TR¦êng đẠi học khoa học xã HỘI & nhân văN ĐẠi học quốc gia hà NỘi huy Liªn V¨n häc Mü: thi ph¸p vµ Kü x¶o

ë các nhận vật Bloom của Joyce, Gervaise của Zola, ước muốn toả ánh sáng lung linh của ảo ảnh xung quanh cái tôi.

Người mơ mộng đi trong một thế giới của những khát khao thèm muốn đầy xáo động. Anh ta tự nếm trải mình bằng cách đứng ở vị trí đối mặt với thế giới vật thể. “Vì khi con người ở trong thành phố, cái tôi của anh không nằm trong con người anh, mà ở xung quanh anh, ngoài con người anh”.⁴⁴
3. Thế giới tạm bợ.

Trong hai tác phẩm mà ta đang phân tích, môi trường sống của các nhân vật chỉ là một thế giới tạm bợ vì họ luôn luôn phải di chuyển để tìm kiếm cơ hội. Do cơ may, có người thành đạt, có người rơi xuống vực thẳm của bi kịch.

Thời kỳ này, con người Mỹ luôn di chuyển, kể cả phụ nữ thuộc các gia đình lao động.

Ở Dreiser, không có những nhân vật đứng bên ngoài., không có những nhân vật ngây thơ và vô tư.

Trong Bi kịch Mỹ, Clyde bắt đầu nếm trải những cảm giác ước muốn và căm giận kiểu Nietzsch.

Sự di chuyển của anh bao gồm những cuộc chạy trốn và đổi thay nghề nghiệp và vị trí. Sự sống của anh không hề tồn tại ổn định, dù là trong khoảnh khắc, trừ những lúc đang ở bên một người nào khác.

Anh ta bị thế giới chế ngự. Hoàn cảnh hoàn toàn tạo dựng nên con người anh. Anh ta không còn cái tôi. Tình cảm của người khác chi phối anh. Cuối tác phẩm, các luật sư thiết kế và bầy đặt hộ anh các hành vi và ứng xử để chấp nhận hình phạt nặng nhất.

Clyde cũng che giấu cả diện mạo của chính mình để lợi dụng sự giống nhau về chân dung với ông anh họ giàu có là Gilbert Griffiths nhằm lọt được vào xã hội thượng lưu. Anh ta được tiến thân, được lọt vào mắt xanh của cô con gái triệu phú do anh mô phỏng giống hệt dáng vẻ của Gilbert.

Rồi ngay cả hành vi giết Roberta, anh cũng bắt chước và làm theo một vụ giết người đã đăng trên báo.

Cả cuộc đời, Clyde di chuyển đến hoặc bỏ chạy khỏi một thế giớí không thuộc về anh ta. Tính cách của Clyde được tác giả thể hiện qua hàng loạt hành vi và tâm trạng của nhân vật như sự thèm muốn, chạy trốn, lang thang, mua xắm, cám dỗ phụ nữ, tìm kiếm bác sĩ, dành dụm tiền để mua xắm, đặt sẵn một âm mưu, rồi chờ đợi cơ hội để thực hiện âm mưu đó. Đó là tất cả sự di chuyển và biến động không ngừng của một kẻ luôn luôn lao thẳng vào cuộc phiêu lưu liều lĩnh và tham lam. Clyde chỉ tạm thời ở một địa điểm, chỉ tạm thời yêu Roberta và không thể giành được tình yêu của Sondra một cách có đảm bảo chắc chắn – đó chỉ là hy vọng và hơn nữa là ảo ảnh.

Tác giả mở đầu hàng trăm câu vớì các từ giả định “If..”, “If only” (giá mà) “Could be only” (Nếu, Nếu chỉ cần, Giá như có thể). Những từ giả định thể hiện hai hành vi liều lĩnh đi kèm nhau: Nếu muốn giành được địa vị cao sang thì không thể không tàn ác.

Chu kỳ 1: Clyde tìm mọi cách để thoát khỏi gánh cầu nguyện rong bệ rạc, ê chề của gia đình anh.

Chu kỳ 2. Anh cố hoà nhập vào môi trường của đám thanh niên nghèo đang là những công cụ phục vụ cho lớp người giầu có. (Môi trường này cũng đầy cạm bẫy, trác táng và không tránh khỏi tai hoạ).

Chu kỳ 3. Anh may mắn len lỏi được vào ngưỡng cửa của xã hội thượng lưu mà tưởng như ở đó đang hứa hẹn đem đến cho anh một cuộc sống quyền quí và danh giá.

Khác hẳn với những tiểu thuyết thế kỷ XIX mà tình huống trung tâm là con người cô đơn đứng thẳng hiện diện trước tự nhiên và thượng đế, bây giờ con người bị nuốt chửng trong những môi trường của đô thị: khách sạn Green Davidson, môi trường sang trọng lộng lẫy của Union Club – Chicago. Biệt thự giầu sang của Griffiths, nhà tù ghê rợn, phân xưởng làm giầy nhọc nhằn, vất vả và ngột ngạt của công nhân nữ.,

Đối với Dreiser, địa điểm không phải là những trung tâm hoạt động lâu bền và môi trường không phải là nơi thực hiện một hệ thống công việc. Bản thân nghề nghiệp chỉ là một môi trường bị bao phủ trong bầu không khí mệt mỏi, chán chường hoặc đầy cạm bẫy.

Công việc chỉ là một địa điểm mà người ta được nhìn bởi một người khác, và được xác định bởi cái nhìn đó - một cái nhìn hoà tan cái tôi vào bầu không khí. Thế giới của Dreiser là thế giớí tạm bợ, tuỳ hứng như ảo thuật.

Chính vì vậy, môi trường đã lấn át cá thể. Do con người bị tha hoá vµ thương mại hoá, nªn con người cũng trë thµnh một vật thể vµ môi trường che lấp bản sắc của cá thể. Dáng 2vẻ bầy đàn thay thế cho dáng vẻ cá nhân. Dáng vẻ của Clyde giống hệt tất cả các nhân viên phục vụ. Tính chất hoà lẫn trong các bộ đồng phục mà Clyde hay mặc trở thành biểu tượng của bản sắc quần thể. Trong cách miêu tả của Dreiser, đồng phục của nhân viên phục vụ, đồng phục viên chức và quần áo tù nhân giống hệt nhau.

Rồi khi làm phân xưởng trưởng Nhà máy cổ cồn, Clyde bắt chước dáng đi, giọng nói của Gilbert. Sự giống nhau của hai nhân dạng tạo thành xương sống của cốt truyện (một cái diện mạo mượn của người khác). Cũng nhờ vào đặc điểm này mà ông bác đã nhận anh vào làm trong xí nghiệp của ông. Rồi cũng vì cái diện mạo giống nhau của hai người mà Sondra hiểu lầm và mời Clyde lên xe hơi. Trong đoạn đối thoại giữa Clyde với nữ thư ký ở nhà máy, cô thư ký khúm núm vâng dạ, khi biết Clyde là cháu Griffiths.

Mỗi nhân viên là một mảnh của khách sạn. Khách sạn là cả một thế giới – là một tồn tại đầy uy lực và khiến cho những con người đứng bên nó không có ý nghĩa gì.

Trong thi pháp và kỹ xảo miêu tả của Dreiser, các chi tiết về nhà cửa, những gian buồng, quấn áo tạo nên dáng vẻ và tư thể con người. Chúng là những yếu tố đầu tiên che phủ thân hình “cái tôi”. Nhà máy của Griffiths sản xuất quần áo và cổ cồn. Tiền lương mà Clyde dành dụm được đều ném hết vào việc may xắm quần áo. Clyde không có nhà, không có buồng riêng, nên anh và Roberta phải yêu nhau vụng trộm trong gian buồng chật hẹp mà anh thuê với giá rẻ mạt.

Không phải ngẫu nhiên trong thi pháp của Dreiser, khi đồ vật thuộc về một môi trường có uy lực nào đó, thì nó cũng có sức mạnh đè nén và áp chế con người. Trong phiên toà, những đồ vật trở thành bằng chứng chống lại Clyde: Đó là hai cái mũ rơm, bộ comlê ẩm ướt và chiếc vali mà anh mang theo đến một địa điểm bên hồ vắng vẻ.

Anh trao đổi quan hệ tình dục với Hortense - một cô gái sa đọa, bằng 1 cái áo vét. Trong một tình tiết trước khi xẩy ra tai biến, Clyde tìm đến một cửa hàng quần áo, giả vờ muốn mua cravát, nhưng thực ra lại hỏi thăm về một bác sĩ chuyên làm nghề phá thai.

Hoàn cảnh môi trường xô đẩy Clyde. Anh ta không tạo dựng nên cuộc đời mình. Hành vi anh ta không do anh ta quyết định. Theo cái nghĩa hiện sinh, anh ta không ‘tạo dựng nên’ cuộc đời của chính mình. Với lý do đó, những hành vi của anh không tuỳ thuộc vào điều anh ta là ai. Anh dường như không có mặt ở những khoảnh khắc quyết định, chẳng hạn như anh vắng mặt khi xe hơi gây tai nạn và làm chết một đứa trẻ. Đối với Clyde, quả thực Roberta chết là do tai nạn. Và anh ta là đồ vật gì đó ở trên thuyền, nhưng ‘một ai đó’ cầm cái máy ảnh mà Roberta va đầu vào? Có thể nói anh ta không tham gia vào cái việc mà anh ta làm, nhưng tham dự vào cái địa điểm mà anh ta tồn tại. Ở chỗ này, chứ không ở chỗ khác thay thế cho điều làm việc này chứ không làm việc khác.

Clyde là một kẻ luôn bị động. Anh ta “được” ông bác giúp đỡ, “được” Sondra hiểu lầm và buộc phải yêu Roberta. Tất cả trạng thái bị động này là do hoàn cảnh xui khiến mà Clyde không có bản lĩnh để làm chủ hành vi của mình, vì vậy Clyde đã mắc sai lầm trong tất cả các sự kiện có tính quyết định.

Tất cả hành vi có tính quyết định của Clyde đều là sai lầm và dẫn đến tai nạn. Là một đồ vật không có giá trị, Clyde luôn luôn là kẻ đứng bên ngoài giữa hai thế giới. Những tình tiết sau đây nêu bật trạng thái bất lực, bị động và liều lĩnh của Clyde như một đồ vật luôn luôn bị thế giới của những kẻ giầu sang chi phối và sai khiến.

Do anh mang danh là cháu ruột của ông chủ thuộc họ Griffiths, khi anh xuống phân xưởng, công nhân tỏ vẻ kính trọng anh. Nhưng thực ra đôi khi Clyde được chiếu cố đến thăm biệt thự của ông bác, thì cả gia đình ông đã đối xử với anh như người dưng nước lã. Sau này, khi Clyde bị bắt giam và bị cáo buộc là kẻ giết người, không một ai trong gia đình Griffiths quan tâm đến số phận của anh.

Ngày đầu tiên đến Khách sạn Green – Davidson, anh được gọi lên phòng 529. “Clyde giả vờ như không tò mò, nhưng thực ra anh đang nhìn rất chăm chú vào cái thế giới sang trọng qua cửa mở hé và qua một tấm gương. Trong tâm trí anh, cảnh tượng này như được ngắm nhìn qua cánh cổng của thiên đường. Ở đó có các chàng trai và những cô gải trẻ cũng trạc tuổi như Clyde. Họ nói năng cười cợt và uống rượu.”⁴⁵

Sau khi có quan hệ thân thiết với Sondra, Clyde chưa được cô nàng mời đến thăm nhà cô ta. Nhưng vì tò mò muốn biết gia đình cô sang trọng đến mức nào, anh đã giở một tờ báo để đọc một bài viết bình luận về lối sống của gia đình Sondra, rồi phóng sự về một vụ giết người đăng trên báo đã gợi nên ở trong anh ý định mưu sát Roberta.

Khi vào khu nghỉ mát, Sondra lén nhét vào tay anh 75 đôla để hai người vào cổng. Số tiền là điều sỉ nhục đối với anh, nhưng anh phải nhận món tiền đó để lọt được vào môi trường của tầng lớp trên.

Thi pháp và kỹ xảo của Dreiser vừa tiêu biểu cho nghệ thuật văn xuôi Mỹ và Châu Âu đầu thế kỷ XX, nhưng đồng thời Dreiser cũng có những cách tân độc đáo và riêng biệt so với những tác giả đương thời. Những cái mới của ngòi bút Dreiser nổi bật ở kỹ xảo tạo dựng những tình huống trớ trêu trong đó mọi ứng xử, tâm lý, hành vi và số phận của nhân vật đều do đô thị và những đồ vật xui khiến và chi phối. Đô thị và đồ vật trong sáng tác của Dreiser trở thành những hình tượng trung tâm tạo dựng nên kết cấu cốt truyện với những tình tiết nghệ thuật tràn đầy tính kịch và có vai trò chi phối và tác động đối với hành vi và số phận của các nhân vật. Những đặc điểm này góp phần tạo nên thể loại tiểu thuyết tâm lý xã hội phản ánh số phận những con người nghèo hèn và bất lực trong xã hội tiêu thụ và thương mại hóa.

Những trang lý giải và phân tích trên đây cho thấy những sáng tạo nghệ thuật của Dreiser gắn liền với thực tại của xã hội Mỹ trong tiến trình đô thị hóa và thương mại hóa. Các tiểu thuyết của Dreiser miêu tả rất chi tiết và sống động mối quan hệ và sự tác động của đô thị đối với những lớp người lao động nghèo khổ. Khác với nhiều tác giả đường thời và cả nửa đầu thế kỷ XX, Dreiser không sử dụng kỹ xảo “dòng ý thức” nhằm khắc họa chân dung và tâm lý nhân vật, mà sử dụng một hệ thống kỹ xảo rất phong phú nhằm khắc họa môi trường kinh tế và đô thị như những “đồ vật”. Dưới lăng kính nghệ thuật của nhà văn, con người cũng trở thành đồ vật. Cả một hệ thống kỹ xảo đã được sử dụng nhằm thông qua các tình huống và tình tiết thể hiện các trạng thái khi con người bất lực, bị động, bị cám dỗ và chi phối dưới áp lực của “đồ vật” và đô thị. Những sáng tạo về thi pháp và kỹ xảo của Dreiser thể hiện một cách đậm nét và độc đáo cảm hứng nghệ thuật của nhà văn vừa phân tích và phê phán sức hút ma quái của chủ nghĩa tư bản vừa đồng cảm và xót thương cho thân phận của những con người trở thành nạn nhân và vật hy sinh của “giấc mộng Hoa Kỳ”.

Trong sáng tác của Dreiser, cả hai thi pháp chủ nghĩa tự nhiên và thi pháp chủ nghĩa hiện thực đều được tác giả vận dụng một cách uyển chuyển và tinh tế nhằm khắc họa thực tại và con người của xã hội Mỹ trong tiến trình hình thành và phát triển của kinh tế thị trường và chủ nghĩa tư bản. Vì vậy qua các tiểu thuyết của Dreiser, giới nhà văn cũng như các bạn đọc Việt Nam có thể rút ra những bài học bổ ích cả về nghệ thuật cũng như về lối sống và đạo đức ứng xử giữa người và người trong cuộc sống với biết bao mâu thuẫn giữa con người và cộng đồng, giữa sự cạnh tranh và công bằng xã hội, giữa lợi ích cá nhân và sự phồn vinh của toàn xã hội.

Ch­¬ng 6

F. Scott Fitzgerald (1896-1940)

I. nhµ v¨n vµ t¸c phÈm

Francis Scott Fitzgerald sinh ra vµo ngµy 24 th¸ng 9 n¨m 1896 t¹i thµnh phè St. Paul, bang Minnesota thuéc miÒn trung t©y cña n­íc Mü. VÒ t­ chÊt vµ tÝnh c¸ch, Fitzgerald ®Òu mang ®Ëm nh÷ng ¶nh h­ëng kh¸c nhau cña c¶ cha vµ mÑ «ng. Cha Fitzgerald xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh ®Þa chñ giÇu cã nh­ng råi tôt xuèng tÇng líp trung l­u yÕu kÐm. Nh­ng gia ®×nh bµ mÑ th× l¹i gåm nh÷ng nhµ doanh nghiÖp tõ Ireland ®Õn nhËp c­ vµ ®ang phÊt lªn. ChÝnh «ng ngo¹i cña cËu bÐ Fitzgerald ®· bï ®¾p cho con rÓ ®Ó cha cña Fitzgerald cã thÓ duy tr× sinh ho¹t cña mét gia ®×nh vÉn mang nhiÒu d¸ng dÊp quÝ ph¸i. Bµ mÑ lµ ng­êi vÉn nu«i nhiÒu tham väng, nªn bµ cho cËu bÐ ®Õn New Jersey thuéc miÒn ®«ng ®Ó vµo häc t¹i tr­êng tiÓu häc vµ trung häc cña gi¸o héi Thiªn Chóa gi¸o.

Khi lªn ®¹i häc, chµng trai ®­îc vµo häc t¹i tr­êng ®¹i häc Princeton næi tiÕng. Nh­ng viÖc häc lu«n bÞ ph©n t¸n bëi sù ham thÝch nghÒ v¨n ch­¬ng. Anh s¸ng t¸c th¬ tr÷ t×nh vµ mang ra ®äc trong c©u l¹c bé Triangle. Råi anh cho ®¨ng th¬ vµ truyÖn ng¾n trong t¹p chÝ v¨n häc Nassau. Thêi gian sau, anh liªn tôc viÕt truyÖn ng¾n cho tê Saturday Evening Post vµ viÕt kÞch phim cho Hollywood.

Mïa thu n¨m 1917, khi ®ang häc n¨m cuèi cïng t¹i ®¹i häc, Fitzgerald ph¶i ®¨ng ký nghÜa vô qu©n dÞch vµ theo mét ®¬n vÞ qu©n Mü ®Õn ®ån tró t¹i thµnh phè Kansas, råi sau chuyÓn ®Õn Kentucky. ë nh÷ng n¬i nµy, anh tranh thñ th× giê, miÖt mµi víi b¶n th¶o cuèn tiÓu thuyÕt ®Çu tay cña anh mµ sau nµy mang nhan ®Ò PhÝa bªn nµy cña thiªn ®­êng. Trong thêi gian ®¬n vÞ ®ãng qu©n t¹i bang Alabama, anh gÆp gì vµ rÊt nhanh chãng yªu c« g¸i 18 tuæi tªn lµ Zelda Sayre. Th¸ng 2 n¨m 1919, sau khi gi¶i ngò, anh chuyÓn ®Õn thµnh phè New York vµ lµm viÖc cho mét h·ng qu¶ng c¸o. Nh­ng vµo th¸ng 6 n¨m 1919, Zelda tuyªn bè chÊm døt cuéc høa h«n víi lý do lµ hä ë c¸ch xa nhau qu¸. Fitzgerald bÌn quyÕt ®Þnh th«i viÖc, trë vÒ St. Paul vµ viÕt l¹i cuèn tiÓu thuyÕt víi nhiÖt t×nh hµo høng vµ khÈn tr­¬ng.

Th¸ng 3 n¨m 1920, PhÝa bªn nµy cña thiªn ®­êng ®­îc xuÊt b¶n, th× th¸ng 4 n¨m ®ã anh vµ Zelda c­íi nhau. Cuèn s¸ch nµy rÊt thµnh c«ng vÒ mÆt tµi chÝnh, ®ång thêi lµ c¬ së ®Ó cho tªn tuæi cña t¸c gi¶ ®­îc nh¾c ®Õn ë kh¾p n¬i trong vµ ngoµi n­íc. Hµo quang cña thµnh ®¹t vµ h¹nh phóc to¶ s¸ng trong ng«i nhµ cña cÆp vî chång míi c­êi. Cuéc sèng cña hä h©n hoan nh­ trong kh«ng khÝ cña thêi ®¹i nh¹c Jazz, theo c¸ch nãi cña t¸c gi¶ lóc ®ã.

Nh©n vËt chÝnh cña cuèn tiÓu thuyÕt nµy lµ Amory Blaine. §­îc bµ mÑ giÇu cã lµ Beatrice chiÒu chuéng ngay tõ khi lät lßng, nªn Amory cã thãi l­êi biÕng vµ xa l¸nh c¸c b¹n bÌ ë tr­êng häc. Nh­ng råi cËu l¹i trë thµnh c©y thÓ thao xuÊt s¾c cña tr­êng. Amory nhËn «ng Darcy lµm bè nu«i cña m×nh vµ gi÷ m·i t×nh c¶m s©u ®Ëm víi «ng giµ nµy. Khi vµo tr­êng ®¹i häc Princeton, Amory h¨ng h¸i tham gia c©u l¹c bé th¬ ca. Anh còng tham gia cuéc biÓu t×nh ®ßi hoµ b×nh do Burne l·nh ®¹o. Chµng trai míi lín lªn nµy cã mét quan hÖ t×nh yªu ngät ngµo vµ kÝn ®¸o víi Isabel, c« b¹n häc tõ nhá. Xuýt n÷a th× anh còng bÞ cuèn hót vµo mèi t×nh víi Sara, c« em hä xinh ®Ñp vµ go¸ chång. Råi chµng trai tham gia vµo qu©n ngò vµ ®i sang Ph¸p víi c¸i lon trung uý trªn vai. Khi anh trë vÒ n­íc, th× bµ mÑ ®· mÊt vµ tµi s¶n kh«ng biÕt biÕn ®i ®©u hÕt. Anh ®µnh lµm nghÒ viÕt qu¶ng c¸o. Anh l¹i cã quan hÖ yªu ®­¬ng víi Rosaline, nh­ng råi c« lÊy ng­êi kh¸c v× tin r»ng kh«ng thÓ sèng h¹nh phóc trong c¶nh nghÌo khæ. Amory t×m ®Õn r­îu m¹nh ®Ó quªn ®i nçi buån cña sù thÊt t×nh. ChØ sau khi «ng bè nu«i Darcy mÊt, anh míi b¾t ®Çu thøc tØnh vµ nhËn ra r»ng: “lßng kh«ng vô lîi, kh«ng Ých kû míi lµ c¸i phÇn sèng ®éng nhÊt” cña b¶n th©n m×nh. Vµ ®ã lµ kinh nghiÖm mµ anh rót ra ®­îc ë c¸i tuæi 24. Anh nãi to lªn cho chÝnh m×nh: “T«i hiÓu ®­îc b¶n th©n t«i råi. Nh­ng chØ cã thÕ th«i.”

TiÓu thuyÕt n¾m b¾t ®óng ­íc väng vµ t©m tr¹ng cña con ng­êi, ®Æc biÖt lµ líp trÎ ®­¬ng thêi, nªn ®· g©y ®­îc sù ®ång c¶m gi÷a nh©n vËt víi ®éc gi¶ vµ t¸c gi¶. TiÓu thuyÕt nµy cã tÝnh chÊt tù thuËt do nh©n vËt chÝnh cã nhiÒu nÐt t­¬ng ®ång víi t¸c gi¶. Nhê cuèn s¸ch, “Fitzgerald kh«ng chØ giµnh ®­îc t×nh yªu cña Zelda, mµ cßn trë thµnh danh nh©n v¨n ho¸..(.)..C¶ mét thÕ hÖ sinh viªn c¸c tr­êng ®¹i häc l¾ng nghe Fitzgerald nh­ l¾ng nghe mét nhµ tiªn tri.”⁴⁶

TiÓu thuyÕt cã søc l«i cuèn vµ t¸c ®éng x· héi ngay tøc th×. Trong n¨m ®Çu tiªn, cuèn s¸ch b¸n ®­îc 40.000 b¶n, khiÕn t¸c gi¶ chØ qua mét ®ªm ®· trë nªn næi danh. Nã còng kiÕm ®­îc cho t¸c gi¶ mét kho¶n thu nhËp lín. “§Õm l¹i tói tiÒn, t«i thÊy r»ng n¨m 1919, nhê s¸ng t¸c t«i kiÕm ®­îc 800 ®« la, n¨m 1920, t«i kiÕm ®­îc 18.000 ®«la b»ng viÕt truyÖn ng¾n, kÞch phim vµ s¸ch. NhuËn bót nh÷ng truyÖn ng¾n cña t«i ®· t¨ng tõ 30 ®«la lªn 1.000 ®«la. Trong 17 n¨m tiÕp theo, «ng kh«ng ngõng cho ®¨ng truyÖn ng¾n trªn tê Saturday Evening Post. Tuy Fitzgerald vÉn lµ mét trong nh÷ng t¸c gi¶ xuÊt s¾c vÒ truyÖn ng¾n, nh­ng «ng cã vÎ coi th­êng thÓ lo¹i nµy. ¤ng nãi: “T«i kh«ng thÝch thÓ lo¹i nµy vµ viÕt chØ ®Ó kiÕm tiÒn mµ th«i” vµ cho lµ tiÓu thuyÕt míi biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt tµi n¨ng cña «ng. Tuy nhiªn, sinh thêi, «ng ®· cho ra ®êi mét sè tËp tuyÖn ng¾n xuÊt s¾c nh­ Nh÷ng c« g¸i dËy th× vµ nh÷ng nhµ triÕt häc (1920), Nh÷ng c©u chuyÖn vÒ thêi ®¹i nh¹c Jazz (1922), TÊt c¶ nh÷ng chµng trai buån phiÒn (1935).

Nhµ phª b×nh Edmund Wilson tõng quen biÕt Fitzgerald ë Princeton vµ sau nµy trë thµnh b¹n th©n thiÕt cña «ng, tõng khuyªn nhµ v¨n r»ng «ng cã nguy c¬ trë thµnh mét “c©y bót tiÓu thuyÕt phæ cËp Ýt gi¸ trÞ”. Râ rµng lµ Fitzgerald kh«ng hÒ l­u t©m ®Õn lêi khuyªn cña Wilson, khi «ng b¸n hµng chôc truyÖn ng¾n cho c¸c tê t¹p chÝ phæ th«ng.

Sau khi kÕt h«n, cÆp vî chång trÎ sèng mét cuéc sèng hµo hoa, cuång nhiÖt vµ xa xØ. Trong suèt thËp kû 20 sang ®Õn thËp kû 30, hä mÆc quÇn ¸o hîp thêi trang, ë nh÷ng kh¸ch s¹n ®¾t tiÒn, khiªu vò bªn c¹ch bµn ¨n cña nh÷ng nhµ hµng sang träng. Ho dù nh÷ng b÷a tiÖc kÐo dµi ®Õn tËn ®ªm khuya vµ tiªu sµi nhiÒu h¬n kho¶n tiÒn mµ nhµ v¨n kiÕm ®­îc.

Cuèn tiÓu thuyÕt thø hai cña nhµ v¨n Ng­êi ®Ñp vµ kÎ bÞ ®o¹ ®Çy (1922) lÊy c¶m høng ngay tõ cuéc h«n nh©n vµ lèi sèng phãng ®·ng cña gia ®×nh m×nh. Nh­ng nh÷ng bµi b×nh luËn trªn b¸o chÝ tá ra l¹nh nh¹t víi t¸c phÈm nµy. Thêi gian nµy, hä sèng trªn ®¶o Long cña Thµnh phè New York. N¨m 1924, vî chång Fitzgerald lªn tÇu thuû ®i du lÞch Ch©u ¢u. Trong chuyÕn ®i nµy, Fitzgerald kÕt b¹n víi c¸c nhµ v¨n Gertrude Stein, Ezra Pound vµ Hemingway.

N¨m 1925, nhµ v¨n cho xuÊt b¶n cuèn tiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña «ng: Gatsby vÜ ®¹i. TiÓu thuyÕt nµy trë thµnh mét sù kiÖn v¨n ho¸ ë Hoa Kú. Ba cuèn phim ®­îc chuyÓn thÓ tõ t¸c phÈm nµy vµ hµng chôc bµi b¸o ca ngîi tµi n¨ng cña nhµ v¨n. Së dÜ cuèn s¸ch l«i cuèn ®­îc ®«ng ®¶o ®éc gi¶ lµ do t¸c gi¶ kh¾c häa s©u s¾c mèi xung ®ét cã tÝnh bi hµi kÞch gi÷a t×nh yªu vµ tiÒn tµi, gi÷a kh¸t väng thµnh ®¹t vµ thùc t¹i phò phµng. Gatsby - nh©n vËt chÝnh, tõ tÇng líp lao ®éng nghÌo khæ do ch¨m chØ vµ th¸o v¸t ®· v­¬n lªn trë thµnh ng­êi giÇu sang. Hµnh ®éng tiÓu thuyÕt b¾t ®Çu tõ thêi ®iÓm anh ®· mua mét biÖt thù lín ®Ó ®­îc ë gÇn Daisy, ng­êi yªu cò cña anh, mÆc dï nµng ®· cã gia ®×nh. §iÒu nµy kh«ng nh÷ng cho thÊy Gatsby lµ mét g· si t×nh, mµ cßn lµ mét kÎ tõ líp b×nh d©n muèn hoµn toµn hoµ m×nh vµo x· héi th­îng l­u. Bëi v× Daisy lµ thµnh viªn cña x· héi ®ã vµ tr­íc ®©y së dÜ anh kh«ng c­íi ®­îc Daisy còng chØ v× th©n phËn nghÌo hÌn cña anh kh«ng t­¬ng xøng víi gia ®×nh cao sang cña nµng. Nh­ng lóc nµy tuy anh ®· b­íc ®­îc vµo m«i tr­êng cña tÇng líp th­îng l­u, hä vÉn khinh bØ c¸i qu¸ khø hÌn kÐm cña anh. T×nh c¶m gi¶ dèi cña Daisy cµng x« ®Èy anh vµo t×nh thÕ lè bÞch vµ cuèi cïng thñ ®o¹n nham hiÓm cña chång Daisy ®· x« ®Èy anh ®Õn chç huû diÖt. T¸c phÈm nµy kh¸i qu¸t mét c¸ch nghÖ thuËt th©n phËn cña nh÷ng con ng­êi Mü trong c¬n chao ®¶o quay cuång cña c¶ mét x· héi bÞ tha ho¸ tr­íc søc c«ng ph¸ cña lèi sèng vËt chÊt chñ nghÜa Ých kû vµ tµn nhÉn.

Th¸ng 12 n¨m 1926, ®«i vî chång Gatsby trë vÒ Hoa Kú vµ cã vµi th¸ng anh ®Õn Hollywood viÕt kÞch phim. Sau ®ã hä chuyÓn vÒ ë ngoai « Wilmington, bang Delaware. Fitzgerald ngµy cµng uèng nhiÒu r­îu. Mïa hÌ n¨m 1928, hä trë l¹i Paris. Lóc nµy Zelda chuyÓn sang häc nghÒ vò ba lª víi tham väng cã thÓ nhanh chãng næi danh, nh­ng ®· qu¸ muén. Hai n¨m sau, trong mét chuyÕn ®i Ch©u ¢u, Zelda lÇn ®Çu tiªn ph¸t bÖnh t©m thÇn. Trong m­êi bÈy n¨m cuèi ®êi, phÇn lín thêi gian bµ sèng trong bÖnh viÖn.

N¨m 1931, Fitzgerald vÒ Mü gi÷a lóc cuéc suy tho¸i ®ang trÇm träng. ViÖc kiÕm tiÒn rÊt khã kh¨n, trong khi vî «ng ®ang mang bÖnh vµ «ng b¾t ®Çu nghi ngê vÒ kh¶ n¨ng viÕt v¨n cña m×nh. ThÕ lµ «ng cµng uèng r­îu nhiÒu h¬n.

N¨m 1934, nhµ v¨n cho ra ®êi tiÓu thuyÕt Trêi ®ªm ªm ¶. T¸c phÈm nµy miªu t¶ nh÷ng tÊn bi hµi kich trong t×nh yªu vµ gia ®×nh. Trong thÕ giíi nh©n vËt cña Fitzgerald, kh«ng cã ai thùc sù cã cuéc ®êi h¹nh phóc. Ngßi bót trµo phóng vµ hµi h­íc cña nhµ v¨n tá ra s¾c s¶o trong nhiÒu trang t¸c phÈm. Nh­ng vÒ mÆt t©m hån vµ c¶m høng, «ng vèn lµ nhµ v¨n tiªu biÓu cho nh÷ng n¨m sau ®¹i chiÕn vµ nh÷ng n¨m 20, lóc nµy Fitzgerald d­êng nh­ kh«ng n¾m b¾t ®­îc nh÷ng chuyÓn biÕn s©u s¾c vµ to lín cña t©m tr¹ng con ng­êi trong thêi kú míi, nªn cuèn s¸ch kh«ng ®­îc ®ãn nhËn nång nhiÖt.

Do m¾c nî nhiÒu, n¨m 1937, nhµ v¨n trë vÒ Hollywood ký hîp ®ång nhËn lµm t¸c gi¶ viÕt kÞch phim. Nh­ng nh÷ng cè g¾ng chuyÓn ngßi bót v¨n xu«i thµnh ngßi bót kÞch phim kh«ng thµnh c«ng. ViÕt rÊt nhiÒu mµ chØ mét kÞch b¶n ®­îc chÊp nhËn. Nh÷ng c¬n say chuÕnh cho¸ng cña «ng tiÕp tôc g©y r¾c rèi cho c¸c x­ëng phim ë Hollywood. N¨m 1940, do mét c¬n ®au tim, «ng qua ®êi t¹i Hollywood khi míi 44 tuæi. TiÓu thuyÕt VÞ hoµng tö cuèi cïng lµ t¸c phÈm cuèi cïng cña «ng vµ ch­a hoµn thµnh.

Trong thêi gian «ng mÊt, thu nhËp còng nh­ danh tiÕng cña «ng sa sót th¶m h¹i. Nh­ng vÒ sau giíi nghiªn cøu phª b×nh ®¸nh gi¸ l¹i vµ kh¼ng ®Þnh r»ng «ng lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n tiªn phong cña v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa. ChÊt tr÷ t×nh kÕt hîp víi t×nh huèng kÞch v¹ch trÇn sù trçng rçng cña thÕ giíi tinh thÇn trong x· héi hiÖn ®¹i, ®ång thêi nhen lªn niÒm hy väng vÒ mét c¸i g× ªm ¸i h¬n, t­¬i vui h¬n trong t­¬ng lai. Nhµ phª b×nh Lionelle Trilling cho r»ng: Fitzgerald “cã lÏ lµ nhµ v¨n næi tiÕng cuèi cïng ®· kh¼ng ®Þnh trÝ t­ëng t­îng l·ng m¹n kÕ thõa tõ thêi Phôc H­ng vÒ kh¸t väng c¸ nh©n hay chñ nghÜa anh hïng, vÒ cuéc sèng dÊn th©n vµo hay tõ bá nã v× lý tt­ëng cña c¸i t«i.”⁴⁷

Hai b×NH DIÖN NGHÖ THUËT

TRONG CÊU TRóC TIÓU THUYÕT GATSBY VÜ §¹I

Nhµ v¨n F.Scott Fitzgerald cã mét sè phËn ®Æc biÖt kh¸c th­êng trong cuéc ®êi vµ trong v¨n nghiÖp. B»ng sù quan s¸t, suy ngÉm vµ kinh nghiÖm cña b¶n th©n víi nh÷ng thµnh c«ng rùc rì vµ c¶ nh÷ng thÊt b¹i ®¾ng cay, «ng hiÓu s©u s¾c thêi ®¹i m×nh. TiÓu thuyÕt Gatsby vÜ ®¹i ®­îc ®¸nh gi¸ lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt trong v¨n häc Mü vµ thÕ giíi. TiÓu thuyÕt nµy thÓ hiÖn s©u s¾c sè phËn cña con ng­êi trong sù ph¸t triÓn phøc t¹p cña x· héi Mü. Tõ cuèi thÕ kû XIX ®Õn thËp kû 20 cña thÕ kû nµy, sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña nÒn kinh tÕ Mü ®· kh«ng kh¬i gîi nªn trong nh©n d©n vµ trÝ thøc Mü nh÷ng ¶o t­ëng vÒ mét x· héi tù do vµ tèt ®Ñp. Nh­ng råi ¶o t­ëng ®· tan vì tr­íc thùc tÕ phò phµng cña v¨n minh vËt chÊt trong ®ã lèi sèng thùc dông vµ vÞ kû ®· ¸p ®¶o vµ lÊn ¸t mäi gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ ®¹o ®øc trong cuéc sèng céng ®ång. Hµng lo¹t nhµ v¨n Mü nh­ F. O’Conner, J. Steinbech, E. Hemingway, J. Salinger... ®· phª ph¸n vµ v¹ch trÇn c¸i gäi lµ “giÊc m¬ n­íc Mü”. Nh­ng Fitzgerald lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· ph¸t hiÖn mét c¸ch nghÖ thuËt vµ tµi t×nh giÊc m¬ ®ã. Bëi chÝnh «ng ®· tõng nhiÒu phen chÕt ch×m trong giÊc m¬ h·i hïng. Vµo thËp kû 20, khi «ng ®ang vËt lén, lßng trµn trÒ hy väng nh»m thµnh ®¹t vµ ngoi lªn trong x· héi th­îng l­u, «ng ®· ®Æt tªn cho thêi kú nµy lµ “thêi ®¹i nh¹c Jazz”. Giai ®iÖu say s­a, l©ng l©ng mµ cuång nhiÖt Êy thÓ hiÖn chÝnh x¸c t©m tr¹ng cña thêi ®¹i. Sau khi «ng mÊt, Ban biªn tËp Thêi b¸o New York nhËn xÐt: “¤ng tµi t×nh h¬n ®iÒu «ng tù hiÓu vÒ m×nh, v× trong thùc tÕ vµ víi ý nghÜa v¨n häc, «ng ®· ph¸t hiÖn ra c¶ mét thÕ hÖ... ¤ng ®· thÓ hiÖn hä vµ thËm chÝ ®· h­íng dÉn hä, trong khi b­íc vµo tuæi trung niªn, hä nh×n thÊy nÒn tù do cao quý ®ang ®øng tr­íc ®e do¹ cña sù huû diÖt”⁴⁸. Ban biªn tËp NXB Penguin Books còng nhËn xÐt: “¤ng ®· ®Æt tªn cho mét thêi ®¹i... sèng qua thêi ®¹i ®ã vµ nh×n thÊy nã tù thiªu huû.”⁴⁹

TiÓu thuyÕt “Gatsby vÜ ®¹i” kh¾c ho¹ s©u s¾c qu¸ tr×nh vì méng vµ tù thiªu huû cña thêi ®¹i Êy.

M©u thuÉn gi÷a “giÊc m¬ n­íc Mü” vµ thùc t¹i phò phµng ®· trë thµnh tiªu ®iÓm cña cÊu tróc tiÓu thuyÕt. Trong cÊu tróc næi bËt lªn hai b×nh diÖn vµ còng lµ hai bót ph¸p chñ yÕu: b×nh diÖn tr÷ t×nh vµ b×nh diÖn ch©m biÕm. T¸c gi¶ th­êng sö dông bót ph¸p tr÷ t×nh trong viÖc kh¾c ho¹ “giÊc m¬ ®Ñp” cña nh©n vËt. Nh­ng b×nh diÖn tr÷ t×nh lu«n cã kh¶ n¨ng chuyÓn ho¸ thµnh b×nh diÖn ch©m biÕm. Qua sù thuËt l¹i cña nh©n vËt Nick (®ång thêi còng lµ ng­êi kÓ chuyÖn), Gatsby – nh©n vËt chÝnh lµ mét con ng­êi rÊt phøc t¹p. Cã nhiÒu tin ®ån ®¹i rÊt xÊu vÒ qu¸ khø cña Gatsby. Nh­ng trong tiÕn tr×nh cña cèt truyÖn, anh ®­îc miªu t¶ lµ mét con ng­êi s«i næi vµ nhiÖt t×nh ®èi víi b¹n bÌ. C¶ tuæi trÎ cña anh lµ nh÷ng cuéc vËt lén kh«ng ngõng nh»m cã mét chç ®øng trong tÇng líp th­îng l­u. Anh vèn sinh ra trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo ë North Dacota. Khi lín lªn, anh rêi bá quª h­¬ng, kiÕm sèng b»ng nghÒ ®¸nh c¸ ë hå Superior. Råi anh vµo häc ë mét tr­êng ®¹i häc. Nh­ng do muèn lµm giµu nhanh chãng, nªn chØ hai tuÇn sau, anh l¹i trë vÒ hå Superior vµ ë ®©y anh gÆp nhµ triÖu phó Dan Cody vµ ®· ba lÇn theo «ng ®i kh¾p lôc ®Þa ch©u Mü. Víi kinh nghiÖm thu nhËn ®­îc trong nh÷ng n¨m lµm viÖc víi nhµ kinh doanh tµi giái Êy, chµng thanh niªn ®· tù x©y dùng cho m×nh mét c¬ ng¬i lín vµ råi anh ®· trë thµnh mét trong nh÷ng ng­êi giµu cã nhÊt trªn ®¶o Long (Long island). Tùa ®Ò tiÓu thuyÕt Gatsby vÜ ®¹i võa cã ý nghÜa nãi vÒ khÝa c¹nh kh¸t väng m·nh liÖt cña mét con ng­êi kh«ng cam chÞu kiÕp sèng nghÌo hÌn, nh­ng còng võa cã ý nghÜa ch©m biÕm, bëi v× thµnh c«ng cña Gatsby kh«ng chØ dùa vµo trÝ th«ng minh vµ sù cÇn cï bÒn bØ, mµ cßn dùa vµo nh÷ng m­u m« kh«n khÐo trong c¸c ho¹t ®éng bu«n lËu. Cã tin ®ån anh tham gia vµo mét ®­êng d©y bu«n lËu r­îu cÊm. Nh­ng nh÷ng sù viÖc nµy kh«ng ®­îc miªu t¶ trªn c¸c b×nh diÖn cña tiÓu thuyÕt.

Trªn b×nh diÖn tr÷ t×nh, t¸c gi¸ kh¾c ho¹ sè phËn cña nh©n vËt Gatsby tõ lóc anh ta say s­a ch×m ®¾m trong ¶o ¶nh cña mét t×nh yªu mµ anh ta lÇm t­ëng lµ trong tr¾ng vµ cao ®Ñp cho ®Õn lóc anh ta bÞ huû diÖt trong mèi t×nh ®ã mµ vÉn ch­a thøc tØnh. Mèi t×nh cña Gatsby ®­îc t¸c gi¶ miªu t¶ víi nh÷ng h×nh t­îng ®Çy thi vÞ. Trong nh÷ng c¶nh nµy, ¸nh tr¨ng lung linh huyÒn ¶o, ¸nh sao ngêi ngêi nh­ to¶ s¸ng xung quanh ®«i trai g¸i ®ang ®¾m ch×m trong h¹nh phóc. “Mét ®ªm thu 5 n¨m vÒ tr­íc, khi nh÷ng chiÕc l¸ vµng ®ang rông xuèng, hä ®i bé ra ®­êng phè vµ ®Õn mét n¬i kh«ng cã ngän c©y nµo, hÌ ®­êng bµng b¹c ¸nh tr¨ng... Khi g­¬ng mÆt Daisy ghÐ s¸t mÆt anh, tr¸i tim anh ®Ëp rén rµng... Khi cÆp m«i anh ch¹m vµo m«i nµng, m«i nµng në ra mét b«ng hoa vµ thÕ lµ niÒm vui trän vÑn.” (4) Sau ®ã chµng sü quan trÎ theo ®oµn qu©n ra n­íc ngoµi, nh­ng ®¬n vÞ cña anh kh«ng ph¶i tham gia vµo cuéc chiÕn, råi Ýt l©u sau anh ®­îc gi¶i ngò. Nh­ng ®Õn lóc ®ã th× Daisy ®· ®i lÊy chång. Cã thÓ lµ nµng kh«ng thÓ chê anh ®­îc, nh­ng chñ yÕu lµ gia ®×nh Daisy kh«ng cho phÐp nµng lÊy mét sü quan nghÌo hÌn. Nh­ng trong t©m trÝ Gatsby, chµng vÉn tin r»ng dï cã ®i lÊy chång, th× t×nh yªu cña nµng ®èi víi chµng vÉn kh«ng hÒ thay ®æi vµ nÕu chµng cã mét ®Þa vi giµu sang, th× Daisy sÏ trë l¹i víi chµng. B©y giê Gatsby ®· cã mét gia tµi lín vµ anh nghÜ lµ anh hoµn toµn cã thÓ ®¹t ®­îc tÊt c¶ nh÷ng g× anh mong muèn. Anh mua c¶ mét biÖt thù nguy nga ë East Egg. ThØnh tho¶ng Gatsby vÉn ®øng trªn b·i cá xanh trong khu nhµ m×nh vµ nh×n mét c¸ch ®¾m ®uèi, say mª ngän ®Ìn xanh l¬ trªn bÕn xuång m¸y tr­íc ng«i nhµ cña Daisy. Ngän ®Ìn ®ã ®ang ë trong tÇm tay anh, anh tin r»ng anh s¾p víi tíi nã vµ nã sÏ m·i m·i thuéc vÒ anh.

Nh­ng råi khi tiÕp xóc víi thùc tÕ, tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng trß dèi tr¸ vµ lõa ®¶o. DÇn dÇn chÊt tr÷ t×nh nh­ nhoµ tan ®i vµ hoµ lÉn víi chÊt ch©m biÕm ®Ó råi sau ®ã trë thµnh bi kÞch. C¶nh Gatsby gÆp l¹i Daisy sau 5 n¨m xa c¸ch lµ mét mµn hµi kÞch pha chót ch©m biÕm nhÑ nhµng. ë ®©y Gatsby vÉn ®¾m ch×m trong mèi t×nh si mª. Anh xóc ®éng ®Õn bµng hoµng vµ bèi rèi, anh ®¸nh r¬i c¶ mét chiÕc ®ång hå ®Æt trªn mÆt tñ. M¾t anh ®Ém lÖ, anh c¶m thÊy h¹nh phóc trµn trÒ. Nh­ng ng­îc l¹i, nh÷ng giät n­íc m¾t vµ vÎ xóc ®éng cña Daisy chØ lµ t×nh c¶m bét ph¸t trong gi©y l¸t. Daisy ®­îc miªu t¶ lµ mét phô n÷ lu«n cã nh÷ng biÓu hiÖn bÒ ngoµi rÊt dÞu dµng, tr×u mÕn vµ th©n th­¬ng. Nh­ng biÓu hiÖn ®ã l¹i lu«n che giÊu b¶n chÊt nhá nhen vµ Ých kû cña c«. Trong lÇn Nick ®Õn th¨m c«, anh ®· thÊy ngay r»ng c« qu¶ lµ cã søc cuèn hót kú l¹ ®èi víi nh÷ng ng­êi xung quanh. “G­¬ng mÆt nµng cã nh÷ng nÐt buån dÞu vµ ®¸ng yªu. G­¬ng mÆt Êy r¹ng rì víi ®«i m¾t s¸ng vµ khoÐ miÖng t­¬i tr×u mÕn. Trong giäng nãi cña c« cã mét ®iÒu g× xóc ®éng, khiÕn nh÷ng ai ®Ó ý ®Õn c« kh«ng sao quªn ®­îc: ®ã lµ sù th«i thóc nh­ cña mét tiÕng h¸t... mét lêi høa mµ nµng ®· trao cho ta mét c¸ch vui vÎ, thÝch thó vµ chØ trong chèc l¸t th«i, nh­ng nh÷ng c¸i ®ã sÏ ng©n vang trong lßng anh nh÷ng giê sau ®ã.” (5) T­¬ng ph¶n víi b×nh diÖn tr÷ t×nh lµ b×nh diÖn ch©m biÕm. B×nh diÖn nµy gåm nh÷ng trang miªu t¶ nh÷ng cuéc truy hoan th©u ®ªm suèt s¸ng t¹i biÖt thù cña Gatsby.

Gatsby lµ mét tÝnh c¸ch phøc t¹p ®Çy m©u thuÉn. Anh lu«n mong muèn trë vÒ víi giÊc m¬ dÜ v·ng, nh­ng chÝnh anh l¹i ch×m ®¾m trong cuéc sèng trèng rçng vµ v« nghÜa. Anh tiªu xµi phung phÝ tiÒn cña ®Ó tæ chøc nh÷ng cuéc vui ch¬i ¨n uèng liªn miªn trong ng«i nhµ cña anh víi mét ®¸m ®«ng nh÷ng ng­êi xa l¹. Anh muèn cho cuéc sèng giÇu sang, hµo phãng cña anh cã mét tiÕng vang lín trong giíi th­îng l­u vµ tõ ®ã xo¸ nhoµ ®i nh÷ng n¨m th¸ng nghÌo hÌn tñi nhôc. Tõ ng«i nhµ nµy anh muèn t¹o ra søc hót m¹nh mÏ ®èi víi Daisy.

Song song víi h×nh t­îng nh÷ng tßa biÖt th­ nguy nga, tr¸ng lÖ cña Gatsby vµ vî chång Dasy – Tom lµ h×nh t­îng ®Çy chÊt ch©m biÕm vÒ c¸i thung lòng tro bôi bªn ®­êng xe löa ë gi÷a ®¶o Long vµ khu trung t©m New York. ë ®©y tro bôi bèc lªn mï mÞt vµ t¹o thµnh nh÷ng ®¸m m©y mï, nh÷ng h×nh thï qu¸i dÞ bay l¬ löng trªn ®Çu ng­êi. Nh÷ng ng­êi ®i l¹i trong thung lòng nµy nhuèm ®Çy tro bôi, tr«ng nh­ nh÷ng bãng ma vËt vê. Ng­êi t×nh cña Tom lµ Mirtle sèng ë n¬i nµy. Chång chÞ lµ Wilson sèng b»ng nghÒ söa ch÷a «t«. Mirtle khinh bØ chång, coi anh lµ kÎ kh«ng ®¸ng liÕm gãt cho m×nh. Nh­ng ®èi víi Tom, th× Mirtle l¹i chØ lµ mét thø ®å ch¬i mµ ®«i khi anh ®· vïi dËp mét c¸ch tµn tÖ. B×nh diÖn ch©m biÕm gåm nh÷ng c¶nh ngé trí trªu, nh÷ng trß gian dèi, sù b¹c bÏo vµ tµn nhÉn trong quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi. T­¬ng ph¶n víi ng«i nhµ cña vî chång Wilson nghÌo nµn vµ b¸m ®Çy tro bôi, biÖt thù cña vî chång Tom bªn b·i biÓn hÕt søc sang träng vµ ®Ñp mét c¸ch th¬ méng, nh­ng nh÷ng con ng­êi sèng trong ®ã l¹i cã t©m ®Þa tr¸o trë vµ tµn nhÉn. Trong khi Wilson tóng thiÕu, ph¶i lµm lông vÊt v¶, th× vî chång Tom nhµn rçi ®Õn møc kh«ng biÕt lµm g× ®Ó giÕt thêi gian. Tr­íc khi Nick ®Õn ch¬i nhµ, Daisy vµ c« b¹n trÎ lµ Baker n»m ruçi dµi suèt buæi s¸ng trªn ®i-v¨ng. Khi tiÕp kh¸ch, hä ch¼ng cã chuyÖn g× thó vÞ h¬n chuyÖn vÒ “c¸i mòi cña ng­êi qu¶n gia”. Ch¼ng lµ tr­íc ®©y v× lµm nghÒ kim hoµn nªn mòi cña anh ta bÞ dÞ øng. Daisy gäi ®ã lµ c©u chuyÖn bÝ mËt trong gia ®×nh.

Cßn Baker th× mÆc dï lµ cÇu thñ v« ®Þch vÒ bãng g«n, nh­ng Nick chØ thÊy c« ng¸p dµi nh­ s¾p ®i ngñ. §ã lµ nh÷ng ng­êi tiªu biÓu cho tÇng líp th­îng l­u Mü. Mong ­íc cña Gatsby lµ ®­îc hoµ nhËp vµo thÕ giíi nµy. Nh­ng dÇn dÇn giÊc m¬ cña anh trë thµnh c¬n ¸c méng. Trong cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt, con ®­êng cña nh©n vËt Gatsby ®i tõ b×nh diÖn tr÷ t×nh chuyÓn sang b×nh diÖn ch©m biÕm vµ kÕt thóc b»ng c¬n ¸c méng.

Bao trïm lªn b×nh diÖn ch©m biÕm lµ h×nh t­îng ®«i m¾t b¸c sü Ekleberg trªn tÊm ¸p phÝch qu¶ng c¸o vÒ s¶n phÈm kÝnh m¸t. H×nh b¸c sü kh«ng mÆt kh«ng mòi, chØ cã ®«i m¾t xanh lÌ vµ gäng kÝnh mµu vµng khæng lå lõng l÷ng trªn kh«ng gian cña thung lòng tro bôi. Ng­êi d©n ë ®ã nghÜ r»ng ®ã lµ ®«i m¾t cña chóa. Nh­ng trí trªu thay, ®«i m¾t khæng lå cña chóa nh×n bao qu¸t kh¾p kh«ng gian, nh×n thÊy hÕt mäi nçi khæ cùc xÊu xa cña con ng­êi, nh­ng chóa vÉn thê ¬ vµ döng d­ng víi mäi chuyÖn ®êi.

ChÝnh ë n¬i ®©y ®· b¾t ®Çu tÊn bi kÞch. H«m ®ã, tÊt c¶ 5 ng­êi tõ nhµ Tom rñ nhau ra trung t©m thµnh phè vµ gÆp gì nhau ë mét nhµ hµng. T×nh tiÕt nµy tiÕp tôc triÓn khai tÊn hµi kÞch ch©m biÕm. ë ®©y Tom muèn thùc hiÖn ©m m­u xÊu xa lµ bãc trÇn gèc rÔ nghÌo hÌn cña Gatsby tr­íc mÆt vî m×nh vµ b¹n bÌ. Ng­îc l¹i Gatsby còng cã ý ®Þnh c«ng khai tuyªn bè tr­íc mÆt mäi ng­êi r»ng Daisy yªu anh chø kh«ng yªu Tom vµ c­¬ng quyÕt giµnh l¹i Daisy tõ tay Tom. Lßng tin cña Gatsby ®èi víi t×nh yªu cña Daisy ®· ®Õn møc mï qu¸ng vµ ng«ng cuång, nªn tÊt nhiªn anh kh«ng tr¸nh khái thÊt b¹i. V× mét mÆt c« thõa nhËn lµ cã yªu Gatsby, nh­ng c« nãi lµ còng yªu chång m×nh. Tr­íc lêi nãi lÊp löng n­íc ®«i nh­ vËy, Gatsby vÉn kh«ng tõ bá hy väng cuèi cïng. Råi mäi ng­êi kÐo nhau trë vÒ ®¶o trªn hai chiÕc «t«. Khi ®i ®Õn thung lòng tro bôi, kh«ng may chiÕc xe do Daisy l¸i vµ cã Gatsby ngåi bªn ®· ®Ì chÕt Mirtle. Víi ý thøc hy sinh v× ng­êi yªu, Gatsby ®· nhËn r»ng chÝnh m×nh l¸i chiÕc xe.

Trong khi ®ã Tom ®· gië trß x¶o tr¸ vµ ®¸nh lõa Wilson r»ng chÝnh Gatsby lµ thñ ph¹m g©y ra c¸i chÕt cña vî anh ta. Qua c©u chuyÖn bÞa ®Æt cña Tom, Wilson t­ëng lÇm r»ng Gatsby chÝnh lµ ng­êi t×nh cña Mirtle råi sau ®ã ruång bá vµ giÕt chÕt c« ta, nªn trong lóc ®au khæ cùc ®é, anh ®· quyÕt ®Þnh tr¶ thï. Wilson ®i bé ®Õn tËn hßn ®¶o vµ dïng sóng b¾n chÕt Gatsby gi÷a lóc anh nµy ®ang t¾m trong bÓ b¬i.

Sau c¸i chÕt cña Gatsby, ngßi bót ch©m biÕm kh¾c ho¹ víi nh÷ng nÐt ®Ëm ®Æc vÒ sù b¹c bÏo vµ tµn nhÉn trong quan hÖ gi÷a ng­êi vµ ng­êi. Cho ®Õn nh÷ng giê phót cuèi cïng tr­íc khi chÕt, Gatsby vÉn hy väng vµ chê ®îi. Anh thøc th©u ®ªm, ®øng nh×n vÒ ngän ®Ìn xanh phÝa ng«i nhµ Daisy. Anh sai ng­êi hÇu tóc trùc chê ®iÖn tho¹i cña Daisy.

Anh vÉn tin ch¾c r»ng nµng sÏ b¸o cho anh biÕt kÕ ho¹ch l×a bá Tom ®Ó ®i theo anh vµ hä sÏ b¾t ®Çu cuéc sèng míi. Nh­ng cho ®Õn khi anh chÕt, Daisy ®· hoµn toµn kh«ng cÇn biÕt ®Õn sù tån t¹i cña Gatsby trªn câi ®êi. Sau ®ã, Daisy vµ Tom thËm chÝ kh«ng ®Õn dù lÔ tang ch«n cÊt Gatsby. Cßn Baker v× sî dÝnh lÝu vµo vô tai n¹n «t«, nªn ®· cao ch¹y xa bay.

§¸m tang cña Gatsby thËt lµ v¾ng vÎ. Mét m×nh Nick ph¶i lo liÖu tÊt c¶. Tr­íc ®ã c¶ mét ®¸m ®«ng ng­êi liªn tôc ®Õn dù tiÖc vµ vui ch¬i ë nhµ Gatsby mµ kh«ng tèn kÐm mét xu nµo, cßn lóc nµy th× ch¼ng cã ai ®o¸i hoµi ®Õn kÎ xÊu sè. Cã mÆt trong ®¸m tang, ngoµi Nick ra, chØ cã ng­êi cha cña Gatsby (mét cô giµ nghÌo tõ n«ng th«n ®Õn mµ tr­íc ®ã cô ch¼ng hÒ ®­îc «ng con trai quan t©m) vµ mét ng­êi ®µn «ng cã ®«i m¾t có vä. Tr­íc ®ã «ng ch¼ng quen biÕt g× Gatsby, nh­ng th­êng xuyªn lui tíi nhµ anh nèc r­îu cho tho¶ thÝch. Con ng­êi ngå ngé kh¸c ®êi nµy t« ®Ëm thªm cho ®¸m tang mµu s¾c th¶m th­¬ng vµ ghª rîn. T¸c gi¶ cßn ph¸c ho¹ thªm mét nÐt hµi h­íc n÷a, khiÕn cho c¶nh tang tãc ®­îm thªm nô c­êi giÔu cît chua cay: Chu«ng ®iÖn tho¹i rÐo, Nick t­ëng lµ mét vÞ kh¸ch hiÕm hoi cã thiÖn ý ®Õn tiÔn ®­a ng­êi xÊu sè, nµo ngê «ng kh¸ch kh«ng cã ý ®Õn dù tang lÔ, mµ l¹i ®­a ra mét yªu cÇu qu¸i gë vµ kh«ng ®óng lóc. ¤ng ta nãi lµ ®· ®Ó quªn t¹i nhµ chñ nh©n mét ®«i giÇy dïng ®Ó ®i ®¸nh quÇn vît vµ mong r»ng gia nh©n sÏ göi cho «ng ®Ó «ng kÞp dïng vµo mét chuyÕn ®i picnic...

C¸ch t©n cña F. S. Fitzgerald khiÕn cho Gatsby vÜ ®¹i kh¸c víi h×nh thøc cÊu tróc biªn niªn cña tiÓu thuyÕt thÕ kû XIX. C¸ch t©n nµy khiÕn cho tiÓu thuyÕt cã søc co gi·n hÕt søc uyÓn chuyÓn vµ n¨ng ®éng mµ trong ®ã b×nh diÖn nghÖ thuËt cã vai trß lín h¬n kh«ng gian nghÖ thuËt. Kh«ng gian ë ®©y gåm cã ng«i nhµ cña Tom-Daisy, biÖt thù cña Gatsby, thung lòng tro bôi, mét nhµ hµng ë trung t©m thµnh phè... Nh­ng kh«ng gian nµy cè ®Þnh kh«ng thay ®æi, trong khi hai b×nh diÖn nghÖ thuËt kh«ng ngõng biÕn chuyÓn. H×nh t­îng ngän ®Ìn xanh tr­íc ng«i nhµ cña Daisy lµ tiªu ®iÓm cña b×nh diÖn tr÷ t×nh vµ h×nh t­îng ®«i m¾t xanh khæng lå trªn thung lòng tro bôi lµ tiªu ®iÓm cña b×nh diÖn ch©m biÕm. Hai h×nh t­îng cã tÝnh t­îng tr­ng nµy cã mét n¨ng l­îng lan truyÒn ®i rÊt xa vµ chóng cã mèi liªn hÖ néi t¹i: c¸i nä triÖt tiªu c¸i kia. Ngän ®Ìn xanh thu hót toµn bé t©m trÝ Gatsby vµ g©y nªn nh÷ng biÕn ®éng trong cuéc ®êi anh. §«i m¾t kÝnh xanh khæng lå nh­ mét c¬n ¸c méng ¸m ¶nh cuéc sèng cña biÕt bao ng­êi. Trong gian phßng ¸m ®Çy tro bôi Wilson ®øng bªn x¸c vî, ®«i m¾t ng©y d¹i nh×n vÒ phÝa ®«i m¾t kÝnh khæng lå mµ anh tin lµ ®«i m¾t Chóa. Nh­ng ®«i m¾t Êy kh«ng hÒ gîi nªn c¶m gi¸c thiªng liªng thµnh kÝnh, mµ chØ gîi nªn c¶m gi¸c ghª rîn nh­ cña thÇn chÕt. Vµ trong giê phót nçi ®au lµm cho Wilson biÕn d¹ng ®i, chÝnh anh còng mang d¸ng vÎ cña thÇn chÕt. Th©n h×nh anh gÇy cßm nh­ mét bé x­¬ng, khu«n mÆt anh t¸i xanh, ®«i m¾t xanh h·i hïng, tãc vµ quÇn ¸o nhuèm ®Çy tro bôi. Tõ thung lòng tro bôi, Wilson mang theo mÇm tai ho¹ trong ng­êi, ®i bé lang thang hµng chôc c©y sè ®Õn hßn ®¶o ®Ó gieo c¸i chÕt lªn ng­êi Gatsby vµ sau ®ã còng tù kÕt liÔu lu«n ®êi m×nh.

Khi Gatsby ®· chÕt th× ngän ®Ìn xanh trong t©m t­ëng anh còng t¾t ngay tøc th×. Cuèi cïng c¬n ¸c méng ®· trïm lªn giÊc m¬ ®Ñp, b×nh diÖn ch©m biÕm ®· tõ chç ¸p ®¶o ®i tíi triÖt tiªu b×nh diÖn tr÷ t×nh vµ dÉn tíi kÕt thóc bi kÞch.

NghÖ thuËt kÕt hîp mét c¸ch ®éc ®¸o c¸c yÕu tè tr÷ t×nh, ch©m biÕm vµ bi kÞch khiÕn cho tiÓu thuyÕt kh«ng chØ thÓ hiÖn s©u s¾c nh÷ng tÝnh c¸ch vµ th©n phËn con ng­êi, mµ cßn søc tè c¸o m·nh liÖt nh»m th¼ng vµo mét thêi ®¹i, mét x· héi mµ trong ®ã lèi sèng vô lîi, tµn ¸c vµ v« nh©n ®¹o ®· ngù trÞ trong quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi..