền bá của nó trong khối đông con người ...

+ Việc sử dụng các công cụ, phương tiện, lực lượng vật chất phù hợp hay không phù hợp.

4. Ý nghĩa phương pháp luận của việc nghiên cứu mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

• 
  Vật chất là tất cả những gì tồn tại ở bên ngoài và độc lập với ý thức của con người, ý thức của loài người. Vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất sinh ra và quyết định ý thức; ý thức có sau, do vật chất sinh ra, quyết định và phụ thuộc vào vật chất. Vì vậy trong đời sống muốn nhận thức đúng đắn, khách quan, khoa học phải xuất phát từ chính vật chất, từ chính đời sống vật chất để giải quyết những vấn đề do đời sống đặt ra; phải tìm nguyên nhân của sự vật trong chính sự vật và từ đó tìm ra các biện pháp để giải quyết vấn đề chứ không phải tìm ý thức và cắt nghĩa ý thức bằng ý thức và trong ý thức
  

Theo C. Mác: “Chỉ khi nào hiểu được những điều kiện sinh hoạt vật chất ở mọi thời đại tương ứng thì mới có thể hiểu được tất cả những quan hệ xã hội và quốc gia, tất cả các hệ thống tôn giáo và pháp luật, tất cả các quan điểm lý luận đã xuất hiện trong lịch sử và tất cả những cái này đều rút ra từ những điều kiện vật chất ấy” (C.Mác, Ph.Ăng ghen, Toàn tập, Tập I, trang 576)

• 
  Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, là các phản ánh của các vật chất tồn tại khách quan bên ngoài, là các vật chất khách quan được di chuyển vào bộ óc người và được cải biến đi ở trong đó; ý thức là sự phản ánh tích cực, tự giác, năng động, sáng tạo thế giới khách quan; có thể tác động trở lại vật chất hoặc theo hướng tích cực, hoặc theo hướng tiêu cực. Vì vậy:
  

Thứ hai, không đánh giá thấp vai trò, tác dụng của ý thức hoặc xem thường tác dụng của nó trong đời sống con người. Việc đánh giá thấp hoặc xem thường vai trò, tác dụng của ý thức sẽ dẫn đến thái độ bó tay, khuất phục đầu hàng trước hoàn cảnh, dẫn đến chủ nghĩa bi quan, định mệnh. Luôn luôn phải nhớ rằng con người vừa là chủ thể nhận thức, vừa là chủ thể hành động.