Chương XXVI: Trần Đăng Khoa

Trần Đăng Khoa từ bộ dạng, cách nói năng (lẫn lộn n với l), đến thói

quen ăn uống đều đặc nông dân: chỉ thích món thịt lợn kho, cá kho, rau muống

luộc, lòng lợn chấm mắm tôm, không thích thịt bò, gà vịt, hải sản, không thích

bia...

Vào khoảng năm 1975, báo Phụ nữ Việt nam có đặt tôi viết một bài về

gái tôi: Nguyễn Thị Thanh Thuỷ. Nội dung cơ bản của bài viết là khẳng định

Trần Đăng Khoa là nhà thơ nông dân. Tất cả tài năng của anh đều do nông thôn

bồi dưỡng nên. Thành công hay thất bại của tác phẩm đều là do Khoa hoặc nói

bằng tâm hồn và ngôn ngữ nông dân của mình, hoặc mượn ý tưởng, cách nói

của tầng lớp xã hội khác.

Tôi tiếp xúc với Khoa lần đầu tại nhà Khoa ở Nam Sách. Lúc ấy Khoa

học lớp Tám ở trường cấp III Nam Sách (Hồi ấy cấp III gồm 3 lớp 8, 9, 10).

Một đoàn sinh viên sư phạm Hà Nội về đấy thực tập. Tôi về thăm đoàn thực tập

này và nhân tiện tạt về nhà Khoa một lát.Tôi thấy Khoa ứng xử, tiếp đón, nói

năng với khách rất đàng hoàng, chững chạc, không có vẻ một cậu học trò lớp

Tám. Về sau này chính Khoa nói với tôi: “Người ta cứ bảo em hồi nhỏ rất hồn

nhiên, nay không còn hồn nhiên nữa. Không đúng. Hồi nhỏ em chẳng hồn nhiên

gì cả.Nói dối như ranh. Và Khoa kể chuyện này: “Một lần có một cuộc hội nghị

y tế toàn miền Bắc họp ở tỉnh Hải Hưng. Các ông phụ trách hội nghị đưa Khoa

đến để khoe “thần đồng” của tỉnh. Thường họ đề ra cho em làm thơ để thử tài.

Ông Phạm Ngọc Thạch, bộ trưởng Bộ Y tế, tặng em một cái bật lửa. Không

hiểu sao lại tặng mình bật lửa? Tặng trẻ con, lại tặng bật lửa để làm gì! Đúng

là dớ dẩn. Em nghĩ bụng thế. Nhưng em lại phát biểu trước hội nghị: “Bác tặng

em cái bật lửa là rất có ý nghĩa. Đây là ngọn lửa tượng trưng cho lý tưởng cách

mạng. Em nguyện sẽ mang ngọn lửa này trong suốt cuộc đời mình...” Cả hội

trường vỗ tay ầm ĩ, khen thằng bé giỏi quá!

Từ ngày Khoa học trường viết văn Nguyễn Du, tôi tiếp xúc với Khoa

luôn. Có năm Khoa đến ăn Tết với gia đình tôi, quan hệ rất thân mật.

Khoa đúng là có tài, rất thông minh. Có lẽ Khoa có ý thức mình là thần

đồng nên chịu khó đọc sách, đọc sáng tác, đọc phê bình, để có một vốn tri thức

đàng hoàng, có thể ăn nói với đời. Khoa tỏ ra rất hoạt bát. Mồm mép ghê gớm,

phát biểu rất có chủ kiến, đầy tự tin, có phần kiêu ngạo nữa. Những năm gần

đây, tôi với Khoa thường được mời tham gia hội đồng chung khảo của những

cuộc thi sáng tác văn học do Nhà xuất bản Giáo dục, Hội nhà văn hay tổ chức

Văn hoá doanh nhân của Lê Lựu tổ chức. Tôi thấy Khoa rất to mồm, nhiều khi

tỏ ra muốn áp đặt tư tưởng của mình đối với hội đồng.

Khoa thường nói giọng khẳng định dứt khoát, nhiều ý kiến sắc sảo,

nhưng cũng lắm nhận định không chính xác do vốn kiến thức còn lắm lỗ hổng.

Tuy thế tôi vẫn thích nghe Khoa nói. Tôi thích người nói thẳng thắn, có chủ

kiến riêng, dù không đúng cũng gợi cho mình suy nghĩ.

Dưới đây, tôi tường thuật vài đoạn Khoa nói chuyện với tôi (tôi muốn

ghi lại đúng giọng điệu, khẩu khí của Khoa):

“Văn học đang đổi mới. Không thể viết như cũ được nữa. Tất cả cũ

rồi, Các nhà thơ thời chống Mỹ vẫn khá hơn cả, song cũng tắc rồi. Nguyễn Duy

triển lãm thơ bằng cách vất thơ vào rổ rá, cối xay... là vớ vẩn lắm rồi! Nguyễn

Huy Thiệp cũng tắc. Vàng Anh cũng hết – một hồi ta đề cao hơi quá. Phạm Thị

Hoài có khá hơn.

Nhưng cái mới chưa có, chưa xuất hiện. Văn xuôi có khá hơn. Thơ thì

có lẽ thời buổi này không phải là thời của thơ. Đây là thời của truyện, của kịch,

của phim, của tivi...”

“ Hồ Xuân Hương không có. Không có Hồ Xuân Hương! Đàn bà

không tả cái của đàn bà hấp dẫn như thế “Gái uốn lưng ong ngửa ngửa lòng”,

đàn ông mới nói thế: “Cô gái ngủ ngày” là đàn ông viết”.

“Em đã ghép mười câu thơ của mười nhà thơ lại thành một bài hoàn

chỉnh. Chứng tỏ thơ ta một thời rất giống nhau, cùng một gương mặt. Em cũng

ghép lại những câu thơ của Huy Cận lại thành một bài thơ về vũ trụ. Lại ghép

bốn nhà thơ, mỗi ông bốn câu, thành một bài hoàn chỉnh.

“Ngoài sân rơi cái lá đa, Lá rơi rất mỏng như là rơi nghiêng”. Nhiều

người khen, Thực ra không hay lắm, câu thơ trung bình thôi. Chỉ tả cảm giác.

Thơ hay là nói cái nội tâm, cái tình, cái hồn. Như câu “Mái tranh ơi hỡi mái

tranh, Trải bao mưa nắng mà thành quê hương”.

“Phê bình văn học chỉ có ba người: Hoài Thanh, Nguyễn Đăng Mạnh,

Lê Ngọc Trà. Trà thực ra là nhà lý luận. Cụ Mạnh lý luận không phải chỗ

mạnh. Chỗ mạnh là phê bình tác phẩm. Cụ rất tinh”.

Em không thích bài Lá đỏ của Nguyễn Đình Thi, cả bài Lá Diêu Bông

của Hoàng Cầm. Chả có gì hay. Cụ phản biện đi, hay ở chỗ nào?”. Tôi nói:

“Thơ hay không phân tích, không giảng được”. Khoa: “Không phải thế. Nếu

hay là cụ phân tích được hết”.

Khoa khen bài Tiếng thu của Lưu Trọng Lư, không có gì mà hay. Tôi

nói: “Đấy cậu nói không có gì mà hay đấy thôi!” Khoa: “Không phải, hai

chuyện khác nhau, cụ đánh tráo khái niệm”. Nhật có bài thơ tên là Tiếng thu.

Có bốn câu khác hẳn. Nguyễn Vỹ dịch ra giống thơ Lưu Trọng Lư, rồi người ta

tưởng là Lưu Trọng Lư ăn cắp. Một vụ án văn học, oan cho Lưu Trọng Lư”.

“Nhà cổ Hà Nội không gọi là nhà cổ được. Một trăm năm, cổ gì! Tốt

nhất là phá hết khu phố cổ Hà Nội đi. Hội An mới thực là nhà cổ”.

Khoa khi nói hay đế chữ “đấy!” như là một thứ dấu chấm câu vậy:

“Thầy hình dung không?

Em nói thật với thày, đấy!

Nguyễn Khải, Chế Lan Viên thông mình, là đầu bảng - đấy!

Cụ Mạnh viết ra tấm ra món. Thẩm văn rất tinh. Có văn. Nhiều người

có ý mà không có văn. Có ý mà không tải được ra văn, cứ tải ra chữ lại hỏng -

đấy! Cụ Hiến phát hiện thì đúng, nhưng triển khai ra thì như hụt hơi, như ngắn

lưỡi - đấy! TĐX tiếp xúc tay bo thì rất khá. Nhưng viết ra thì không ra sao cả -

đấy! Phải có mắt xanh, ông Xuân Diệu gọi là đầu mày cuối mắt”.

Phạm Xuân Nguyên thông minh, nhưng thẩm văn kém.

Mai Quốc Liên cũng vậy - đấy

Sử có học, nhưng thẩm văn xoàng...”

Nói chung Khoa không thích văn trí thức như văn Nguyễn Tuân,

Nguyễn Đình Thi. Khoa nói dứt khoát với tôi: “Đấy rồi thầy xem, mươi năm

nữa người ta không đọc Nguyễn Tuân nữa đâu!”.

Trong Chân dung và đối thoại, Khoa chê Nguyễn Tuân không biết

uống nước trà. Bà Ân con gái cả của Nguyễn Tuân tức lắm. Bà nói: “Cái thằng

ấy chỉ biết ăn cua ăn cáy chứ nó biết uống trà là cái gì mà dám chê ông cụ tôi.

Tôi đã phục vụ ông cụ uống trà, tôi biết chứ. Pha trà phải kén nước giếng ở một

ngôi chùa là chuyện có thật (trong truyện Nguyễn Tuân gọi là chùa Đồi Mai).

Rồi hầm củi ủ than để đun nước pha trà như thế nào... Nó biết cái gì mà dám

nói láo!”. Hôm ấy, dự lễ trao giải thưởng Nguyễn Tuân cho sinh viên Đại học

Sư phạm Hà Nội, bà nói sôi sục. Anh Nguyễn Xuân Đào, con trai út Nguyễn

Tuân, phải can mãi.

Nhưng Khoa là tay chống chế rất giỏi. Trong Chân dung và đối thoại,

Khoa chê cụ Ngô Tất Tố, trong Tắt đèn cho chị Dậu bán con, so sánh với

Fantine củaV.Hugo bán tóc, là vô nhân đạo. Khoa bị phê phán là không hiểu

ngày xưa người nông dân phải bán vợ đợ con là chuyện phổ biến. Khoa chắc

thấy mình đuối lý nên tìm cách chống chế. Hôm ấy tôi và Khoa được trường

chuyên Hùng Vương (Việt Trì) mời lên giao lưu với học sinh. Khoa nói: “Tôi

không phải không biết chuyện bán vợ đợ con của nông dân nghèo ngày xưa.

Chính tôi có một bà cô phải bán con. Nhưng cụ Ngô Tất Tố cho chị Dậu đem

con đến nhà Nghị Quế, khi nó bắt cái Tý ăn cơm của chó, lẽ ra phải thôi, đem

con về, chấm dứt luôn truyện ở đấy. Ai lại mẹ thấy con phải ăn cơm của chó mà

chịu được!”.

Tôi biết đấy là mồm mép chống chế của Khoa, chứ trong Chân dung

và đối thoại , Khoa có viết thế đâu!

Khoa có một hồi được mời đi nói chuyện khắp. Người nghe rât thích.

Khoa biết cách nói rất hấp dẫn. Một trong thuật hấp dẫn của Khoa là giỏi hài

hước.

Khoa ghét cái gì là chế giễu rất ác.

Lê Đạt viết “Cơm đi ăn tôi”.

Trong một cuộc nói chuyện, Khoa dẫn thơ của Hoàng Hưng, Dương

Tường để giễu cợt:

Khoa cố tình tách những cụm từ ấy ra khỏi văn cảnh, biến chúng thành

khôi hài.

Khoa có cách diễn đạt rất tinh quái khi nhận xét lối phê bình của

Nguyễn Hoà: “Nguyễn Hoà là tay phê bình nghiệp dư, nhưng là nhà bóp dái

chuyên nghiệp. Hoà thực hiện được hai “cú” rất ngoạn mục: bóp vú Hà Minh

Đức và bóp dái Đoàn Thị Đặng Hương”.

Khoa kể câu chuyện này cũng vui: có một cô gái ở Sài Gòn kém Khoa

hàng chục tuổi, nhưng vẫn tưởng Khoa là một em thiếu nhi làm thơ. Cô gửi thư

cho Khoa gọi Khoa là em, muốn kết nghĩa chị em và khuyên Khoa chăm học,

nghe lời cha mẹ, tập thể dục buổi sáng...

Nghe Khoa nói, chỉ nên tin một nửa. Rất có thể chỉ là bịa cho vui.

Khoa đặc biệt có tật nói dối. Nói dối chẳng để làm gì cả. Một thói quen thế thôi.

Thí dụ Khoa khoe, tập II Chân dung và đối thoại đã viết xong. Có một bài viết

về Nguyễn Đăng Mạnh. Có những bài trả lời những người phê phán Chân dung

và đối thoại tập I... Sách in như thế nào, bìa ra sao, nhuận bút bao nhiêu. Khoa

còn nói cho biết cả nội dung các bài viết nữa. Khoa nói với tôi chuyện này dễ đã

sáu, bẩy năm rồi mà tới nay vẫn chẳng thấy mặt mũi tăm hơi gì. Mà khi nói,

Khoa toàn báo cho biết sắp in đến nơi.

Tôi nhớ cách đây dăm năm, mồng một Tết, Khoa có đến tôi (ở Quan

Hoa, Cầu Giấy). Khoa có kể cho vợ chồng tôi nghe anh sắp viết một vở kịch

vui: “Thị Nở cưỡi trâu ra tỉnh”. Cho đến nay vẫn chưa thấy viết.

* *

*

Người ta thường xì xào về chuyện sinh lý của Khoa, giống như Xuân

Nhưng Khoa đã lấy vợ. Tôi có được mời tới dự. Ngay hôm cưới, Lê

lựu, bạn chí cốt của Khoa, vẫn không tin Khoa có thể làm ăn được gì. Anh nói

với tôi ngay ở tiệc cưới như thế. Nhưng vợ Khoa có mang và sinh con gái. Khoa

được thể nói phét: “Mình từng rắc con nhiều nơi, con rơi con vãi của mình nay

đã lớn, có thể bồ bịch với Trần Đăng Xuyền được”. Khoa nói với tôi hôm ấy ở

Cần Thơ, có mặt Trần Đăng Xuyền.

Khoa bây giờ là tay khôn ngoan có tiếng, đối đáp rất sắc sảo. Tô Hoài

nói, Khoa là quân sư quạt mo của Hữu Thỉnh. Trong ban chấp hành Hội nhà vănkhoá 7, Vàng Anh hay gây sự với Hữu Thỉnh. Khoa là người đứng ra gỡ bí cho

Hữu Thỉnh.

Theo chỗ tôi biết, Khoa còn là quân sư quạt mo cho Lê Lựu nữa trong

việc điều hành tổ chức Văn hoá doanh nhân.

Hai tay nông dân này hợp nhau trên mọi phương diện.

Láng Hạ 15.6.2007.