T¢M Lý THêI §¹I Vµ Sù TIÕP NHËN GI¸ TRÞ V¡N CH¦¥NG

T¢M Lý THêI §¹I
Vµ Sù TIÕP NHËN GI¸ TRÞ V¡N CH¦¥NG

G

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO QUOÁC TEÁ VIEÄT NAM HOÏC LAÀN THÖÙ BA TIÓU BAN V¨n häc vµ nghÖ thuËt viÖt nam

S.TS Hà Minh Đức^*

Tâm lý dân tộc chi phối đến tâm lý nghệ thuật trên nhiều bình diện nhưng sâu xa hơn là phương thức tư duy của dân tộc, sự liên kết bền vững của nhiều yếu tố tinh thần sâu xa của nhân dân một đất nước. Nhiều công trình nghiên cứu về tư duy dân tộc như tư duy Trung Quốc, tư duy Ấn Độ... Vấn đề tuy trừu tượng nhưng có ý nghĩa quan trọng đối với hoạt động nghệ thuật. Tư duy của một dân tộc được hình thành từ cơ sở triết học, tư tưởng chính trị thời đại, truyền thống và nếp suy nghĩ của dân gian trong cuộc sống, những phong tục tập quán được gìn giữ lâu đời. Nếp tư duy ảnh hưởng tới văn học, thơ ca và cảm xúc của các nhà thơ từ Lê Thánh Tông, Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, đến các nhà thơ thế kỷ XVIII? Nhà thơ Huy Cận nhận xét: “Từ giai đoạn Tao đàn của vua Lê Thánh Tông đến giai đoạn thế kỷ XVIII của Nguyễn Du phải 3 thế kỷ mới đổi được cảm xúc. Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Phạm Thái đổi mới được cảm xúc sau Lê Thánh Tông phải 300 năm (từ 1492 đến 1780) và từ giai đoạn Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương cho đến những năm 30 của thế kỷ phải mất một thế kỷ rưỡi, mất đi 150 năm. Không dễ mà đổi được cảm xúc. Ở Pháp để đổi được cảm xúc phải mất 100 năm (thế kỷ XVII đến cuối thế kỷ XVIII) từ đó trở đi mới có lãng mạn, thi sơn, tượng trưng...”. Thơ mới cũng ra đời sau nhiều thế kỷ chuyển đổi cách suy nghĩ cảm xúc. Đây là thời kỳ hệ tư tưởng phong kiến đã đi vào chặng đường cuối suy tàn và bất lực, không có khả năng tạo được điều gì mới mẻ trong sáng tạo nghệ thuật. Người đọc chờ đợi. Những nhà thơ mới đã xuất hiện theo yêu cầu của thời đại. Tác phẩm của họ đáp ứng thị hiếu nghệ thuật của công chúng, vì có khác với tác phẩm của một thế hệ bảo thủ và lạc hậu sắp qua về bản chất, cách cảm và cách nghĩ. Lưu Trọng Lư viết: “Các cụ ta ưa những màu đỏ chót, ta lại ưa những màu xanh nhạt. Các cụ bâng khuâng vì tiếng trùng đêm khuya, ta lại nao nao vì tiếng gà lúc đúng ngọ. Nhìn một cô gái xinh xắn, ngây thơ, các cụ coi như đã làm một điều tội lỗi, ta thì cho là mát mẻ như đứng trước một cánh đồng xanh. Cái ái tình của các cụ chỉ là sự hôn nhân nhưng đối với ta thì trăm hình muôn trạng, cái tình say đắm, cái tình thoảng qua, cái tình gần gũi, cái tình xa xôi, cái tình giây phút, cái tình ngàn thu”.

Thời cuộc đã tạo không khí đặc biệt trong sáng tạo và tiếp nhận. Giặc Mỹ bắt đầu bắn phá miền Bắc thì Chế Lan Viên đã có ngay Sao chiến thắng “Giặc Mỹ mày đến đây. Thì ta tiêu diệt ngay / Trời xanh ta nổi lửa. Biển xanh ta giết mày”. Và tiếp theo, Chế Lan Viên đã nổi lên với Những bài thơ đánh giặc. Xuân Diệu ở tuổi năm mươi cũng đến với tiền tuyến, hoà nhập cùng không khí thời đại “Yêu với căm hai đợt sóng ào ào”. Chính Hữu náo nức trong không khí “Những buổi vui sao cả nước lên đường / Xao xuyến bờ tre từng hồi trống giục”. Phạm Tiến Duật ca ngợi con đường ra trận “Đường ra trận mùa này đẹp lắm”. Tố Hữu có ý thơ đúc kết “Bốn mươi thế kỷ cùng ra trận”.

Tâm lý dân tộc là tâm lý thời chiến và tâm lý thời cuộc lúc này là tất cả vì độc lập dân tộc.

Chính trong không khí ấy, mà văn xuôi Sống như anh được xem là bài ca lớn của chủ nghĩa anh hùng cách mạng như ý Tố Hữu, rồi hòn đất, hòn ngọc như ý của Hoài Thanh, các thiên ký Người mẹ cầm súng của Nguyễn Thi, Họ sống và chiến đấu của Nguyễn Khải được ca ngợi. Các tác phẩm văn xuôi trên được đánh giá cao hơn nhiều lần giá trị vốn có của sáng tác. Điều đó cũng dễ hiểu khi những tác phẩm trên theo sát đề tài tuyên truyền có hiệu quả cho những nhiệm vụ chính trị. Tâm lý thời cuộc được hình thành do nhiều yếu tố chi phối: tư tưởng chính trị, thị hiếu nghệ thuật và làn sóng thôi thúc trực tiếp và gián tiếp của công chúng. Khi cuộc chiến tranh kết thúc và bước vào thời kỳ xây dựng hoà bình chủ nghĩa xã hội đã tạo nhiều đổi thay lớn trong sáng tác và tiếp nhận văn học. Từ chiến tranh chuyển sang hoà bình, từ tâm lý tôn vinh mọi giá trị cộng đồng sang sự quan tâm đến lợi ích và số phận cá nhân, từ sự châm chước tiêu chuẩn nghệ thuật đến việc ghi nhận và đòi hỏi công phu sáng tạo hình thức nghệ thuật, tâm lý tiếp nhận trong văn nghệ đã thay đổi nhiều. Các tác phẩm có giá trị tuyên truyền và thiếu dụng công sáng tạo nghệ thuật không giữ được chuẩn mực đánh giá cũ như Sống như anh, Người mẹ cầm súng, Họ sống và chiến đấu... Mặt khác, các tác phẩm còn bị đánh giá thiếu công bằng trong nhiều thời điểm lại có điều kiện khôi phục lại. Đó là những tác phẩm của phong trào Thơ mới và Tự lực văn đoàn trước thời kỳ đổi mới. Nhiều nhà văn như Phan Khôi, Vũ Trọng Phụng, Vũ Hoàng Chương không còn bị định kiến khi đánh giá. Thơ mới ra đời năm 1932 và mãi đến năm 1992 nhân kỷ niệm 60 năm phong trào Thơ mới, nhà thơ Huy Cận mới có thể trịnh trọng khẳng định Thơ mới đã trở lại giá trị vốn có. Tự lực văn đoàn ra đời năm 1933 và cũng phải gần 60 năm mới khẳng định được giá trị đúng đắn của văn đoàn. Vũ Trọng Phụng, một tài năng độc đáo của trào lưu văn học hiện thực, cũng phải chịu đựng nhiều vất vả của công luận để cuối cùng mới có được sự đánh giá công bằng. Mặt hạn chế, tiêu cực được nhấn mạnh nào là chất “dâm” và tính chất tự nhiên chủ nghĩa, nào là khuynh hướng trốt-kít của nhà văn này. Hôm nay, Vũ Trọng Phụng được xem như một trong những đỉnh cao của văn học hiện thực. Nhà thơ Tố Hữu cũng nhận xét “Trong văn xuôi hiện nay chưa có nhà văn nào bằng Vũ Trọng Phụng”. Phan Khôi – nhà báo sắc sảo với nhiều tiểu luận báo chí và văn học nổi lên ở mấy thập kỷ đầu thế kỷ XX – cũng chịu nhiều thiệt thòi và bất công trước sự đánh giá của dư luận..

Ở giữa hai dòng chảy như ngược chiều nhau là khuynh hướng quá đề cao và khuynh hướng đánh giá thấp tác phẩm văn chương, cần phải có sự điều chỉnh. Trước hết là sự điều chỉnh của thời gian. Thời gian sẽ giúp sự việc trở về với vị trí và giá trị vốn có. Tuy nhiên thời gian cũng gặp nhiều trở lực xã hội mà tự nó không dễ giải quyết. Nói như nhà văn Nguyễn Đình Thi “Những tác phẩm được quá đề cao thì thời gian sẽ lắng thấp dần xuống và đặt vào đúng vị trí của nó. Còn những tác phẩm thiệt thòi cần sớm khôi phục giá trị cho công bằng”. Từ đó cũng có thể đặt thêm một câu hỏi là tác phẩm văn chương nào tránh được hai xu hướng được quá đề cao hoặc bị hạ thấp trong dòng chảy của thời cuộc và tâm lý nghệ thuật, trước hết, đó phải là những sáng tác có chân giá trị. Một tác phẩm có chân giá trị chắc chắn là được sự quan tâm và nằm trên dòng luận bàn của văn chương. Tuy nhiên sáng tác không rơi vào trạng thái cực đoan, bị phủ định về tư tưởng chính trị trong một thời gian dài như trường hợp Nhất Linh, Khái Hưng hoặc nằm trong vòng xoáy phức tạp của thời cuộc qua nhiều chặng đường lịch sử. Mặt khác tác phẩm được đề cao dựa vào những yếu tố ngoài văn học thì giá trị cũng không bền vững. Sự tác động của tâm lý thời cuộc sẽ phát huy và chi phối nhiều đến sáng tạo và tiếp nhận giá trị tác phẩm văn nghệ. Với người sáng tác thì điều quan trọng là phải biết tiếp nhận giá trị của thời cuộc ở những mặt tích cực nhất, tránh xu thời, thói cơ hội và bị động ngu ngơ trước thời cuộc.

Một yếu tố nữa không kém phần quan trọng là ảnh hưởng của giao lưu và hội nhập quốc tế đến tâm lý và thị hiếu nghệ thuật. Bản sắc dân tộc của nền văn nghệ các quốc gia luôn chịu sự tác động của thời đại trên các mặt tích cực và tiêu cực. Tiếp nhận mặt tích cực của văn nghệ thời đại qua giao lưu quốc tế sẽ giúp cho văn nghệ dân tộc tăng thêm tính hiện đại, xoá bỏ sự cách biệt giữa nền văn nghệ của các dân tộc. Tuy nhiên, xu hướng cần tránh là tình trạng đánh mất mình trong quá trình hội nhập. Trước sự phát triển đa dạng và nhiều màu vẻ của văn nghệ các dân tộc, liệu có khả năng tìm được sự kết hợp giữa quá khứ và hiện tại, giữa phương Đông và phương Tây? Trong dịp Festival Huế 2008, Nhà hát mặt nạ Monte Charge của Pháp đã kết hợp với Nhà hát Tuồng Việt Nam, sáng tác vở Antigone Việt Nam. Diễn viên Pháp nói tiếng Pháp, diễn viên Việt Nam nói tiếng Việt Nam, sử dụng mặt nạ và nửa mặt nạ và vở diễn cũng được người xem hưởng ứng. Vấn đề quan trọng là vở diễn chuyển được thông điệp nghệ thuật tới người xem và được khán giả chấp nhận. Đây là một thể nghiệm cần được đánh giá và khích lệ trong việc giao lưu văn hoá với các dân tộc. Tuy nhiên, đây còn là một vấn đề phức tạp giữa các nền văn hoá giữa nước lớn và nước nhỏ, giữa nước văn minh và nước chậm tiến, giữa thể chế chính trị hoà hợp và thể chế chính trị đối lập. Tất cả đã góp phần chi phối đến tâm lý sáng tạo nghệ thuật.

Каталог: jspui -> bitstream -> 123456789
123456789 -> Nguyễn Ngọc Lý Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu về Môi trường và Cộng đồng
123456789 -> Vò Quúnh Thu Cao häc K18
123456789 -> Khoa Báo chí Đhkhxh&NV
123456789 -> Acknowledgements
123456789 -> Danh mục chữ viết tắT
123456789 -> Chương TỔng quan vật liệu mao quản trung bình (mqtb) trật tự 1 Giới thiệu chung
123456789 -> Khoa hóa họC (141 142 báo cáo)

tải về 3.48 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn: