BAØI VII. HAØNH VI NHAÂN LINH

BAØI VII. HAØNH VI NHAÂN LINH

Con ngöôøi laø moät nhaân vò, ñöôïc môøi goïi thoâng phaàn vaøo söï soáng cuûa Thieân Chuùa Ba Ngoâi. Hoaït ñoäng laø phöông caùch thöïc hieän vieäc thoâng phaàn naøy. Con ngöôøi hoaït ñoäng ñeå hoaøn thaønh ôn goïi vaø söù meänh cuûa mình haàu ñaït tôùi ñònh meänh cuûa mình laø haïnh phuùc tröôøng cöûu. Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi phaûi laø moät hoaït ñoäng coù suy nghó vaø coù töï do ñeå quyeát ñònh löïa choïn; noù vöøa bieåu thò vöøa theå hieän baûn theå cuûa höõu theå: operari sequitur esse. Goïi hoaït ñoäng ñoù laø haønh vi nhaân linh.

1. 
   Baûn chaát haønh vi nhaân linh
   

Nhöõng haønh vi töï nhieân do baûn naêng (aên, uoáng, nguû, nghæ..),

Nhöõng haønh vi nôi ngöôøi ñieân loaïn, ngöôøi nguû meâ, treû con chöa bieát duøng trí khoân, ngöôøi say,

Nhöõng haønh vi baát thaàn chöa kòp suy nghó,

Nhöõng haønh vi bò cöôõng eùp maø chuû theå khoâng ñuû töï do ñeå laøm chuû ñöôïc mình.

Haønh vi nhaân linh laø nhöõng haønh vi phaùt xuaát do yù chí quyeát ñònh töï do cuûa con ngöôøi sau khi ñaõ nhaän thöùc; noùi caùch khaùc ñoù laø nhöõng haønh vi dieãn ra do lyù trí suy bieát vaø do yù chí (loøng muoán) thuùc ñaåy. Ñoù laø nhöõng haønh vi do con ngöôøi laø chuû theå (con ngöôøi coù ñuû töï do, lyù trí suy luaän vaø yù chí thuùc ñaåy).

Moät haønh vi nhaân linh luoân luoân bieåu hieän chính con ngöôøi laøm haønh vi aáy. Vì vaäy baát cöù moät haønh vi nhaân linh naøo cuõng naâng cao hoaëc giaûm giaù trò nhaân caùch cuûa ngöôøi aáy. Tuy vaäy, giaù trò cuûa moät haønh vi nhaân linh khoâng nhaát thieát heä taïi thaønh quaû cuûa haønh vi. Ngöôøi goûi bôi nhaûy xuoáng soâng cöùu moät naïn nhaân saép cheát ñuoái. Haønh vi aáy vaãn luoân coù giaù trò, theå hieän söï ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi aáy duø vieäc cöùu khoâng ñaït keát quaû. Vì theá, khoâng theå chaáp nhaän chuû tröông luaân lyù vuï lôïi laáy thaønh coâng laøm thöôùc ño giaù trò haønh vi nhaân linh.

2. 
   Phaân loaïi
   

Haønh vi tröïc khôûi vaø giaùn khôûi. Tröïc khôûi laø khi haønh vi tröïc tieáp do loøng muoán (yeâu, gheùt); giaùn khôûi laø do yù muoán taùc ñoäng nhöng moät quan naêng khaùc thöïc hieän (baùo thuø).

Haønh vi noäi giôùi vaø ngoaïi giôùi: Noäi giôùi khi khoâng bieåu loä ra ngoaøi (caàu nguyeän, suy tö), ngoaïi giôùi khi bieåu loä ra ngoaøi (boá thí…)

Haønh vi toát, xaáu, trung laäp (khoâng toát khoâng xaáu). Toát xaáu khi hôïp leõ phaûi, ñuùng vôùi tieâu chuaån luaân lyù; Trung laäp laø haønh vi toát hay xaáu do yù ñònh cuûa chuû theå haønh ñoäng.

Haønh vi töï nhieân vaø haønh vi sieâu nhieân. Töï nhieân laø do khaû naêng töï nhieân (ñoïc saùch); sieâu nhieân laø do khaû naêng sieâu nhieân (tha thöù).

Haønh vi höõu hieäu vaø voâ hieäu. Höõu hieäu khi coù giaù trò phaùp lyù, voâ hieäu khi sai vôùi nhöõng ñieàu kieän phaùp lyù.

3. 
   Nhöõng yeáu toá cô baûn cuûa haønh vi nhaân linh
   

YÙ thöùc giaù trò toát xaáu cuûa coâng vieäc

YÙ chí quyeát ñònh ñaùp laïi hay töø choái

Haønh ñoäng theo quyeát ñònh cuûa yù chí

Nhö theá, moät haønh vi nhaân linh phaûi qua ba chaëng. Chaëng ñaàu laø nhaän thöùc muïc ñích (Voâ tri baát moä). Thöù ñeán laø choïn löïa nhöõng phöông theá thích hôïp ñeå ñaït muïc ñích. Vì theá, caàn bieát roõ moái lieân quan giöõa phöông theá vaø muïc ñích, roài quyeát ñònh choïn löïa caùch naøo hôïp lyù vaø kieán hieäu hôn caû trong ñieàu kieän thöïc teá. Sau heát laø thöïc hieän quyeát ñònh baèng haønh ñoäng.

Trí khoân nhaän thöùc vaø yù chí thuùc ñaåy laø hai thaønh toá troïng yeáu nhaát, giöõ vai chuû ñoäng vaø höôùng daãn haønh vi nhaân linh.

1. 
   NHAÄN THÖÙC
   

Vieäc nhaän thöùc phaûi bao goàm hai yeáu toá: bieát chính söï vieäc vaø bieát giaù trò luaân lyù (toát xaáu) cuûa vieäc ñoù. Söï nhaän thöùc naøy ñöôïc goïi laø höõu thöùc. Höõu thöùc coù nhieàu caáp ñoä tuøy theo ñieàu kieän cuûa chuû theå tri thöùc vaø hoaøn caûnh luùc nhaän thöùc.

Höõu thöùc ñaày ñuû khi lyù trí bieát troïn veïn coâng vieäc ñònh laøm. Höõu thöùc khoâng ñaày ñuû khi khoâng hieåu bieát ñieàu mình laøm vì moät lyù do naøo ñoù.

Höõu thöùc minh baïch khi chuû theå bieát roõ vieäc vaø tính toát xaáu cuûa vieäc ñoù. Coøn khi bieát lôø môø goïi ñoù laø höõu thöùc hoãn ñoän (v/d: bieát aên caép laø xaáu, nhöng khoâng bieát roõ aên caép cuûa coâng coù xaáu khoâng?).

Höõu thöùc hieän taïi hoaëc höõu thöùc tieàm naêng khi khoâng coù yù thöùc luùc ñang laøm nhöõng ñaõ bieát ñaày ñuû tröôùc khi laøm.

Höõu thöùc tröøu töôïng laø bieát theo lyù thuyeát, höõu thöùc thöïc tieãn laø bieát toát xaáu lieân quan vôùi nhöõng vieäc khaùc caùch cuï theå.

1. 
   Ñeå thaønh moät haønh vi nhaân linh, chæ caàn höõu thöùc thöïc tieãn coù tröôùc, ít ra lôø môø vaø tieàm naêng.
   
2. 
   Nhaän thöùc ñöa tôùi loøng muoán. Khi yù muoán quyeát ñònh laøm moät coâng vieäc maø nhaän thöùc gôïi yù thì goïi laø höõu yù hay chuû yù. Höõu yù laø phaùt xuaát töø beân trong keøm theo söï hieåu bieát muïc ñích.
   
3. 
   Coù chuû yù hoaøn toaøn khi chuû theå hieåu roõ muïc ñích vaø öng theo. Chuû yù baát toaøn laø khi khoâng roõ heát muïc ñích vaø cuõng khoâng öng laém. Chuû yù minh nhieân khi toû daáu hieäu beà ngoaøi. Chuû yù maëc nhieân khi khoâng toû daáu beà ngoaøi.
   
4. 
   Chuû yù tröïc tieáp khi laøm ñeå ñaït muïc ñích ñònh tröôùc. Coøn khi nhaèm nhöõng phöông theá ñeå ñaït tôùi ñích thì goïi laø chuû yù giaùn tieáp.
   
5. 
   Chuû yù tích cöïc laø khi chuû yù ñöôïc theå hieän baèng haønh vi cuï theå. Chuû yù tieâu cöïc laø khi töø choái hoaëc khoâng laøm. Chuû yù thöôøng yù laø coù yù ñònh töø tröôùc duø chính luùc haønh ñoäng khoâng nghó tôùi. Chuû yù dieãn giaûi laø moät yù ñònh hieän thôøi khoâng coù nhöng coù theå caét nghóa ñöôïc laø coù neáu ngöôøi laøm ñeå taâm suy nghó.
   

Haønh vi ñoù töï noù laø toát.

Haäu quaû tröïc tieáp phaûi laø toát

Muïc ñích ñaït tôùi phaûi chính ñaùng

2. 
   TÖÏ DO
   
   1. 
      Töï do laø neàn taûng cuûa haønh vi nhaân linh. Khoâng phaûi töï do theo nghóa taâm lyù nhöng töï do trong phaïm vi luaân lyù. Ñònh meänh thuyeát phuû nhaän töï do trong hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Moïi vieäc ta laøm ñeàu ñöôïc quy ñònh bôûi caùc ñieàu kieän tieân thieân vaø haäu thieân, nhö moâi tröôøng soáng, giaùo duïc, di truyeàn.., neáu vaäy, coøn ñaâu laø phaåm giaù laøm ngöôøi, vì khi khoâng laøm chuû ñöôïc vieäc mình laøm thì cuõng khoâng coù traùch nhieäm veà ñôøi mình. Chính söï töï do töï quyeát maø con ngöôøi chòu traùch nhieäm veà ñôøi soáng cuûa mình. Kinh thaùnh cho thaáy ngay töø khôûi nguyeân saùng taïo, con ngöôøi ñöôïc töï do haùi traùi caám hay khoâng (St 2,17), nghóa laø con ngöôøi töï ñònh lieäu tìm Thieân Chuùa vaø haïnh phuùc. Thaùnh Augustinoâ quaû quyeát töï do laø nguyeân côù laøm laønh hay laùnh döõ. Coâng ñoàng Triñentinoâ xaùc ñònh: Ai noùi raèng sau Añam, söï töï do cuûa con ngöôøi bò trieät tieâu thì bò vaï tuyeät thoâng. Khaúng ñinh ñoù vöøa baûo ñaûm con ngöôøi vaãn töï do sau nguyeân toäi, ñoàng thôøi baûo ñaûm cho yù chí vaãn coøn khaû naêng ñeå cho ôn thaùnh taùc ñoäng hieäu quaû. Coâng ñoáng Vatican II nhaéc laïi: töï do cuûa con ngöôøi, vì bò toäi loãi laøm toån thöông, neân chæ nhôø ôn Chuùa trôï löïc môùi coù theå thöïc hieän vieäc höôùng veà Thieân Chuùa hoaøn toaøn soáng ñoäng. Vaäy, tröôùc toøa aùn Thieân Chuùa, moãi ngöôøi phaûi traû leõ veà ñôøi soáng cuûa mình tuøy theo vieäc hoï ñaõ laøm thieän hay aùc.
      
   2. 
      Töï do laø gì? Tröôùc heát caàn phaân bieät khaû naêng töï do laø khaû naêng baåm sinh gaén lieàn vôùi baûn tính con ngöôøi. Hoaït ñoäng cuûa khaû naêng aáy laø choïn löïa vieäc ñònh laøm, vì ñaëc tính rieâng cuûa töï do laø töï choïn, töï quyeát. Töï do laø nguyeân côù khieán con ngöôøi neân cao quyù. Nhôø töï do ñuùng ñaén, con ngöôøi töï giaûi thoaùt mình khoûi moïi kieàm toûa cuûa ñam meâ maø theo ñuoåi cuøng ñích cuûa mình trong thaùi ñoä töï choïn ñieàu thieän haûo. Laø moät nhaân vò, söï töï do laøm cho con ngöôøi vöøa coù khaû naêng töï laäp töï quaûn, vöøa bieát môû loøng ñoùn nhaän tha nhaân. Töï do tröôûng thaønh laø bieát töï chuû ñeå quyeát ñònh ñuùng ñaén.
      
   3. 
      Töï do vaø traùch nhieäm
      

4. 
   Nhöõng nguyeân côù aûnh höôûng
   
   1. 
      Söï voâ tri. Voâ tri laø söï thieáu hieåu bieát nôi ngöôøi coù khaû naêng hieåu bieát.
      

Voâ tri phaùp lyù töùc khoâng bieát coù luaät veà vaán ñeà vaø voâ tri söï kieän laø bieát coù luaät nhöng khoâng bieát aùp duïng trong tröôøng hôïp cuï theå.

Voâ tri khaû thaéng cuõng goïi laø voâ tri taéc traùch töùc laø coù theå löôùt thaéng khi vaän duïng moïi caùch theá thích hôïp thoâng thöôøng thì heát voâ tri. Traùch nhieäm vaø toäi naëng nheï tuøy hoaøn caûnh do löôøi hoïc hoûi, khoâng baøn hoûi, kieâu ngaïo coá chaáp, sô suaát…

Voâ tri baát khaû thaéng coøn goïi laø voâ tri voâ toäi laø khi ñaõ vaän duïng moïi phöông theá thích hôïp thoâng thöôøng nhö tra cöùu, baøn hoûi, maø vaãn khoâng hieåu ñöôïc vaán ñeà. Voâ tri naøy khoâng raøng buoäc traùch nhieäm cuõng khoâng gaây toäi.

Voâ tri tröôùc luùc laøm laø voâ toäi vaø khoâng traùch nhieäm vì khoâng höõu yù. Voâ tri luùc laøm laø voâ toäi. Voâ tri sau vieäc laøm laø höõu yù, neân coù toäi.

2. 
   Caûm tình. Thaùnh Toâma noùi khoâng gì loït vaøo trí khoân maø ñaõ khoâng qua giaùc quan. Ngoaøi lyù trí vaø yù chí thì caûm tình aûnh höôûng nhieàu ñeán haønh vi nhaân linh. Con ngöôøi laø hôïp theå nhaân-linh, goàm caùc yeáu toá gaén lieàn hoàn vaø xaùc. Vì theá nôi con ngöôøi, nhöõng khaû naêng thöôïng ñaúng chung soáng vôùi caùc khaû naêng haï ñaúng, do ñoù maø caùc caûm tình laø nhöõng ñieàu chænh caùc hoaït ñoäng, nghóa laø nhöõng phaûn öùng tröôùc moät hoaøn caûnh nhaát ñònh. Caûm tình vì theá lieân quan ñeán hoaït ñoäng luaân lyù. Caûm tình theo Vieät nam laø mong, giaän, thöông, sôï, gheùt, yeâu, muoán.
   
3. 
   Ñam meâ
   

Theo baûn chaát, ñam meâ khoâng phaûi laø caùi gì baát chính vì gaén lieàn vôùi höõu theå con ngöôøi, ñam meâ coù theå giuùp cho vieäc laøm laønh laùnh döõ. Nhöng neáu khoâng laøm chuû ñam meâ, noù trôû thaønh nguy hieåm.

Veà luaân lyù, thöôøng phaân bieät boán loaïi ñam meâ:

Ñam meâ höõu yù khi ñam meâ phaùt trieån - hoaëc tröïc tieáp do chuû theå coá taâm gaây ra vaø kích thích tình duïc (leân côn ghieàn ma tuùy, ñi tìm oå chöùa maø mua), - hoaëc giaùn tieáp vì khoâng coá gaéng khöû tröø hoaëc khoâng ñeà phoøng nguyeân nhaân (meâ röôïu maø chöùa röôïu trong nhaø).

Ñam meâ voâ yù khi chuû theå khoâng töï yù ñaët caên côù sinh ñam meâ, nhöng chuùng xuaát hieän tình côø, hoaëc do hoaøn caûnh töï nhieân cuûa theå xaùc (ñoïc saùch gaëp ñoaïn gôïi duïc)

Ñam meâ dó tieàn khi noù xuaát hieän tröôùc moïi quyeát ñònh cuûa loøng muùoân ñoàng thôøi thuùc ñaåy loøng muùoân haønh ñoäng (meâ ñaùnh baïc maø ñöôïc ruû ñi ngay)

Ñam meâ dó haäu khi noù xuaát phaùt sau quyeàt ñònh cuûa loøng muùoân nhö haäu quaû sau nguyeân nhaân (chöa bieát huùt nay theo baïn xaáu, roài sinh nghieän).

Nguyeân taéc:

Ñam meâ dó tieàn gia taêng cöøông ñoä haønh ñoäng nhöng laïi laøm giaûm suùt nhieàu khi laøm maát töï do. Do ñaáy, muùoân ñoaùn ñònh traùch nhieäm, toäi naëng nheï, thì phaûi caân nhaéc moïi nguyeân côù sinh ñam meâ vaø hoaøn caûnh tröôùc sau cuûa ngöôøi phaïm toäi.

Ñam meâ dó haäu tröïc tieáp do loøng öùôc muùoân quyeát ñònh neân khoâng laøm suy giaûm töï do. Chuû theå hoaøn toaøn chòu traùch nhieäm. Toäi naëng nheï tuøy vieäc. Coù theå ñöôïc giaûm khinh khi ñam meâ dó haäu trôû neân quaù maïnh ñeán ñoä laán aùt caû töï do.

Toäi phaïm theo ñam meâ vì taø taâm aùc yù thì naëng hôn vì yeáu ñuoái. Toäi phaïm theo ñam meâ caùch voâ thöùc thì voâ toäi (gieát ngöôøi khi quaù say maø khoâng laøm chuû ñöôïc). Toäi phaïm khi baùn yù thöùc thì toäi nheï (phaïm toäi luùc nöûa tænh nöûa meâ). Toäi phaïm khi ñaày ñuû yù thöùc vaø hoaøn toaøn öng theo thì naëng (vd: ñi massage).

4. 
   Sôï seät
   

Thaàn hoïc thöôøng phaân bieät sôï haõi noäi khôûi khi nguyeân côù ôû noäi taâm hoaëc töï nhieân (nhö nghó ñeán thaát baïi, hoaëc thaáy beänh thì sôï), ngoaïi khôûi khi do nguyeân côù beân ngoaøi nhö tai naïn, bò haêm doïa… Sôï chính ñaùng khi söï sôï laø do moät nguyeân côù taùc ñoäng (sôï thuù döõ, sôï keû coù quyeàn…), khoâng chính ñaùng khi sôï khoâng ñaùng (sôï chuoät). Sôï tröôùc haønh ñoäng vaø sôï khi haønh ñoäng (vöøa aên troäm vöøa sôï ngöôøi khaùc thaáy).

Tröôùc khi haønh ñoäng maø sôï quaù khieán maát töï do, thì khoâng coù traùch nhieäm veà maët luaân lyù; coøn chöa sôï quaù thì phaûi chòu traùch nhieäm, naëng nheï tuøy töøng noá

Luaät Chuùa vaø luaät loaøi ngöôøi (giaùo luaät, daân luaät) khoâng buoäc khi sôï haõi naëng, ví duï: khoâng buoäc ñi leã Chuùa nhaät neáu sôï ñi leã coù haïi naëng ñeán söùc khoûe. Tröø tröôøng hôïp vì coâng ích ñoøi buoäc, hoaëc neáu vi phaïm luaät seõ gaây göông xaáu (ví duï: aên thòt cuùng theo Phaoloâ).

Moïi giao keøo, giao keát do sôï quaù ñoä ñeàu voâ giaù trò.

Ngaøy nay, nhieàu ngöôøi vòn lyù do aâu lo (angoisse) ñeå baøo chöõa cho nhöõng sa ñoïa vaø ñeå choáng laïi nhöõng quy taéc truyeàn thoáng maø hoï cho laø goø boù. Hoï phaân bieät sôï haõi thöôøng coù lyù do roõ reät, coøn aâu lo gaén lieàn vôùi baûn theå con ngöôøi.

5. 
   Cöôõng eùp
   

Cöôõng eùp theå lyù khoâng theå taùc ñoäng tôùi nhöõng haønh vi tröïc khôûi cuûa loøng muoán, chæ coù theå aûnh höôûng tôùi nhöõng haønh vi giaùn khôûi. Kinh nghieäm chöùng thöïc nguyeân taéc treân: khoâng moät söùc eùp theå lyù naøo coù theå lung laïc loøng muoán cuûa moät ngöôøi quaû caûm khi hoï khoâng thöïc söï öng thuaän.

5. 
   Nhöõng nguyeân côù giaùn tieáp taùc ñoäng ñeán haønh vi nhaân linh
   

Theo nguyeân taéc, taäp quaùn laøm giaûm töï do chöù khoâng laøm maát, vì haønh ñoäng vaãn coøn höõu thöùc vaø höõu yù neân ngöôøi phaïm toäi do taäp quaùn phaûi chòu traùch nhieäm luaân lyù vaø phaùp lyù veà vieäc mình laøm.

Moïi haønh vi do taäp quaùn ñeàu laø haønh vi töï do. Phaûi chòu traùch nhieäm.

Nhöõng vieäc laøm do taäp quaùn voâ yù, nhöng tröôùc kia ñaõ höõu yù, thì nay phaûi chòu traùch nhieäm.

Caùc vieäc do taäp quaùn voâ yù ñeàu thieáu töï do neân voâ traùch nhieäm.

Moät soá beänh traïng taâm lyù

Khoa thaàn kinh beänh keå ra: taâm beänh, thaàn kinh beänh, taâm thaàn beänh

Thaát chí vì quaù lao taâm lao löïc maø khoâng ñaït keát quaû, quaù meâ ñaém saéc duïc, nghieän ngaäp. Trieäu chöùng laø naïn nhaân hoaøn toaøn maát nghò löïc tinh thaàn, do ñoù yù thöùc vaø töï do maát haún, hoaëc suy giaûm nhieàu

Beänh thaàn kinh: thaàn kinh yeáu nhöôïc, loøng thì bieát maø vieäc laøm thì ngöôïc laïi, thay ñoåi traïng thaùi taâm hoàn caùch baát thöôøng.

Cuoàng trí: khoâng coøn bieát phaùn ñoaùn, caûm giaùc yeáu nhöôïc ñeán ñoä deã daøng bò loâi cuoán laøm ñieàu khoâng muoán.

Ñoäng kinh thöôøng leân côn meâ saûng, maát töï chuû veà lôøi noùi vieäc laøm.

Thoâi mieân vaø aùm thò khi bò keû khaùc aùm aûnh khieán hoï nghæ vaø laøm ñieàu khoâng muoán, khoâng yù thöùc

Ñieân

Ngoaøi ra coøn phaân bieät: haïng ngöôøi töï toân, maëc caûm töï ti, thaát thöôøng hay thay ñoåi.