Ijtimoiy fanlar va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi,,iqtisodiyot nazariyasi

Ishlab chiqarish omillari tushunchalari

tải về 78.75 Kb. trang 5/10 Chuyển đổi dữ liệu 03.06.2024 Kích 78.75 Kb. #57824

Điều hướng trang này:

• Ishlab chiqarish

1.3.Ishlab chiqarish omillari tushunchalari Ishlab chiqarish omillarini tasniflash o'z-o'zidan emas, balki ushbu omillarning ishlab chiqarish va tarqatish jarayonidagi rolini ochib berish nuqtai nazaridan muhimdir. Shunday qilib, Marks barcha omillar tabiiy mahsulotni ishlab chiqarish uchun bir xil darajada muhimligini ta'kidladi. Biroq, ular qiymat yaratish jarayonida butunlay boshqacha rol o'ynaydi. Faqat ishchi kuchi yangi qiymat yaratishga qodir. Ishlab chiqarish vositalari faqat mahsulotga o'zlari ega bo'lgan qiymatni o'tkazishi mumkin. Marksdan farqli o'laroq, Smit va Rikardo tovarlarni ishlab chiqarish jarayoni va tovarlarning qiymatini yaratish jarayonini farqlamadilar. Jamiyat daromadlarini taqsimlash masalasiga kelsak, marksizm nazariyasiga ko'ra, ishchi kuchi nafaqat ish haqi asosida o'z qiymatining ekvivalentini, balki foyda va annuitet shakllanadigan ortiqcha qiymatni ham yaratadi. Ingliz siyosiy iqtisodiyoti klassiklari tomonidan bu muammoni ko'rish boshqacha edi. A. Smit "o'z daromadini shaxsan o'ziga tegishli manbadan olgan har bir kishi uni o'z mehnatidan, kapitalidan yoki eridan olishi kerak"deb ishongan. Biroq, shu bilan birga, u mehnatning millat boyligi manbai va tovarlar qiymatining asosi sifatida ustun xususiyatini ta'kidladi: "mehnat nafaqat narxning (tovarning) ish haqiga to'g'ri keladigan qismini, balki ijara va foyda keltiradigan qismlarini ham belgilaydi". Boshqacha qilib aytganda, " xodim har doim ham o'z ishining butun mahsulotiga egalik qilmaydi. Aksariyat hollarda u uni yollagan kapital egasi bilan bo'lishishi kerak." Shuningdek, xodim"er egasiga o'z mehnatini yig'adigan yoki ishlab chiqaradigan narsalarning bir qismini berishi kerak". Smit va Rikardoning nazariyalari asosan vulgarizatsiya qilingan. Fransuz iqtisodchisi J. B. sayning ishlab chiqarish omillari samaradorligi nazariyasi alohida mashhur bo'ldi. Say nazariyasi ishlab chiqarishning uchta omilini ajratish bilan cheklanmaydi. U jamiyatda qiymat va daromadlarni shakllantirish jarayonida barcha omillar teng ishtirok etadi degan tezisni asoslaydi. Shuning uchun har bir omil o'z ishining mahsulotini uning ishlashiga qarab oladi. Ingliz iqtisodchilari J. Mill va Mak-Kulloch sayning uchlik formulasini "kengaytirdilar". Ular "mehnat" tushunchasini mashina va uskunalarning ishlashiga (kapital mehnati), qishloq xo'jaligi o'simliklarining o'sishining biologik jarayonlariga (tabiat mehnati) kengaytirishni taklif qilishdi. Ushbu posilkadan har bir ishlab chiqarish omili o'z "mehnati"ga muvofiq daromad oladi degan mantiqiy xulosa chiqariladi. Ishlab chiqarish omillari nazariyasi amerikalik olim J. Klark tomonidan. Klark say nazariyasini ishlab chiqarish omillarining kamayib borayotgan mahsuldorligi nazariyasi bilan to'ldirdi va shu asosda har bir omil tomonidan olingan daromadning aniq miqdorini aniqladi. Klark nazariyasiga ko'ra, har bir omil o'zining bozor narxini belgilaydigan ba'zi bir marjinal ko'rsatkichlarga ega. Resurslar bozorida o'ziga tegishli bo'lgan ishlab chiqarish omilini sotish orqali har bir kishi omilning maksimal samaradorligiga muvofiq o'z omil daromadini oladi: ishchi o'z ishi uchun ish haqi, er egasi - er ijarasi, kapital egasi - foyda oladi. Shunday qilib, ishlab chiqarish omillarining ishlash nazariyasida ishlash uchun joy yo'q. Daromadlarni taqsimlash ekvivalent almashinuv tamoyillariga muvofiq ishlab chiqarish omillariga bozor narxlari orqali amalga oshiriladi. Sei tomonidan ishlab chiqilgan ishlab chiqarish omillari nazariyasi G'arb iqtisodiy fikrida keng tarqaldi. U yoki bu shaklda u "Iqtisodiyot"ning barcha darsliklarida mavjud. Ushbu nazariyaga eng muhim zamonaviy qo'shimchalardan biri shundaki, ishlab chiqarishning o'ziga xos, to'rtinchi omili - tadbirkorlik qobiliyati va ko'nikmalari ajralib turadi. Ushbu omilga, xususan, taniqli amerikalik iqtisodchi J. Galbrayt. Qat'iy aytganda, tadbirkorlikni umuman mehnat faoliyatining turlaridan biri sifatida talqin qilish mumkin. Biroq, tadbirkorlik qobiliyatlarini mustaqil toifaga ajratish bugungi kunda tadbirkorlikning iqtisodiy hayotdagi muhim va dominant roli bilan bog'liq. Bundan tashqari, endi ular katta ahamiyatga ega bo'lgan yana bir necha omillarni ta'kidlash zarurligi haqida tobora ko'proq gaplashmoqdalar. Bu, birinchi navbatda, zamonaviy ishlab chiqarishni tasavvur qilib bo'lmaydigan axborot omili va, albatta, ekologik omil bo'lib, uning ahamiyati ishlab chiqarishning tabiatga teskari ta'sirining kuchayishi bilan belgilanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, hech qanday iqtisodiy Kontseptsiyada pul, aktsiyalar, obligatsiyalar iqtisodiy resurslarga tegishli emas. Darhaqiqat, na pul, na qimmatli qog'ozlar biron bir mahsulot yoki xizmatni yaratishda bevosita ishtirok etmaydi. Shu bilan birga, pul va qimmatli qog'ozlarni kapital bilan aniqlash jurnalistikada ham, kundalik hayotda ham odatiy holga aylandi. Kapital an'anaviy ravishda iqtisodiy resurslar bilan bog'liq. Shunday qilib, pul va aktsiyalarga ular bo'lmagan ishlab chiqarish omillari sifatida munosabat ommaviy ongda mustahkamlanadi. Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi. Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. “Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi”1. Ishlab chiqarishni tashkil kilishining barcha shakllari mujassamlashuv (kontsentratsiya) ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatsiya ayni paytda ijtimoiy va xududiy tomonlarga ega. Albatta iqtisodiy va ijtimoiy geografiya uchun ishlab chiqarishnish xududiy tomoni yetakchi rol o’ynaydi Shunga qaramasdan bu nuktlarni bir — birlari bilan bog’liq bo’lman holda o’rganish taxlil qilish biridan ikkinchisiga o’ta bilish geografik fikrlashning muhim hususiyatidir. Mujassamlashuv yoki ishlab chiqarishnish to’planishi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlariga tegishlidir Ammo geografik jixatdan u eng avvalo sanoat, qishloq xo’jaligi va transport ya’ni moddiy sohalarda yaqqol namoyon bo’ladi. Qolaversa iqtigodiy geografiya fanining ob’ektini aynan shu tarmoqlarning xududiy tashqi ta’siri ularning joylashish hususiyatlarini belgilab beradi. Chunonchi sanoat uchun «nuqta» yoki tugun ko’rinishidagi xududiy tashkil etish, qishloq xo’jaligiga areal yoki mintaqaviy (zonal) transport uchun esa lentasimon yoki chizik shaklidagi joylashuv xosdir Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ma’lum darajada xuddi ana shu nuqtalar — sanoat markazlari va tugunlari areal va zonalar tomonlarini o’rganadi. Ularning joylashuvi, aloqasi va xududiy tashkil etilishi esa yuqoridagi tarmoqlar joylashuvi bilan belgilanadi. Masalan aholi va unga xizmat ko’rsatuvchi sohalarning xududiy tizimlari sanoat, qishloq xo’jaligi va transport geografiyasi asos- ida amalga oshiriladi. Mujassamlashuv sanoat misolida juda aniq va sezilarli ko’rinadi. Bu borada ishlab chiqarish fondi, yalpi maxsulot yoki ishchi va xizmatchilarni turli yiriklikdagi korxonalarda yigilishi to’planishi sof holdagi ishlab chiqarish yoki korxona mujassamlashuvi ularning shaharlar va rayonlar joylashuvini esa urbanistik va xududiy mujassamlashuv sifatida ko’rsatish o’rinli. Mujassamlashuvning bu shakllari bir —biriga o’tib turadi va turli rayon yoki mamlakatlarga har xil birikma bo’ladi. Chunonchi shaharning markazlashuv darajasi ma’lum bir bosqichi yetgandan keyin o’ziga xos vaziyat vujudga keladi ya’ni endi mazkur shaharda quo’himcha korxonalarni ko’rish imkoniyati qolmaydi. Ekologik uy — joy transport muammolari keskinlashadi ko’rish uchun yer maydoni ham yetishmaydi va ayni paytda yangi korxona bu markazdan olisda joylashuvni ham «istamaydi». Demak yirik shaharda ham emas undan o’zoqda ham emas shaharning ichki imkoniyati yo’q korxona esa undan yiroqlasha olmaydi. Natijada yangi korxona yoki ilmiy tekshirish muassasalari oliy uquv yurtlari yirik shaharning ta’sir doirasida o’rnashadi — shahar aglomeratsiyasi yoki sanoat tuguni vujudga keladi. Yuqorida keltirilgan muloxazalarga misol qilib Toshkent atrofida joylashgan go’sht kombinati (Urtaovul shaharchasi) ToshGRES Toshkent qishloq xo’jaligi universiteti (Yalangoch manzilgoxi) yadro fizikasi institugi (Ulug’bek shaharchagi) alkogolsiz ichimliklar kombinati (Kibray) va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Toshkent aholisi extiyoji va xo’jaligi uchun zarur bo’lgan bu korxonalarning poytaxtda qurishning iloji yo’q, lekin ular iste’molchi sanoat ilm —fan markaziga yaqin bo’lmog’i lozim. Bundan yana bir xulosa ya’ni ishlab chiqarish mujassamlashuvi bilan shahar rivojlanishi o’rtasidagi munosabat kelib chiqadi. Dastlab shaharning vujudga kelishi va ulg’ayishida ishlab chiqarishni joylashtirish (mujassamlashuv) yetakchi rol o’ynaydi keyinchalik esa shaharning o’zi ishlab chiqarishning xududiy tashkil etish omiliga aylanadi. 2.Ishlab chiqarishning omilari va ularning iqtisodiyotga ta’siri- Ishlab chiqarish vositalari mehnat buyumlaridan va mehnat vositalaridan iborat. Mehnat buyumlariga ishlab chiqarish jarayonida ishlov beriladi. Ular ilgari inson mehnati ta`sirida bo`lmagan tabiiy resurslardan yoki inson mehnati natijasi bo`lgan moddiy ashyolardan iborat bo`lishi mumkin. Mehnat vositalari esa mehnat qurollariga (ishlab chiqarish qurollariga) va mehnatning moddiy sharoitlari bo`lib xizmat qiluvchi vositalarga bo`linadi. Mehnat qurollari albatta inson mehnati bilan yaratiladi. Hozirgi zamon iqtisod fani ishlab chiqarish omili deb ishlab chiqarish natijalarini belgilab beruvchi ob`ektlar, elementlar yoki shart-sharoitlarni tushunadi. Yer tabiiy omil sifatida qaraladi. U inson faoliyatining mahsuli emas, balki tabiatning in`omidir. Omillarning yer deb nomlanadigan guruhiga barcha tabiiy boyliklar, foydali qazilmalar konlari, ishlov berilayotgan yerlar, o`rmonlar kiradi. Kapital ishlab chiqarishning omili sifatida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan ne`matlarning yig`indisidan iboratdir. Ularga asbob-uskunalar, mashinalar, binolar, omborlar, transport kommunikatsiyalari, aloqa vositalari va boshqalar kiradi. Keng ma`noda olib qaralganda, moddiy kapital tushunchasi o`z tarkibiga xomashyo va materiallarni ham olsa-da, tadqiqotchilar kapital tushunchasini ishlab chiqarishda ko`p marta ishga solinadigan moddiy elementlar bilan cheklaydilar. Fanda tadbirkorlik faoliyatida ishga solinayotgan pul mablag`lari ham kapital deb ataladi. Nazariy ma`noda esa pul to`g`ridan-to`g`ri ishlab chiqarishda uning omili sifatida ishtirok eta olmaydi. Shuning uchun nazariy ma`noda qo`llanayotgan kapital tushunchasini pul mablag`larini ham o`z ichiga oladigan amaliy xo`jalik faoliyatidagi kapital tushunchasidan farqlash uchun moddiy kapital atamasidan foydalanadilar. Moddiy kapitalning texnik holati va darajasi ishlab chiqarish samaradorligiga juda kuchli ta`sir etadi va uning samaradorligini belgilab beradi. Tovar va xizmatlarni yaratishda ishga solinadigan insonning aqliy va jismoniy qobiliyatlari mehnat omilini tashkil etadi. Qobiliyatlar yig`indisi xodimning ma`lumot darajasi, kasbiy ta`lim egallaganligi, ko`nikmalari, jismoniy salohiyati va boshqa xususiyatlari bilan belgilanadi, Bularning hammasi zamonaviy fanda inson kapitali tushunchasi bilan ifodalanadi. Xodimning yuqori malakasiga, yuksak mehnat qobiliyatiga erishish uchun uni o`qitish va tarbiyalash lozim. Demak, mehnat omilini yaratish uchun ham moddiy kapital talab etiladi. Xodimni tayyorlash uchun yo`naltirilgan xarajatlarning natijasi sifatida mujassamlashgan shaxslar inson kapitali bo`lib maydonga chiqadilar. Inson kapitaliga investitsion qo`yilmalar hozirgi paytda eng samarali va o`zini eng tez oqlaydigan qo`yilmalar hisoblanadi. Tadbirkorlik qobiliyati ishlab chiqarishning o`ziga xos omili bo`lib, insonning ishlab chiqarishning boshqa omillarini muayyan kombinatsiyalarda va usullarda birlashtira olish qobiliyatini bildiradi. Bu qobiliyat tadbirkorda mujassamlashadi hamda inson kapitalining alohida turidir. Tadbirkorlik qobiliyati insonda o`z-o`zidan paydo bo`la olmaydi, u insonga tadbirkorlik uchun zarur bilimlar va ko`nikmalarni singdirish yo`li bilan hosil qilinadi. Tadbirkorlik faoliyati insonning shaxsiy fazilatlariga ham bog`liq, chunki ishlab chiqarishni tashkil etishda tadbirkorlik, topqirlik va oqilona tavvakkalchilik talab etiladi. O`z mazmuniga ko`ra tadbirkorlik faoliyati inson mehnatining o`ta yuqori malaka talab etuvchi turidir. Tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish omili sifatidagi ahamiyati, ayniqsa, bozor munosabatlari sharoitida ortadi. Chunki bozor sharoitida ishlab chiqarish kuchli raqobat mavjud bo`lgan vaziyatda olib boriladi, tijorat tavakkalchiligi asosida mahsulot yangi turlarini ishlab chiqarishga, yangi texnologiyalardan foydalanishga, resurslarni raqobat orqali qo`lga kiritishga to`g`ri keladi. Shuni ham aytib o`tish joizki, hozirgi vaqtda yuqorida sanab o`tilgan an`anaviy omillar bilan bir qatorda axborot olish va ekologik omillar ham ishlab chiqarishni oqilona tashkil qilish va uning yuqori samaradorligini ta`minlashning muhim shartlaridan biri sifatida tobora yuksak ahamiyat kasb etmoqda. Ishlab chiqarish jarayoni barcha omillarni ishga solinib, amalga oshiriladi. Muayyan buyumni yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun er, mehnat va kapitalning biron-bir kombinatsiyasi zarur bo`ladi. Bu omillar bir-biri bilan bog`liq holda ishga tushadi va bir-birini to`ldirib turadi. Masalan, gazlama to`qish uchun huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan firma tashkil etish, er maydonini ijaraga olish, bu maydonda binolar va texnikani (kapitalni) joylashtirish, xodimlar va menejerlarni yollash zarur bo`ladi. Agar biror omil ishlab chiqarishga jalb etilmay qolsa, ishlab chiqarish jarayoni sodir bo`lmaydi. Ishlab chiqarish omillarining bu xususiyati ularning bir-birini to`ldirishi deb ataladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish omillari ma`lum chegaralarda bir-birining o`rnini bosishi ham mumkin. Muayyan hajmdagi tovarni ishlab chiqarishga yuqorida ko`rsatib o`tilgan omillarning turli-tuman nisbatlarda bir-biriga qo`shilishi natijasida erishilishi mumkin. Omillarning bu xildagi o`zaro o`rinbosarligi iqtisodiyotning ko`plab sohalari uchun xos. Tadbirkor ishlab chiqarish texnologiyasini tanlashda muayyan resurslarning kamyobligini e`tiborga oladi va shu resurslar o`rniga boshqalaridan foydalanishga intiladi. Tabiiy omil Ishlab chiqarish jarayoni har doim u yoki bu darajada tabiiy resurslardan foydalanishga asoslangan. Keng ma`noda jamiyat va inson tabiatning ajralmas qismidir va tabiatdan tashqarida o`z faoliyatini olib bora olmaydi. Tabiiy resurslar ishlab chiqarishning muqarrar sharti sifatida uning o`sishi uchun tabiiy negiz bo`lib xizmat qiladi. Ular, shuningdek, jamiyat milliy boyligini yaratishning muhim manbaidir. Ingliz iqtisodchisi U.Petti: "Mehnat-boylikning otasi, yer esa uning onasi", – degan edi. Yer har qanday jamiyat, har qanday mamlakatning beqiyos boyligidir. “U bitmas-tuganmas xazina bo`lib, kelgusi avlodlarga ham qoladigan asosiy merosdir”. Shuningdek, yer qishloq xo`jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi hamdir. Yerga ikki jihatdan, birinchidan, hudud, ikkinchidan, tirikchilik manbai, o`simlik va hayvonot dunyosi hayoti uchun zarur bo`lgan tuproq, inson uchun oziq-ovqat, sanoat uchun xomashyo etishtirib beradigan ekin maydonlari sifatida qarash lozim. O`zbekistonning yer resurslari xilma-xil. Qizilqum va boshqa cho`llarda cho`l-qum tuproqlari katta maydonni egallaydi. Bunday tuproqlar asosan qumdan iborat bo`lib, zich qatlam hosil qilmaydi, chirindi (gumus) qismi 1 foizga ham etmaydi. O`zbekistonning tekislik qismidagi cho`l zonasida sur-qo`ng`ir, cho`l-qum, taqir tuproqli yerlar uchraydi. tải về 78.75 Kb. Chia sẻ với bạn bè của bạn: