V
ề việc cai trị ở xứ này thì các vua chúa nối tiếp nhau như sau.
Quy
ền tối cao của nhà vua thì ở trong tay một người gọi là bua, thế
nh
ưng vị này không dính vào việc nước, ông trao tất cả quyền hành cho
m
ột người thân tín gọi là chúa với đủ mọi thế lực rộng lớn và biệt lập,
khi hòa bình cũng nh
ư lúc chiến tranh, đến nỗi vị này hầu như không còn
nh
ận ai là kẻ trên mình nữa. Nhà bua thì ngự trong đền, xa hết mọi việc
trong n
ước, chỉ giữ lại cho mình một sự tôn sùng bề ngoài như thể một vị
th
ần thiêng liêng với quyền ban hành luật pháp, chuẩn y sắc lệnh hay chỉ
d
ụ. Khi chúa mất thì bao giờ cũng để cho con mình kế vị trong việc trị
n
ước; thế nhưng thường xảy ra cái nạn, các người quản trị những người
con đó cũng ham ch
ức vị và cho giết đi để tranh giành quyền làm chúa
[4].
Th
ế lực của các chúa rất rộng lớn, vì đi liền với một nước rộng
l
ớn có dân số đông gấp ba hay bốn lần dân Đàng Trong; còn quân đội thì
nh
ư chúng tôi đã nói ở trên, có thể lên tới 80.000 người. Nên không khó gì
khi chúa mu
ốn thì chúa có thể cho mộ thêm cho tới 300.000 hoặc hơn với
đ
ầy đủ vũ khí, bởi vì các tướng lãnh trong nước như ở nước chúng ta có
các công h
ầu bá tước, họ phải tự lực cung cấp đủ cho cuộc chiến tranh
[5]. Còn l
ực lượng của nhà vua thì không quá 40.000 binh lính hộ vệ; thế
nh
ưng các chúa Đàng Ngoài và cả Đàng Trong đều công nhận ông là kẻ
b
ề trên và cả một chúa khác chúng tôi đã nói ở phần một, ông này đã trốn
lánh
trong t
ỉnh giáp với Trung Quốc, mặc dầu ông vẫn luôn làm ngụy [6].
Khi chúng tôi nói v
ương quốc này theo dòng truyền kế thì chúng tôi
cũng nói v
ề nhà vua, bao giờ cũng có thế tử kế nghiệp để giữ dòng
truy
ền thống đế vương; đó là tất cả những gì tôi muốn vắn tắt nói về
Đàng Ngoài
theo nh
ững điều tôi được biết khi tôi trở về Châu Au.
Chú thích
[1] L
ại một lần nữa, chúng ta xem năm 1622 là năm Borri bỏ Đàng
Trong ch
ứ không phải năm 1621, Đỗ Quang Chính cũng sai vì chỉ cho
Borri
ở Đàng Ngoài trong 3 năm, chứ không phải 5 năm (xem: Sd, tr.27)
[2] T
ừ đời Lê, đổi Đông Đô thành Đông Kinh, và người ngoại quốc
g
ọi xứ Bắc là Đông Kinh (Tunquim, Tonquin, Tonkin)
[3] Th
ực ra không bao giờ De Rhodes tới Lào, chỉ có Raphael de
Rhodes là ng
ười con tinh thần của Alexandre de Rhodes đã tới Lào rồi
l
ập nghiệp ở xứ Bắc (xem Lịch sử việc truyền giáo Tây Tạng của
Launay)