ĐỐI KIM ẨM TỬ tức BÌNH VỊ TÁN (cục phương)

Chủ trị chứng Tỳ Vị thấp trệ, đờm ẩm, bụng trướng đầy, hay nôn ợ, không muốn ăn uống, cùng sơn lam chương khí, sốt rét ngã nước (trong bụng tích báng).

Các vị tán nhỏ, mỗi liều uống 3 đồng cân, với nước nóng ; ngày 2 lần uống, lúc đói lòng.

Chủ trị các chứng thời khí, ôn dịch, phong hàn lưỡng cảm, nhức đầu, phát sốt, ớn rét, không mồ hôi, ho, ngạt mũi nặng tiếng.

Thêm Táo, Gừng và Hành, sắc uống ấm, rồi đắp chăn cho ra mồ hôi thì khỏi.

Chủ trị chứng trúng phong, kinh lạc bế tắc, xương cốt đau nhức, khắp mình tê dại, đi lại khó khăn, thở gấp có đờm.

Thêm Táo, Gừng, Hành sắc uống.

PHỤ PHƯƠNG

Chủ trị các chứng ngoại cảm phong hàn, nội thương ẩm thực, đầu đau, mình nhức, gáy lưng co cứng, phát sốt, ớn rét, không có mồ hôi, bụng đau, nôn thổ, cùng hàn thấp lưu trệ trong kinh lạc, lưng chân đau buốt, và phụ nữ kinh nguyệt không đều, đẻ khó.

Thêm Gừng 5 lát, Hành 3 củ, sắc xong, chế vào một chén rượu mà uống.

Chủ trị các chứng Tỳ Vị hư nhược, ăn kém, đại tiện lỏng, hơi thở ngắn, mặt trắng bợt hoặc vàng bủng, người béo bệu hoặc gầy còm, chân tay yếu ớt. – Theo Y Phương Thập giải : bài này chữa cả Tỳ hư và Phế hư, biểu hiện ở các chứng người gầy mặt vàng (Tỳ hư) và da nhăn lông rụng (Phế hư)

Bạch truật	(tẩm Hoàng thổ sao)	}	Đều 1 lạng
Bạch linh	(bỏ vỏ)
Nhân sâm	(tẩm gừng sao)	}	Đều 3 đồng
Cam thảo	(chích)

(2). Cảo bản : bản sách thảo ra, chỉ bản “Thập tam phương gia giảm” này.

(3). Phục-Hy : một vua thời Thượng cổ Trung-Quốc ; dạy dân làm ruộng, chăn nuôi, vạchra “bát quái” sáng lập văn tự.

(4). Yểu trát : chết non gọi là “yểu” , chết dịch gọi là “trát”. Bất thì : bất thời, bất thần. Kham ngu : đáng lo, đáng thương.

(5). Bì bộ, bì phu : những người đàn ông, đàn bà hèn mạt, quê lậu

(6). Buộc giải làm đồ : không rõ nghĩa, nghĩ chỉ sự dùng chiêu bài làm thuốc.

(7). Hoặc thế giả dân : mê hoặc người đời, lừa dối nhân dân.

(8). Tâm chủ nhất thân : Tâm là chủ tể của cả một thân người ; ý nói quyết định cho cả mọi sự việc.

(9). Vọng cầu : mưu cầu càn dở, cỉ chung mọi sự bôn tẩu, mưu đồ không chính đáng. Dẫn đến lao lực lao tâm. Ý nói sự vọng cầu, lao sực lao tâm, mà mắc bịnh ngoại cảm, nội thương.

(10). Tệ : tổn hại. “Huyết khí chu lưu, bách tà bất tệ”. nguyên là 2 câu trong sách thuốc, nói nếu huyết khí mà chu lưu, thì dù có trăm tà khí, cũng không tồn tại được.

(11). Su lịch : hai thứ cây gỗ tạp, gỗ xấu ; thường dùng chỉ người bất tài. Đây Tuệ-Tĩnh nói khiêm tốn.

(12). Thảo lai : cỏ giã. Tiện sĩ : kẻ sĩ hèn mọn. Đạo hoà : đạo là lúa tẻ, hoà là tên gọi chung các giống lúa, sách có câu :”Học giả như hoà như đạo, bất học giả như cảo như thảo” nghĩa là là người học thức như các giống lúa đạo hoà ; người bất học như loài rơm cỏ. Đây Tuệ-Tĩnh cũng khiêm tốn nói mình là một kẻ sĩ hèn mọn, bất học, không dám sánh hàng với bậc học thức.

(13). Tiên giác y gia : bậc người làm thuốc có sự hiểu biết trước tiên.

(14). Đằng thảo : viết ra rõ ràng.

(15). Tư thục : “thục” là điều thiện, điều hay ; “tư thục” là riêng học điều thiện ơ người. Thời xưa, những người học trò không trực tiếp thụ nghiệp ông thầy, chỉ học qua người khác truyền lại, hoặc tự học trên sách vở của ông thầy, thì gọi là “tư thục”. Đây nói sự học riêng về 13 phương gia giảm của Tuệ-Tĩnh.

(16). Tuân sao : theo mà sao chép.

(17). Thất niêm : lỗi niêm luật, nguyên nói việc làm thơ, đây mượn nói việc sai lầm trong phương pháp làm thuốc.- Nhuế tạc : “nhuế” là đầu cán gỗ, (tức đầu cắm vào lổ búa), “tạc” là lỗ búa, sách có câu “viên tạc phương nhuế”, lỗ tròn mà cắm cán vuông, nói ý không ăn khớp với nhau ; đây mượn chỉ sự lệch lạc về y thuật. – Hỗn hào : lẫn lộn.

(18). Chân kinh : những kinh sách chân chính, căn bản.

(19). Tham tường : tham khảo tinh tường. – Tầm tử : bản khắc, bản in. Ý nói xem xét kỷ về bản sách in ra.

(20). Thê giai : bậc thang, bậc thềm. Ý nói làm bước tiến lên của hậu học.

(21). Hạ trí : người trí khôn bậc dưới, người học vấn thấp kém. Hai chữ này, nghi là “thượng trí”, người trí thức bậc trên, thì đúng hơn. Tập sách này, người thượng trí thì mới xem được, chứ người hạ trí thì xem làm sao được ?

(22). Đam đạm : nhạt nhạt, ý nói không được tinh thâm lắm (lời khiêm tốn).

(23). Y sư : thầy thuốc.

(24). Quán thông : thông suốt.

(25). Xuất kinh nhập sử : ra kinh vào sử ; ý nói thông suốt các sách kinh sử.

(26). Tử tế : tinh tế, nói phải tinh tế nhận xét về Ngũ hành.

(27). Cấp trì : nhanh và chậm, như nói “sác trì”, chỉ mạch tượng

(28). Thậm vi : nặng và nhẹ, chỉ bịnh tình.

(29). Hợp viên : thích đáng và chu toàn.

(30). Yên : vậy (trợ ngữ từ)

(31). Nhiếp lý : “nhiếp” là hào hiệp, “lý” là chỉnh lý, làm cho âm dương được hoà hiệp, chỉnh lý.

(32). Y dân y quốc : chữa dân, chữa nước.
I
(33). Bất hoán kim : tức BẤT HOÁN KIM CHÍNH KHÍ TÁN, xem “phụ phương” ở dưới.

(34). Nhiệt triều : tức triều nhiệt (đặt đảo lên cho hiệp vần), chứng sốt có thời gian nhất định, giống như nước thuỷ triều , nên gọi “triều nhiệt” (cơn sốt hay phát về chiều). Chứng này có 3 loại là :

1, “Âm hư triều nhiệt” do âm dịch bất túc, tối thì phát sốt, mồ hôi trộm.

2. “Thấp ôn triều nhiệt” do dương khí bị thấp tà ngăn chặn, nên thường sốt về chiều.

3. “Nhật bộ triều nhiệt” (nhật bộ là giờ Thân, tức 4-5 giờ chiều, triều nhiệt giờ Thân, thuộc chứng Dương Minh) do nhiệt tà kết tụ trong đường ruột.

(35). Chướng khí sương lam : “chướng khí” là khí độc nơi rừng núi, “sơn lam” là khí núi ẩm ướt.

(36). Lâm ly : dầm dề.

(37). Thiết thi : nói như thi thố.

(38). Mễ cam : nước vo gạo.

(39). Đồng tiền : đồng cân. Thời xưa, khi uống thuốc bột, người ta thường lấy đồng tiền mà xúc làm liều lượng. Nhân đó, đời sau mượn gọi đơn vị một đồng cân là “một đồng tiền”.

(40). Khử nhân : bỏ ruột.

(41). Súc sa :tức Sa nhân (xem chú thích 66 ở “bài Phú thuốc Nam”)

(42). Tiêu thực, khoan trung : tiêu hoá thức ăn, khoan thông, lòng bụng.

(43). Lãnh tả : chứng tiết tả do khí lạnh.

(44). Hạ lỵ nùng huyết : đi lỵ ra mủ máu.

(45). Ôn ôn nhi phục : đợi thuốc còn âm ấm mà uống.

(46). Úi : cơn sốt rét.

(47). Suyễn cấp, khí thô : suyễn gấp, hơi thở ồ ồ.

(48). Khử tiết : bỏ mắc, nhánh.

(49). Liền bầy, liền hai : như nói liên hồi, luôn luôn.

(50). Nỏ : như nói khô (tai hông khô)

(51). Nụ Đinh : nụ Đinh hương.

(52). Phác, phúc : Hậu phác. Đại phúc bì.- Ngũ gia : Ngũ gia bì.

(53). Phúc trung khí khối : tích khối trong bụng do khí kết lại.

(54). Hai câu này diễn ý cái tên bài thuốc “Bất hoán kim” : dù có vàng cũng không đổi, để nói rõ cái giá trị của bài thuốc.
II
(55). Nương long : vùng ngực.

(56). Quay đầu vần vật : tả chứng trạng chóng mặt.- Không hoa bày hàng : bóng hoa trong không, hiện ra từng hàng, tả chứng trạng hoa mắt.

(57). Bịnh hậu : sau khi đau ốm.

(58). Đàm môn : như nói đàm loại, loại bịnh đờm.

(59). Cách đàm thượng tiêu : vùng thượng tiêu có đờm ngăn cách.

(60). Gieo : do chữ “đầu” , tức là dùng thuốc.

(61). Điều quân : điều hoà.

(62). Khử bạch : “bạch” là lớp cùi trắng mỏng ở phía trong vỏ quít khi dùng làm thuốc sơ thông, thì bỏ cùi ấy đi, gọi là “khử bạch” khi dùng làm thuốc hoà trung, thì để cùi ấy lại, gọi là “lưu bạch”.

(63). Bì mô : vỏ màng, vỏ mỏng bên ngoài.

(64). Lửa văn, lửa vũ : lửa nhỏ, lửa to.

(65). Tứ quân : tức TỨ QUÂN TỬ THANG gồm 4 vị Nhân sâm, Bạch truật, Bạch linh, Cam thảo (xem bài XIII ở dưới). Đây nói dùng bài Tứ Quân hợp với Nhị Trần, nhưng trong bài Nhị Trần đã có Phục linh, Cam thảo rồi, nên chỉ nói gia thêm Nhân sâm và Bạch truật.

(66). Liệt lào : yếu liệt đi.

(67). Úi : xem chú thích 46 trên.

(68). Rượu sao Khô cầm : vị Khô cầm sao rượu. vị Hoàng cầm trong rỗng, gọi là “khô cầm” ; có tác dụng tả Phế hoả, thanh cơ biểu nhiệt ; trong đặc gọi là “Điều cầm” hay “Tử cầm”, có tác dụng tả Đại trường hoả, bổ Bàng quang thuỷ.

(69). Hâm hâm : như nói âm ấm.

(70). Vô bịnh đồng nam : trẻ em trai không có bịnh tật gì.

(71). Tiền : đồng cân (xem chú thích 39 trên)

(72). Bỉ mãn tâm hung : vùng tim, ngực bị đầy.

(73). Thuỷ tả : tiết tả ra nước, đi ngoài lỏng.

(74). Tiến thực : tăng tiến sự ăn uống. – Tiêu đạo :tiêu hoá thức ăn, và vận hành tích trệ.

(75). Khuông phù : chính nghĩa là cứu giúp và phù trợ.

(76). Tuỳ vận : theo đó mà vận hành.- Thanh : tranh trừ, khỏi.

(78). Chướng ngược : chứng sốt rét do cảm nhiễm sơn lam chướng khí.

(79). Chung : chính nghĩa là một chén ; đây dùng chữ một bát.

(80). Thanh : xem chú thích 76 trên.

(81). Tỳ tả : chứng tiết tả do Tỳ hư.

(82). Tần tần : luôn luôn.

(83). Tinh thô : tinh tế và thô sơ.

(84). Xuyên hợp : trích vài ba vị ở phương này vào phương kia gọi là “xuyên”, nhập toàn bộ vị thuốc của phương này với phương kia gọi là “hợp”.

(85). Qui liệu : qui định và trù hoạch về phương thức và phép gia giảm của 13 phương.

IV
(86). Máu đem : chữ “đem” không rõ nghĩa, nghi là nói máu ra, tức hành kinh. – Nguyệt hầu : tức nguyệt hậu, chỉ kỳ kinh hàng tháng.

(87). Phúc tề : bụng và rốn.

(88). Chưng tiêu : nung nấu. Ý nói huyết bị hoả nhiệt nung nấu mà hao tổn đi.

(89). Tòng phong : theo về bịnh Phong. Đây nói tục thường cho phong là đầu mối trăm bịnh. (Phong vi bách bịnh chi trưởng) ; nên những bịnh huyết hư, không cứ nam nữ đều coi là loại phong cả.

(90). Hoà quân : hoà đều.

(91). Tinh thần : như nói “thanh thần” là buổi sớm mai (sớm mai là lúc khí trời trong sạch, nên gọi là “tinh” hay “thanh” đều hàm ý trong sạch).

(92). Gia bổ : thêm thuốc bồi bổ.

(93). Tiểu sài hồ : tức bài XIII ở sau. – Lạc cung : cung Tâm bào lạc.

(94). Bồi : bồi dưỡng, đây dùng như ngĩa điều lý, điều trị.

(95). Lạc bào : nghi là nói Tâm bào lạc. – Chưng lâm : nung nấu lan trản (quanh khắp cả).

(96). Điều cầm : vị Hoàng cầm đặc ruột, xem chú thích 68 trên.

(97). Tân sinh : sinh mới ra.

(98). Huyết sướng : sướng là thông đạt ; huyết sướng có nghĩa là huyết được lưu thông.

(99). Chẳng nhấp : chẳng ngủ.

(100). Liên phòng : Tông Tử : gương sen vả quả Móc. – Siêu bôi : đốt thành than.

(101). Muộn mê : buồn rầu, mê lẩn.

(102). Khí khối : xem chú thích 53 trên-. Trưng hà : chữ “hà” chính âm là “giả”, xem chú thích 71 ở tập Y-Luận (Phép luận mạch tổng yếu)

(103). Bồng truật : Bồng nga, xem chú thích 116 ở bài Phú dược tính chỉ nam trực giải.

(104). Đại biền : tức đại tiện (chữ “tiện”có 2 âm : tiện và biền, nghĩa cũng như nhau). Chữ “tiểu tiện” hay “tiểu biền” cũng thế.

(105). Phong trường : tức trường phong, một chứng tiện huyết do phong nhiệt uất trệ ở Trường Vị mà sinh ra (chứng này, máu tươi đi toé ra trước phân, giang môn không sưng đau).

(106). Can tàng : tức Can tạng. nội-Kinh nói : “Can tàng huyết” , nay bịnh lỵ đã chỉ, máu đều thu về Can cả.

(107). Cầm khô : tức khô Cầm, xem chú thích 68 trên. Đây nói phải dùng Điều cầm chứ không dùng Khô cầm được.

(108). Thai phụ : phụ nữ có thai, có mang.

(109). Rễ Gai : tức Trữ ma căn. Xem chú thích 165 ở bài Phú thuốc Nam.

(110). Rau Huyên : tức cây hoa Hiên, xem chú thích 70 ở bài Phú dược tính chỉ nam trực giải.

(111). Mẫu nhi : mẹ và con.

(112). Cẩn tuỳ : cẩn thận mà dùng theo- . đinh ninh : cặn kẻ.

(113). Hạ thiên : mùa Hè.

(114). Thuỷ tả : xem chú thích 73 trên.

(115). Phúc thống : bụng đau.

(116). Bì thô : vỏ thô bên ngoài.

(117). Oa tà khẩu nhãn : miệng mắt méo sếch.

(118). Đồng tiền : xem chú thích 39 trên.

(119). Tuệ nhân trần : “ tuệ” chưa rõ nghĩa, nghi nói vị Nhân trần dùng bông nó (như Kinh giới tuệ). Các bản thảo Trung Quốc đều nói dùng lá và thân non của nó.

(120). Phiền táo tâm hung : vùng tim ngực cảm thấy buồn bực và chân tay vật vã (chữ “táo” đây, có thể giải theo chữ “táo” là khô ráo, “phiền táo” tức vùng tim, ngực thấy buồn bực và khô ráo).

(121). Hoắc loạn chuyển gân : chứng thổ tả mà có chuyển gân, tức gân bị co rút lại, không duỗi ra được (chủ yếu là ở 2 bắp chân). Do tân dịch hư táo (mất nước nhiều) mà sinh ra.

(122). Câu cấp, câu loan : co rút, co kéo.

(123). Khử tiết : xem chú thích 48 trên.

(124). Khối khí : cũng như khí khối, xem chú thích 53 trên.

(125). Gia bổ : chữ “bổ” không đúng nghĩa ; vì 2 vị Lăng, Nga, chỉ có tác dụng hành huyết tiêu tích, chứ không có bổ gì, nghi là chữ “nhập” chép lầm ; gia nhập tức là gia thêm vào, thì đúng hơn.

(126). Đầu đông : nhức đầu -. Huyền vựng : hoa mắt chóng mặt.

(127). Tỵ nục : đổ máu mũi.

(128). Chúa tôi : tức vị Quân, vị Thần.

(129). Tiểu trường khí thống : chứng đau khí Tiểu trường ; tức chứng sán khí đau ở vùng bụng dưới chằng xuống cao hoàn, lại đau lên cả sống lưng nữa. Do Tiểu trường hư, phong hàn xâm nhập mà sinh ra, nên gọi “Tiểu trường khí thống” (hoặc giải Tiểu trường khí tức bàn trường khí, là chứng thoát vị ống bẹn).

(130). Vãng lai hàn nhiệt : rét nóng qua lại.

(131). Chiền lật : rét run cầm cập -. Cốt khí chiền lật : không rõ nghĩa, nghi chép lầm.

(132). Công chỉ khất tả : có công dụng chỉ được chứng tiết tả -. Tiểu biền : tức tiểu tiện. xem chú thích 104 trên.


VI
(133). Nghiêm sương : hơi sương lạnh ngắt.

(134). Ươn ươn : chỉ trạng thái ớn rét.

(135). Sâm si : so le, ý nói không đều.

(136). Nhiệt triều : xem chú thích 34 trên.

(137). Lãnh tả : xem chú thích 43 trên.

(138). Cam thảo : vị này nghi chép lầm vì Huyền Vũ thang của Trọng-Cảnh không có Cam thảo, và Cam thảo là Tỳ dược, không fùng vào thang Huyền vũ, một thang chuyên trị về Thận dược.

(139). câu này có vị Bạch truật thừa, vì trên đã nói rồi, lại 4 chữ “để dành làm thang” cũng không có nghĩa ; nghi đều chép lầm (có lẽ đoạn này, sách chép mất một số câu, nên 2 câu Cam thảo và Bạch truật, đều không có nghĩa).

(140). Câu này nghĩ cũng chép sai, vị chỉ nói “bát nước” thiếu số lượng.

(141). Văn vũ hoả : lửa văn vũ tức lửa nhỏ, lửa to.

(142). Phong phòng : tức vị Phòng phong, đặt đão lên cho hợp vần, dễ nhớ.

(143). Khử bạch : xem chú thích 62 trên.
VII
(144). Thời vật khí thư : ý nói theo vật tượng từng mùa, thì khí ấy khi trời đã hoà hoãn (khí thư), chỉ khí hậu mùa Xuân.

(145). Thám bịnh : chữ thám chính nghĩa là thăm dò, đây dùng như nghĩa điều trị, “thám bịnh” tức điều trị.

(146). Gieo : xem chú thích 60 trên.

(147). Lưỡng cảm : cũng gọi “trùng cảm”,tức nội tạng vốn có bịnh, lại cảm nhiễm ngoại tà, trong ngoài đồng thời phát sinh.

(148). Ố hàn : ghê rét.

(149). Chư ban : các thứ bịnh.

(150) Xung thăng huyết dật : khí xung lên, làm cho huyết tràn ra.

(151). Tương liên : liên quan với nhau.

(152). Phân bằng : bằng phân.

(153). Chẳng di : chẳng di chuyển, tức không khỏi.

(154). Mễ cam : xem chut thích 38 trên.

(155). Trần cữu : thứ cũ, thứ lâu năm.

(156). Tảo thần : buổi sớm mai.

(157). Tiêu trướng, khoan hành : “hành” là căng đầy (nghĩa cũng giống như trướng), vì như nói bành trướng, đây nói tiêu được chứng trướng, thông được chứng đầy.

(158). Trò : loài, vị thuốc.

(159). Mộc tà : Can tà _. Thổ thần : “thần” chỉ công năng chủ trì của một tạng khí. Thổ thần tức công năng chủ trì của Tỳ thổ.

(160). Thuỷ tả : xem chú thích 73 trên.

(161). Mộc bình Thổ thực : Can mộc được dẹp bình, Tỳ thổ được sung thực. Vị hoả tả an : Vị phủ được điều hoà, tiết tả được yên ổn.

(162). Ngược tật phát dương : bịnh sốt rét phát triển.

(163). Thục can : chữ “can” không có nghĩa, nghi là chữ “địa” chép lầm. vị Địa hoàng có biệt danh là “Hộ”, nên thường khi người ta gọi Thục địa hoàng là Sinh địa hoàng : “sinh hộ, địa hộ” ; có lẽ do chữ hộ với chữ can hình dạng giống nha mà chép lầm chăng ??

(164). Khử hạch : bỏ hột.

(165). Phúc trung giảo thống : trong bụng xoắn đau.

(166). quân khương : tức can khương.
VIII

(167). Vãng lai tự ngược : nóng rét qua lại, tựa như chứng ngược (sốt rét định kỳ).

(168). Phu bì : tức bì phu.

(169). Hãn hậu nhiệt triều : sốt cơn sau ra mồ hôi.

(170). Máu đem : xem chú thích 86 trên. -. Chẳng chính máu đem : tức hành kinh chẳng đúng kỳ.

(171). Chủ trương : như nói chủ tể, chủ trì. Đây nói Can không tàng được huyết, Tâm không chủ được huyết, nên hành kinh không đúng kỳ.

(172). Thiếu dương : chỉ kinh Thiếu Dương ĐỞM, tức kinh mạch có uất nhiệt mà Tiểu sài hồ là phương thuốc chữa chứng này.

(173). Khô cầm : xem chú thích 68 trên. -. Mục khô : chỉ cái chất mục nát trong một vị Hoàng cầm.

(174). Cơn triều : cơn triều nhiệt.

(175). Thường sơn chế rượu : vị Thường sơn hay làm nôn thổ, nên thường phải sao rượu hay chưng rượu, để giảm bớt tính đó.

(176). Lưu bạch : để cùi trắng, xem chú thích 62 trên.

(177). Triệt ngược : cắt cơn sốt rét-. Hoàn viên : vẹn tròn, ý nói cả 2 mặt bổ và công được trọn vẹn, hoàn toàn.

(178). Bồn chôn : tức bồn chồn, đặt âm “chôn” cho vần, dễ đọc.

(179). Tiểu biền : tức tiểu tiện, xem chú thích 104 trên.

(180). Hư tâm : tức Tâm hư.

(181). Kinh nhiệt : kinh sợ và nóng sốt.

(182). Toan hàn : vị chua tính hàn.

(183). Cấm dược : thuốc cấm kỵ, chỉ vị Bạch thược. Ý nói đây là chứng nhiệt uất ở bì phu, phải dùng Bạch thược, đừng thấy nó khí vị toan hàn, cho là thuốc cấm kỵ với bịnh sản hậu mà khong dùng, thì thật là lầm.

(184). Tiện đồng : tức đồng tiện, nước giải trẻ em.

(185). Tiểu đạo : đạo thuật nhỏ, chỉ đạo thuốc. – Y gia : nhà làm thuốc. Hai chữ “tiểu đạo” nguyên là lời Tử-Hạ (học trò Khổng-Tử) trong sách Luận-Ngữ, nói học thuyết bách gia trong có Y học) đều là những đạo thuật nhỏ bé cả (một quan điểm sai lệch của người xưa). Đây tác giả mượn để nói khiêm tốn đó thôi.

(186). Tư hùng : không rõ nghĩa, nghi nói vị Can khương có sự tư trợ cho dược lực được mạnh thêm.

(187). Máu hôi : tức huyết và khí.

(188). Kim gia : nhà tạng Kim, chỉ tạng Phế.

(189). Thủ thành : giữ nên. Đây nói bài TỨ VẬT gia Can khương sao đen, có tác dụng ngoài trừ tà mà trong bổ chính, ví như việc quân quốc ngoài dùng uy vũ để thắng địch, trong dùng nhân nghĩa để giữ yên quốc gia. Hai câu này, cũng như câu “”mưu mô nào khác chước nhà dùng binh” ở trên đều diễn đạt cái ý dụng dược như dụng binh nói tại đoạn đầu.

(190). Tứ thể : tứ chi.
IX
(191). Đồi kim : tức Đồi kim ẩm tử, xem Phụ phương ở dưới.

(192). Chướng ngược : xem chú thích 78 trên.

(193). Biên cương : biên thuỳ.

(194). Thái Nguyên : tên một tỉnh ơ miền Bắc nước ta ; xưa là nơi nhiều lam chướng, nhát là vùng Đại Từ, Võ Nhai (ta thường có câu : “Những người lữ khử lừ khừ, chẳng người Đại từ, thì người Võ nhai). Đây mượn để nói những nơi núi rừng lam chướng xa xôi. Dưới đây nói Sơn Tây, Quảng Nam… cũng ý nghĩa thế.

(195). Uất dã : cánh đồng u uất, rậm rạp

Độc lang, độc xà : chó sói độc và rắn độc.

(196). Quỷ mị : quỉ quái, ma quỉ (quái vật gọi là mị).

(197). Chướng vụ : chướng khí và hơi mù.

Yên hà : nguyên nghĩa là khói và mây, đây dùng chỉ những nơi rừng núi nhiều mây khói âm u. (chú ý : từ “yên hà”đây cũng là tử yên hà chỉ cảnh ẩn dật, nhưng dùng với nghĩa khác.

(198). Tinh thần : xem chú thích 91 trên.

(199). Cõi ấy : chỉ những vùng lam chướng độc hại. Ý nói dù ở những vùng đó hàng 10 năm, mà cứ chuyên dùng một phương Đồi kim ẩm tử, cũng được lành bịnh.

(200). Thuỷ trướng địa bình : đất bằng phẳng mà nước tràn đầy.

(201). Sơn khê : núi và khe.

(202). Hỗn đồng : hoà lẫn.

(203). Úi ê : sốt rét triền miên.

Liệt lào : xem chú thích 66 trên.

(204). Trúng cả : trúng to

(205). Hạ tiêu : hạ xuống và tiêu đi.

(206). Ngược hậu khí lao : sau khi mắc bịnh sốt rét mà nguyên khí suy yếu.

(207). Thất thương : 7 chứng tổn hại :

- ăn no quá hại Tỳ ;

- giận quá, khí nghịch lên hại Can ;

- cố làm nặng, ngồi lâu nơi ẩm thấp hại Thận ;

- thân hình bị rét, nước uống lạnh hại Phế ;

- buồn rầu, lo nghĩ hại Tâm ;

- gió mưa, rét nắng hại thể xác ;

- sợ hãi quá, không tiết độ, hại Chí ; (theo Chư bịnh nguyên hậu luận)

* Ngũ lao : 5 chứng lao tổn của 5 Tạng :

- Tâm lao, Can lao, Tỳ lao, Phế lao, Thận lao. Theo Nội-kinh :

- trông lâu hại Huyết. – nằm lâu hại Khí. – ngồi lâu hại Nhục. – đứng lâu hại Xương. – đi lâu hại Gân.

Gọi là “Ngũ lao sở thương” ý nói mệt quá sức độ, sẽ làm tổn hại đến những bộ phận chủ trì (huyết, khí…) của 5 Tạng.

(208). Tứ thì : tứ thời, 4 mùa.

(209). Sát ly : sát ma tà, ly là ma tà, quái vật, nhưng theo lời chủ sách Tả truyện ; thì nó là cái khí lạ sinh ra ở nơi núi rừng, thường làm hại người.

(210). Bổ Vị : bồi bổ phủ Vị.

(211). Trần cữu : xem chú thích 155 trên. Vị Quất bì cần thứ để lâu năm, nên gọi là Trần bì, càng lâu càng quí.

(212). Hung trường : vùng ngực và đường ruột.

(213). Tính lương : tính lành.

(214). Để sống thì lạnh : chữ lạnh đây nghi chép lầm ; vì vị Cam thảo để sống thỉ chỉ hơi mát chứ không lạnh. Theo chúng tôi nên sữa là “để sống hơi mát” thì đúng hơn.

(215). Quốc lão : vị Cam thảo có công năng điều hoà các vị thuốc và giải trừ các chất độc, nên được người ta đặt cho một tên gọi đặc biệt là “Quốc lão” (vị lão thần của một quốc gia).

(216). Nhan cảo : tức Nhan Cảo Khanh, người đời Đường ; khi ông khởi binh đánh giặc An-Lộc-Sơn, bị chúng đến vây thành, bắt được, ông chửi giặc không ngớt lời, giặc cắt lưỡi ông rồi giết đi. Được khen là người trung tiết.

Tử-Phòng : tên tự của Trương-Tử-Phòng, người đời Hán, giỏi mưu lược. Sau khi giúp Cao-Tổ dựng nên đế nghiệp ; ông xin về đi học đạo thần tiên, được khen là người hiền, có khí tượng bậc nho giả. Đây tác giả mượn Cảo-Khanh và Tử-Phòng để khen ngợi công năng của vị thuốc Quốc lão.

(217). Dược binh : đạo quân của bài thuốc (vẫn cái ý “dụng thuốc như dụng binh”).

(218). Tư nhân tư mệnh : người ấy bịnh ấy.

(219). Mễ cam : xem chú thích 38 trên.

(220). Mễ thang : nước cơm.

(221). Lưu bạch : để cùi trắng, xem chú thích 62 trên.

(222). Cẩn phong : gói kín.

(223). Ôn thang : uống với nước nóng.

(224). Mười lăm : 15 thang, xem Phụ phương ở dưới.

(225). Tứ thì : xem chú thích 208 ở trên.

(226). Tráng nhiệt : sốt dữ.

(227). Sốt thăng : sốt lên.

(228). Thiên ban : nhiều thứ.

(229). Lao phiền : nhọc phiền.

(230). Nhân sâm bại độc : tức NHÂN SÂM BẠI ĐỘC TÁN (Hoạt nhân thư). Có tác dụng phát hãn, giải biểu, khu phong, trừ thấp, chủ trị các chứng cảm mạo phong hàn thấp, rét run, nóng dữ, đau đầu, cứng gáy, chân tay mình mẩy đau dần, không mồ hôi, ngạt mũi, nặng tiếng, ho có đờm. các bịnh thời dịch, kiết lỵ, sốt rét dịnh kỳ, mụn nhọt, .. mà có những biểu chứng kể trên, đều có thể dùng bài này (nhiều vụ dịch lớn đời Minh, đều dùng bài này mà chữa khỏi được cả)

(231). Quảng đông : một tỉnh của Trung Quốc, ở giáp giới phía Bắc Việt-Nam.

(232-233). Đại đồng : không rõ ở đâu.

(234). Kiếp chướng : tiêu trừ lam chướng.

(235). Khử bạch : bỏ cùi trắng, xem chú thích 62 trên.

(236). Khử mộc : bỏ chất gỗ nhỏ ở trong (Phục linh là một loài nấm, sinh ở dưới gốc cây thông, nên thường có chất gỗ rễ thông đâm vào, khi dùng Phục linh, phải bỏ nó đi).

(237). Khử hạch : bỏ hột.

(238). Khương trắp điền quân : nước gừng tẩm điều hoà.

(239). Tảo thần : buổi sáng sớm.

(240). Chướng ngược : xem chú thích 78 trên.

(241). Đồ kinh : tức Đồ kinh bản thảo, xem chú thích 5 ở bài Phú thuốc Nam.

(242). Bảo bình thổ nguyên : giữ bình nguyên khí của Tỳ thổ.

(243). Thái Dương tinh : tinh khí của mặt trời kết thành.

(244). Xà yết : rắn và bọ cạp

Hải kinh : kinh sợ.

(245). Ngô công, độc xà : rết và rắn độc.

(246). Phương Nam : một phương thuộc hoả, thuộc mùa Hè.

(247). Bất hoán : tức BẤT HOÁN KIM CHÍNH KHÍ TÁN, bài một số trên.

(248). Cơ bịnh : chỉ nguyên nhân và quá trình biến hoá bịnh tật.

(249). Hợp y phương nào : nên theo phương nào.

(250). Ngược khát : sốt rét khát nước.

(251). Khối : tích khối.

(252). Ghe phương : nhiều phương. Ý nói đã dùng các phương thuốc hoà, triệt, bổ (hoà giải, cắt cơn sốt và bổ khí lực), mà bịnh không khỏi.

(253). Lưu hạch : để cùi trắng, xem chú thích 62 trên.

(254). ải quan : ý chỉ đường đi đại tiện : vị Đại hoàng biệt danh là “Tướng quân”, có khả năng dánh thẳng vào Trường Vị, mà khai thông đại tiện, ví như một vị tướng quân có tài chém tướng cướp cửa ải, nên nói là thông đường ải quan.

(255). Lộ khí sương sa : khí sương móc sa xuống trong đêm trường.

(256). Trục hạ : trục xuống, tống xuống.

(257). Đa đoan : nhiều mối, nhiều bề.
X
(258). Tai ương : tai vạ.

(259). Hàn phong : thứ gió rét lạnh.

(260). Phục âm : khí âm trái thời, chỉ mùa Hè mà lại có cái khí rét lạnh. Sách Tả truyện có câu : “Đông vô khiên Dương, Hạ vô phục Âm” ; nghĩa là mùa Đông không có khí Dương sai tiết ; mùa Hè không có khí Âm trái thời. Tức là khí hậu đều được điều hoà cả. Chữ “khiên” chữ “phục” đều nói cái ý sai trái, nên người ta thường dùng từ “khiên phục” để chỉ sự sai trái, mất điều hoà của âm dương và tứ thời (xem thêm chú thích 400 ở tập “Thương hàn tam thập thất truỳ pháp”.

(261). Gió dương : gió thổi.

(262). Mộc vũ tẩm dâm : mộc là gội ướt, tẩm dâm là ngấm dầm ; ý nói mùa Thu mà lại có những trận mưa trái tiết, gội ướt, ngấm dầm, làm tổn thương đến cơ thể con người.

(263). Khiên dương : khí Dương sai tiết, chỉ mùa Đông mà lại có cái khí ấm nóng. Từ “khiên dương” đây, cũng như từ “phục âm” trên, đều lấy ý nghĩa ở sách Tả truỵên (xem chú thích 260 trên).

(264). Một ban : một thứ, một loài.

(265). Bồn chôn : bồn chồn, buồn bầy (đặt âm chôn cho dễ đọc).

(266). Khương thông , Táo: gừng, hành và táo.

Hoà quân : hoà đều.

(267). Thanh : xem chú thích 76 trên.

(268). Sảng khí : sảng là khoan khoái, thư thái, sảng khí như nói thư khí.

(269). Khử lô : bỏ cuống (chỗ đầu rể nối với thân cây).

(270). Gieo : xem chú thích 60 trên.

(271). Quân khương : xem chú thích 166 trên.
XI
(272). Thấp âm : không rõ nghĩa, nghi nói bộ phận sinh dục bị ẩm thấp.

Tề nặng : vùng bụng rốn nặng nề.

(273). Hung phiền phúc minh : ngực buồn bực, bụng sôi.

(274). Phong cùng khí trệ : chứng phong và chứng khí trệ.

(275). Khử tiết : xm chú thích 48 trên.

(276). Đồ trùng : sâu mọt.

(277). Thuỷ quân : đổ nước cho vừa đều.

(278). Tự hãn, đạo hãn : mồ hôi tự ra và mồ hôi trộm.

(279). Hoả di đại trường : hoả tà di (lưu) độc ở Đại trường.

(280). Thân qui : tức Qui thân.

(281). Hổ cốt tô chích : “tô” là sữa bò hoặc dê đã nấu rồi, dùng nó tẩm “hổ cốt”(xương hổ) mà chích, gọi là tô chích

(282). Đồng tiền : xem chú thích 39 trên.

(283). Phong khí : bịnh do khí gió gây nên.

(284). Trễ tràng : biếng nhác, không động đậy được.

(285). Đại phu : tức Đại Phụ tử (Phụ tử thứ củ to)

(286). Than hoán : tay chân tê bại, bên tả gọi là “than”, thuộc huyết hư ; bên hữu gọi là “hoán”, thuộc khí hư.

(287). Tường suy : suy xét cho tinh tường.

(288). Mệnh cả : mệnh lớn, tức tính mệnh sống chết của con người

1- các vị thuốc trong bài, đều tán bột rồi đem sắc thang, gọi là “Sinh liệu (dược liệu sống) ngũ tích”.

2- các vị thuốc trừ Quế, Chỉ, đều trộn chung lại mà sao lên ; sau cho Quế, Chỉ vào, lại sao với dấm 1 lần nữa rồi đem tán bột mà sắc thang, gọi là “Thục liệu (dược liệu chín) ngũ tích”. Ở đây dùng Sinh liệu ngũ tích.

(290). Tân ôn : vị cay, tính ôn.

(291). Bài này chữa cả 5 chứng tích : hàn, thấp, đờm, khí, huyết, nên đặt tên là “NGŨ TÍCH”.

(292). Giang hồ : sông hồ.

(293). Thê tử song thân : vợ con và cha mẹ.

(294). Tân cần : vất vả khó khọc.

(295). Toạ, ngoạ : ngồi nằm

Cừu thuỳ : tức cừ thuỵ (ngủ lâu). Ý nói những người nằm, ngồi hoặc ngủ lâu, thì tất khí trệ mà sinh bịnh.

(296). Chung : xem chú thích 79 trên.

(297). Tiểu trường sán khí : xem chú thích 129 trên.

(298). Đạm cam : vị ngọt mà nhạt.

(299). Phế hư : theo Y phương tập giải, TỨ QUÂN TỬ là bài thuốc chữa cả Tỳ hư và Phế hư, xem Phụ phương ở dưới.

(300). Khô sáp : vinh vệ bị khô sắt lại.

(301). Phục ôn : uống ấm.

(302). Phì bạch khí hư : người béo trắng mà khí hư.

(303). Gieo : xem chú thích 60 trên.

(304). Đoản khí : hơi thở ngắn (khí kém).

(305). Lãnh tả phúc thống : tiết tả do lạnh mà có đau bụng.

(306). Ngược : chứng sốt rét.

(307). Thường sơn tửu chế : vị Thường sơn chế rượu ; xem chú thích 175 trên.

(308). Khí khối : xem chú thích 53 trên.

(309). Qui liệu : định liệu.
Kết luận
(310). Mạt cai : mạt là ngọn, cai là gốc ; mạt cai như gốc ngọn.

(311). Phiền lao nhục bì : phiền nhọc thịt da.

(312). Hoắc lê : “hoắc” là lá rau đậu, “lê” là một loại rau ; những thức ăn hàng ngày của nhân dân nghèo. Do đó, người ta thường dùng từ “hoắc lê hay lê hoắc” để chỉ lớp nhân dân nghèo.

(313). Nam nữ quả phòng : những nam nữ goá vợ hoặc chồng (chữ phòng đặt thay cho cá nhân vợ hoặc chồng).

(314). Nhẫn lòng ẩn chí : nhịn lòng náu chí.

(315). Giềng : chữ Hán là “cương” tức đường dây to ở mép cái lưới, nó là một đường dây chủ chốt dùng để giăng lưới ra (không có nó thì không giăng được lưới) ; nên những sự việc gì có tính chất chủ chốt, đều gọi là Cương như cương lĩnh, cương quyết… Đây muốn nói trị bịnh tốt, phải tìm cho được cái điểm mấu chốt của nó ở chỗ nào, hư hay thực ? ; phong hay thấp ?... ví như muốn giăng lưới ra (mở lưới), thì phải tìm xem cái giềng của nó ở đâu mới được.

(316). Nhược nhân, tráng nhân : người yếu, người khoẻ.

(317-318). Quân, thần, sứ, thông :tức ý quân, thần, tá, sứ của các vị thuốc trong một thang thuốc.

(319). Chứng nịch phù điên : “chứng nịch” là cứu vớt người chết đuối ; “phù điên” là nâng đỡ người nhào ngả, chỉ sự cứu giúp những người hoạn nạn, bịnh tật.

(320). Sư lịch : xem chú thích 11 trên.

(321). Tề sinh : cứu giúp sinh mệnh của con người.

VI – THƯƠNG HÀN CÁCH PHÁP⁽¹⁾ TRỊ LỆ
THƯƠNG HÀN TAM THẬP THẤT TRUỲ

(ba mươi bảy truỳ pháp chữa bịnh Thương hàn)

Bịnh thương hàn có nhiều tác hại, vì nó là một thứ khí độc dữ, trúng nhằm khí đó mà phát bịnh ngay, gọi là “thương hàn”. Nếu chưa phát bịnh ngay, hàn độc ẩn náu trong cơ phu, sang Xuân sẽ biến thành “Ôn bịnh”. Sang Hè biến thành “Thử bịnh”, nóng nhiều nặng hơn ôn bịnh. Vì thời tiết phát bịnh khác nhau cho nên cách chữa không thể lẫn lộn được.

Vì kinh mạch Thái Dương hàn thuỷ đi từ đầu suốt qua sống lưng, nên có các chứng nhức đầu, cứng xơng sống mà ghê rét, ở các kinh mạch khác thì không có chứng này. Huống chi kinh này là giường mói của toàn thân, là chủ khí của các kinh dương ; ví như con đường đi thông qua ngã tư ngã tám, nếu chữa lầm thì tai biến không thể nói xiết được.

1. 
   THĂNG DƯƠNG PHÁT BIỂU thang
   

Các vị đều bằng nhau, Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 bát.

Bản kinh có chứng nhức đầu, ghê rét, không mồ hôi mà suyễn : dùng phương này bỏ Ma hoàng, gia Cát căn.

2. 
   SƠ TÀ THỰC BIỂU thang (29)
   

Các vị đều bằng nhau, Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén, sắc còn 1 chén.

3. 
   KHƯƠNG HOẠT XUNG HOÀ Thang (50)
   

Chữa 3 mùa (51) cảm nhiễm hàn khí đột ngột nhức đầu, phát sốt, ghê rét, không mồ hôi, bịnh thuộc kinh Túc Thái dương.

Xuyên khung	Bạch chỉ	Phòng phong
Khương hoạt	Thương truật	Tế tân
Hoàng cầm	Sinh địa	Cam thảo

Các vị đều bằng nhau, không nên nhiều ít (52) ; Gừng 3 lát, Táo 2 quả, Hành 2 củ, nước 2 chén.

• 
  Trong ngực đầy tức, bỏ Sinh địa, gia Cát cánh, Chỉ xác.
  
• 
  Mùa Hè dùng bài này gia Thạch cao, Tri mẫu, gọi là thang THẦN TRUẬT.
  
• 
  Thuốc uống rồi, mà chưa ra mồ hôi gia Tử Tô diệp.
  
• 
  Ra mồ hôi rồi, mà bịnh chưa giải, lại uống tễ nữa.
  
• 
  Suyễn mà ghê rét, bỏ Sinh địa, gia Hạnh nhân.
  
• 
  Hãn hạ kiêm hành, gia Đại hoàng, dùng phương pháp “phủ để trừu tân” (54)
  
• 
  Ba mùa cảm chứng thương hàn trái thời, cũng có nhức đầu, phát sốt, ghê rét, tự ra mồ hôi, mạch phù, cẩn phải thực biểu : bỏ Thương truật, gia Bạch truật ; mồ hôi ra không ngừng : gia Hoàng kỳ.
  
• 
  Phát sốt, ghê rét, đau mình mẩy, dùng phương này gia bỏ Hạnh nhân (?), gia Thương truật (?), Thược dược.
  
• 
  Mình co quắp, mặt đỏ bừng, là do không đi tiểu tiện được : bỏ Bạch chỉ, Thăng ma (?), Hạnh nhân (?), gia Sài hồ, Bạch thược.
  
• 
  Cảm hàn nặng, uống 1 thang chưa ra mồ hôi, nên uống 2-3 thang nữa ; nếu vẫn không ra mồ hôi, thì chết. Phải tuỳ bịnh nặng nhẹ, mà dùng thuốc nhiều ít cho chính đáng.
  

4. 
   LỤC THẦN THÔNG GIẢI Thang (64)
   

Chữa bịnh thời khí phát về tháng ba, gọi là “vãn phát” :nhức đầu, nóng mình, ghê rét, mạch hồng sác. Trước đã dùng Xung Hoà thang không khỏi, thì sau cho uống thang này.

Ma hoàng	Hoàng kỳ	Tế tân
Xuyên khung	Khương hoạt	Thương truật
Hoàng cầm	Cam thảo	Thạch cao
Hoạt thạch

Các vị trên : Gừng 3 lát, nước 2 chén.

5. 
   SÀI CÁT GIẢI CƠ Thang (71)
   

Tức CÁT CĂN THANG gia giảm. Chữa bịnh chứng Túc Dương minh Vị : đầu đau quầng mắt nhức, mũi khô, không ngủ, mạch hơi hồng.

Sài hồ	Cát căn	Hoàng cầm
Cam thảo	Khương hoạt	Bạch chỉ
Cát cánh

Các vị trên : Gừng 3 lát, Táo 1 quả, nước 2 chén.

Nếu không có mồ hôi, ghê rét nhiều, thì bỏ Hoàng cầm, gia Ma hoàng , (vì Ma hoàng này, mùa Đông nên gia nhiều, mùa Xuân gia ít, mùa Hạ, mùa Thu thì không gia mà thay bằng lá Tía tô). Nếu có mồ hôi mà khát nước thì chữa bằng bài “Như thần Bạch Hổ thang” dưới đây.

6. 
   SÀI HỒ SONG GIẢI ẨM
   

Tức Tiểu Sài hồ thang gia giảm (gia Trần bì, Thược dược). Chữa kinh Túc Thiếu Dương ĐỞM. Thực tà, sốt rét, tai điếc, sườn đau, miệng đắng, lưỡi khô, nôn mửa, mạch huyền sác ; thuộc chứng bán biểu bán lý, nên dùng phương pháp hoà giải. Đởm phủ không có lối ra vào, mà đường kinh của nó, ở bán biểu bán lý, nên cấm dùng ba pháp hãn, thổ, hạ ; chỉ có một bài hoà giải này, tuỳ chứng mà gia giảm, không có bài nào khác nữa.

Sài hồ	Hoàng cầm	Bán hạ
Nhân sâm	Cam thảo	Thược dược
Trần bì

Các vị trên : Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén.

• 
  Tiểu tiện không lợi, gia Phục linh.
  
• 
  Nôn mửa, gia Khương trấp, Trúc nhự.
  
• 
  Có đờm, gia Qua lâu, Hạnh nhân, Bối mẫu.
  
• 
  Đau sườn, gia Thanh bì.
  
• 
  Sốt rét tựa chứng Ngược, gia Quế chi.
  
• 
  Khát nước, gia Thiên hoa phấn, Tri mẫu.
  
• 
  Răng khô không có tân dịch, gia Thạch cao.
  
• 
  Ho suyễn, gia Ngũ vị tử, Kim phi thảo.
  
• 
  Dưới Tâm đầy tức chưa giải được, đó là biểu tà truyền vào lồng ngực, chưa vào phủ. Tuy có đầy tức, nhưng tà vẫn còn ở biểu ; chỉ nên dùng Tiểu Sài hồ thang gia Chỉ thực. Nếu vẫn chưa giải, thì dùng bài này đối (?) với bài Tiểu hãm hung gia Cát cánh, uống một lần tự thấy công hiệu như thần.
  
• 
  Hư phiền, giống chứng thương hàn : gia Trúc nhự, Nhu mễ sao.
  
• 
  Thiếu dương, Dương minh hợp bịnh : gia Cát căn, Thược dược, thì như nhặt hạt cải (không rõ nghĩa ; nghe nói thu công dễ dàng).
  
• 
  Đàn bà nhiệt nhập huyết thất : gia Đương qui vĩ, Hồng hoa.
  
• 
  Đàn ông nhiệt nhập huyết thất : gia Sinh Địa hoàng.
  
• 
  Người già bị thương hàn, không có biểu chứng, nếu thấy nhiệt nhiều : gia Đại hoàng, nặng nữa thì gia cả Mang tiêu.
  
• 
  Hoại chứng : gia Miết giáp.
  

7. 
   QUẾ CHI ĐẠI HOÀNG Thang
   

Chữa bịnh ở kinh Túc Thái âm TỲ : bụng đầy mà đau, họng khô mà khát, chân tay ôn hoà, mạch trầm có lực ; đó là nhiệt tà từ kinh dương truyền vào kinh âm.

Quế chi	Thược dược	Sài hồ
Cam thảo	Chỉ thực	Đại hoàng

Các vị trên : Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén, sắc uống lúc sáng sớm.

Kinh này bụng đầy, không ghê rét, mà suyễn ; bỏ Cam thảo, gia Đại phúc bì.

Bạch truật	Nhân sâm	Can khương
Cam thảo	Nhục quế	Trần bì
Bạch linh

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén, sắc lên.

• 
  Bản kinh bụng trệ đầy, có lúc nhẹ, thì giảm Cam thảo.
  
• 
  Ẩu thổ, gia Bán hạ, Khương trấp.
  
• 
  Nằm co, bịnh trầm trọng, đại tiện tự lợi không ngừng : gia ít Phụ tử.
  
• 
  Sau khi đại tiện tự lợi, mình mẩy đau nhức, phải cấp ôn ngay Phụ tử.
  
• 
  Đại tiện tự lợi mà có đau bụng : gia Mộc hương mài với nước Gừng, hoà uống.
  
• 
  Bịnh Quyết âm : tiêu khát, khí xung lên Tâm, đói không muốn ăn, ăn vào mửa ra giun, cũng dùng bài nầy ; nếu đại tiện rắn, gia Đại hoàng và ít mật để thông lợi.
  

9. 
   NHÂN TRẦN TƯỚNG QUÂN THANG (108)
   

Chữa kinh Túc Thái âm TỲ bị bịnh. Bụng đầy, mình mắt đều phát vàng, tiểu tiện không lợi, đại tiện táo, thường khát nước, hoặc ra mồ hôi ở đầu xuống đến cổ thôi, mạch trầm trọng, nên dùng thang này.

Nhân trần	Đại hoàng	Sơn chi tử
Hoàng cầm	Hậu phát	Chỉ thực
Cam thảo

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén.

Đại tiện tự điều hoà thì bỏ Đại hoàng, Hậu phát gia Đại phúc bì để thông.

10. 
    ĐẠO XÍCH ẨM
    

Chữa chứng thương hàn tiểu tiện không lợi. Bụng dưới đầy, hoặc hạ tiêu tích nhiệt, hoặc uống nước quá nhiều, hoặc tiểu tiện sẻn, đỏ mà khát nước ; mạch trầm sác ; thì trước hết phải thông lợi tiểu tiện. Chỉ sau khi phát hãn mất tân dịch và chứng Dương minh ra nhiều mồ hôi, thì chớ có lợi tiểu tiện nữa.

Bạch truật	Xích phục linh	Trư linh
Trạch tả	Quế chi	Sơn chi tử
Hoạt thạch	Cam thảo

Các vị trên + Gừng 1 lát, Đăng tâm 20 cọng, nước 2 chén.

• 
  Trúng thấp, mình mắt phát vàng : gia Nhân trần.
  
• 
  Có chứng “thuỷ kết hung” : gia Mộc thông, Đăng tâm.
  
• 
  Nếu tiểu tiện không lợi, mà thấy ra mồ hôi ở đầu, là chứng “dương thoát”, không dùng được bài này.
  
• 
  Nếu khi khỏi bịnh không sốt nóng, chỉ nói lảm nhảm, phiền táo không yên, tinh thần mỏi mệt, không muốn tiếp xúc với người : cũng chữa bằng bài này.
  

10. 
    LỤC NHẤT THUẬN KHÍ THANG (133)
    

Chữa chứng thương hàn, nhiệt tà đã truyền vào phần lý. Đại tiện kết rắn, miệng ráo, họng khô, sợ nóng, noi sảng, nói càn, tung chăn cởi áo, vung tay dậm chân, da vàng mà phát ban, sốt cơn, nhiệt quyết, tự ra mồ hôi, bụng trướng rắn, quanh rốn đau tức, đều chữa được cả, công hiệu không kể xiết được.

Đại hoàng	Mang tiêu	Hậu phát
Chỉ thực	Sài hồ	Hoàng cầm
Cam thảo	Thược dược

Các thuốc trên tất cả 8 vị, trước hết dùng 2 chén nước, đun sôi 3 dạo, rồi cho các vị thuốc vào, sắc còn 8 phần.

• 
  Sốt cơn tự ra mồ hôi, khát nước, nói sảng, mê cuồng, càn dỡ, da vàng mà phát ban, tung chăn cởi áo, vung tay dậm chân, đại tiện thực, đều thuộc bịnh Dương minh Vị chủ : dùng y phương này.
  
• 
  Nếu đại tiện tiết tả, đi ra thuần nước trong, dưới tâm rắn đau, mà khát nước, là thuộc bịnh Thiếu âm : dùng y phương này.
  
• 
  Nói sảng, khát nước, đại tiện thực, quanh vùng rốn rắn đau, là có phân táo : dùng y phương này.
  
• 
  Lưỡi cuốn, dái co, thì khó chữa, nên cho hạ gấp, dùng phương này.
  
• 
  Bịnh nhiệt, mà mờ mắt, do thần thuỷ đã bị khô kiệt, nên không trông rõ các vật, đó là bịnh nặng lắm rồi, cần phải hạ ngay, dùng y phương này.
  
• 
  Nếu mắt lờ mờ, trông không rõ, mà đại tiện khó, lại hay đi trung tiện, khí thường tiết xuống, đó là trong có phân táo, cần phải tả hạ ; dùng y phương này ; nếu đi đại tiện được là khỏi.
  
• 
  Chứng kết hung dưới tâm rắn đau, tay không sờ vào được, ráo khát, nói sảng, đại tiện thực cũng dùng phương này ; bỏ Cam thảo, gia Cam toại, Cát cánh.
  
• 
  Pháp chứng thương hàn quá kinh, và người già yếu, người khí huyết đều hư, cùng phụ nữ sau đẻ, mà có chứng phải hạ, hoặc hạ rồi không khỏi, hoặc biểu chứng chưa trừ, mà lý chứng lại cấp, đều không thể hạ được, thì dùng phương pháp này bỏ Mang tiêu mà thông lợi đi là khỏi, nhưng sợ nóng vội, nên có lời răn này (134).
  

10. 
    NHƯ THẦN BẠCH HỔ thang (140)
    

Chữa chứng mình nóng, khát nước, ra mồ hôi mà không giải, hoặc đã qua phát hãn, mồ hôi ra nhiều mà vẫn không giải, mạch phù hồng : nên dùng bài này.

Thạch cao	Tri mẫu	Nhân sâm
Cam thảo	Mạch môn đông	Ngũ vị tử
Sơn chi nhân

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 1 quả, nước 2 chén.

• 
  Trong tâm buồn phiền, gia Trúc nhự 1 nắm.
  
• 
  Khát nước nhiều, tâm buồn phiền, lưng ớn lạnh, theo phương này, bỏ Sơn chi nhân, gia Thiên hoa phấn.
  
• 
  Nếu không khát nước, thì không dùng được phương này.
  

10. 
    TAM HOÀNG THẠCH CAO Thang
    

Chữa chứng Dương độc : da vàng, phát ban, mình như bôi son, kêu la chạy cuồng, mạch hồng đại, táo khát muốn chết, mũi khô, mặt đỏ, răng vàng, bịnh quá kinh mà không giải được, đã thành hoại chứng, biểu lý kết nhiệt, phát hãn mà sốt không lui, lại cho uống thuốc hạ mà đại tiện đi luôn, tiểu tiện không lợi. Cũng có khi do ôn bịnh chữa lầm thuốc mà thành hoạt chứng ; lại có khi bịnh qua 8-9 ngày, đã cho phát hãn và hạ rồi, mình nóng dữ, co quắp, mạch hồng sác, bịnh khá trầm trọng, muốn chữa lý, thì chứng biểu chưa giải, muốn phát biểu thì chứng lý lại gấp ; lần chần không dám hạ tay chữa, chỉ chờ chết mà thôi. Không biết rằng bịnh do Tam tiêu sinh nhiệt, mạch hồng sác, nói sảng không thôi, kêu gào muốn chạy, ngày đêm suyễn thở, mũi thường chảy máu, mình mắt đều vàng, tất cả các chứng đó, bài thuốc này chữa rất hay mà người không biết.

Hoàng liên	Hoàng cầm	Hoàng bá
Thạch cao	Ma hoàng	Chi tử
Đậu sị

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 1 quả, nước 2 chén.

10. 
    TAM HOÀNG CỰ THẮNG THANG
    

Chữa chứng Dương độc. Da vàng mà phát ban, mặt đỏ, mà cuồng, nói sảng, keu la, khát nước nhiều, mạch sác, đại tiện táo bón, không thông, khí đưa ngược lên suyễn thở gấp, nếu lưỡi cuốn dái co thì khó chữa. Quyền lập phương này, để tháo độc ra.

Tức TAM HOÀNG THẠCH CAO THANG, bỏ Ma hoàng, Đậu sị gia Đại hoàng, Mang tiêu. Các vị dùng Gừng 1 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén sắc uống.

Truỳ pháp : thuốc sắc được rồi, thêm nước bùn trong , 2 thìa mà uống, yên ngay.
XV
Mười lăm, XUNG HOÀ LINH BẢO ẨM.

Chủ thương hàn lưỡng cảm (162) khôn xong.

Sơ bịnh khởi tự đầu Đông (163)

Ố hàn phát nhiệt (164) trong lòng chẳng an.

Rồi liên khẩu táo, thiệt can (165)

Dương thụ bịnh trước, vậy liền đầu chi (166)

Phải phương liền khỏi tức thì,

Biết hay biểu lý hợp suy mà dùng.

Thạch cao, Khương hoạt, Phòng phong,

Tế tân, Bạch chỉ, Xuyên khung, Sài hồ.

Can khương, Cam thảo hợp cho,

Hoàng cầm, Sinh địa, toàn no dùng tầy.

Đong hai bát nước cho đầy,

Oi khương 3 miếng, Táo rầy nhị mai (167)

Tra vào cùng sắc cho sôi,

Truỳ pháp gia đòi Hắc đậu dúm tay.

Ôn ôn uống được một bài,

Thấy có vi hãn (168) hiệu rầy khôn dương.

Biểu đa, nặng chứng hàn thương (169)

Dùng lấy Ma hoàng, Cát căn giải cơ.

Hoặc là thấy lý chứng đa (170)

Điều vị thừa khí thì ta khả hành (171)

Hoặc là trực trúng Âm kinh,

Phát nhiệt tự lợi, lềnh lềnh chảy ngay.

Nước chẳng khát, mình đau thay,

Trầm tế vô lực, mạch này không xong.

Trầm hòn quyền ngoạ (172) mơ mòng,

Cấp sơ cúu lý (173) khá dùng Hồi dương (174)

Cho hay quyền biến đạo thường,

Cứu biểu, cứu lý, hai đường khá phân.

10. 
    XUNG HOÀ LINH BẢO ẨM
    

Chữa chứng thương hàn lưỡng cảm. Khởi đầu thấy nhức đầu, phát sốt, ớn rét, miệng khô, lưỡi ráo ; đó là Dương kinh mắc bịnh trước. Nên dùng thang này ; trúng bịnh thì khỏi ngay.

Khương hoạt	Phòng phong	Xuyên khung
Tế tân	Sài hồ	Hoàng cầm
Can khương	Bạch chỉ	Sinh địa
Thạch cao	Cam thảo

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén.

10. 
    ĐÀO NHÂN THỪA KHÍ ẨM TỬ
    

Chữa chứng thương hàn tà truyền vào lý, nhiệt kết ở Bàng quang. Người như mê cuồng, tiểu tiện tự lợi, đại tiện phân đen, bụng dưới đầy đau, mình mắt vàng, nói nhảm, táo khát, mạch trầm có lực, là chứng “xúc huyết”(186). Nên dùng thang này, để hạ hết phân đen, là khỏi ; nếu chưa uống thuốc, mà thấy huyết tự ra trước là sắp khỏi thì không phải uống nữa.

Đào nhân	Quế chi	Đại hoàng
Mang tiêu	Thược dược	Đương qui
Chỉ xác	Thanh bì	Sài hồ
Cam thảo

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc lên.

10. 
    TIÊU BAN THANH ĐẠI ẨM
    

Chữa chứng nhiệt tà truyền vào lý, lý thực biểu hư. Huyết nhiệt không tiêu tán, nên nhiệt độc thừa hư lấn ra ngoài bì phu, mà phát thành ban đỏ ; hoặc vốn thuộc chứng Dương, lầm cho thuốc nóng ; hoặc bịnh nên hạ mà không hạ, hoặc hạ rồi mà chưa giải được, đều có thể biến thành chứng này. Không được dùng thuốc phát hãn, làm cho mụn ban lở loét thêm, nếu đại tiện táo bón, thì bỏ Nhân sâm, gia Đại hoàng.

Hoàng liên	Tri mẫu	Thạch cao
Nhân sâm	Sài hồ	Cảm thảo
Huyền sâm	Sinh địa	Sơn chi tử
Tê giác	Thanh đại

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén, sắc lên.

10. 
    SINH ĐỊA CẦM LIÊN Thang
    

Chữa các chứng huyết, mũi chảy máu ròng ròng, lâu không dứt, hoặc nhiệt độc vào Vị, mà thổ huyết không ngừng, cũng dùng phương này.

Sinh địa	Hoàng cầm	Hoàng liên
Sài hồ	Cát cánh	Sơn chi tử
Thược dược	Xuyên khung	Cam thảo

Tê giác (nếu không có Tê giác, thì thay bằng Thăng ma)

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén, sắc còn 8 phân.

Truỳ pháp : dùng rễ cỏ Tranh, vắt lấy nước nguyên chất, và mài thêm mực tầu, hoà uống ; nếu không có rễ Tranh, thì dùng nước nguyên chất Ngó sen cũng được. Nếu ra huyết nhiều, nói sảng, mất tinh thần, bắt chuồn chuồn, nhắm mắt hôn mê không biết gì, cũng chữa theo phép này.
XIX
Mười chín, thang ĐỊA HOÀNG GIA VỊ.

Chủ táo phiền, thấu thuỷ bất an (207)

Thượng tiêu ứ huyết gian nan,

Nuốt nước không xuống, xẩy nên vậy là.

Đương qui, Thược dược, Hồng hoa,

Sinh địa, Tê giác, cùng là Mẫu đơn.

Cam thảo, Cát cánh, khá nên,

Trần bì khử bạch (208) vậy liền sao qua.

Sắc vừa còn bẩy cạn ba,

Truỳ pháp Ngẫu tiết (209) lại gia ba thìa.

Điều hoà ôn noãn phục chi (210)

Dùng làm phải phép thực thì yên thay.

10. 
    GIA VỊ TÊ GIÁC ĐỊA HOÀNG Thang
    

Chữa chứng phiền táo, súc miệng, mà không nuốt nước xuống, do Thượng tiêu có ứ huyết, nên dùng bài này.

Sinh địa	Bạch thược dược	Đan bì
Tê giác	Đương qui	Hồng hoa
Cát cánh	Trần bì	Cam thảo

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc lên.

10. 
    HỒI DƯƠNG CẤP CỨU Thang
    

Chủ trị chứng hàn tà trúng thẳng vào Âm kinh. Khởi đầu không có đau đầu và nóng mình, chỉ ớn rét, chân tay lạnh ngược, run rẩy, đau bụng, thổ tả. Không khát nước, tự kéo áo đắp, nằm co, mạch trầm trì vô lực, nên dùng bài này.

Nhân sâm	Bạch linh	Bạch truật
Chích thảo	Can khương	Thục Phụ tử
Nhục quế	Trần bì	Bán hạ
Ngũ vị tử

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc lên.

• 
  Nôn thổ bọt rãi, hoặc đau bụng dưới : gia Ngô thù du tẩm nước muối sao.
  
• 
  Vô mạch : gia nước mật Lợn 1 thìa.
  
• 
  Tiết tả không ngừng : gia Thăng ma, Hoàng kỳ.
  
• 
  Nôn thổ không ngừng : gia Khương trấp.
  

10. 
    HỒI DƯƠNG PHẢN BẢN Thang
    

Chữa chứng “Âm thịnh cách Dương”, “Âm cực phát táo”. Hơi khát, mặt đỏ, muốn nằm ngồi ở nơi bùn đất, trong giếng nước ; mạch vô lực, hoặc muốn tuyệt hay toàn không có mạch trái thì nên dùng bài này. Nhân-Trai nói : “Miệng khát mà không muốn uống nước, là đúng chứng ấy (âm thịnh cách dương). Nếu uông nước vào , là không đúng.”

Thục Phụ tử	Can khương	Nhân sâm
Cam thảo	Mạch môn	Ngũ vị tử
Trần bì	Lạp trà

Các vị trên + nước 2 chén, sắc lên.

10. 
    SÀI HỒ BÁCH HỢP Thang
    

Chữa bịnh thương hàn mới khỏi. Bổng người mê lịm, phát sốt, khát nước, nói sảng, mất tinh thần… và các chứng lao phục, bách hợp.

Sài hồ	Nhân sâm	Hoàng cầm
Cam thảo	Bách hợp	Tri mẫu
Sinh địa hoàng		Trần bì

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 1 quả, nước 2 chén.

• 
  Khát nước : gia Thiên hoa phấn.
  
• 
  Trong ngực nóng, bứt rứt : gia Sơn chi nhân.
  
• 
  Mồ hôi ra chút ít và nhức đầu gia Xuyên khung, Khương hoạt.
  
• 
  Nôn thổ gia Bán hạ tẩm Gừng sao.
  
• 
  Trong ngực hư phiền gia Trúc nhự, Trúc diệp.
  
• 
  Bịnh mới khỏi (242) ụa khan, nói sảng, mất thần, rên rỉ, mê muội chẳng yên, gia Hoàng liên, Tê giác.
  
• 
  Khái thấu gia Hạnh nhân.
  
• 
  Bịnh bách hợp nên gia Ma hoàng.
  
• 
  Trong tâm kinh sợ là huyết kém, gia Đương qui, Phục linh, Viễn chí.
  
• 
  Mồ hôi thuộc chứng hư : gia Hoàng kỳ.
  
• 
  Tỳ hư : gia Bạch truật.
  
• 
  Sôi bụng gia Gừng tươi lùi chín.
  
• 
  Bịnh lao phục thỉnh thoảng lại phát sốt : gia Đình lịch, Ô mai, Sinh khương trấp.
  

10. 
    NHư THÁNH ẨM (251)
    

Chữa hai chứng cương cảnh, nhu cảnh lắc đầu, ngậm miệng, mình uốn ván chân tay co rút, mặt đỏ, cổ cứng, phép chữa cũng như bịnh “Khế túng”.

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc lên.

• 
  Có mồ hôi là chứng nhu cảnh, gia Bạch truật , Quế chi.
  
• 
  Không mồ hôi là chứng cương cảnh, gia Ma hoàng, Thương truật.
  
• 
  Cấm khẩu, nghiến răng, nếu đại tiện thực, gia Đại hoàng để thông lợi.
  

10. 
    ÔN KINH ÍCH NGUYÊN TÁN (262)
    

Trị sau khi phát mồ hôi, người hư nhiều, đầu choáng, lảo đảo muốn ngả xuống đất, máy thịt giật gân ; hoặc do phát hãn nhiều, vệ hư, dương vong, mồ hôi ra không ngừng ; hoặc sau khi tả hạ, đại tiện đi mãi không cầm, mình mẩy đau nhức.

Phụ tử	Nhân sâm	Bạch truật
Cam thảo	Hoàng kỳ	Bạch thược dược
Đương qui	Sinh địa	Bạch linh
Nhục quế	Trần bì

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 1 quả, nước 2 chén.

• 
  Đầy tức : bỏ Sinh địa, gia Chỉ xác
  
• 
  Người gầy bỏ Thược dược.
  
• 
  Phiền nhiệt, bỏ Phụ tử.
  
• 
  Đại tiện hạ lợi không ngừng, bỏ Đương qui, gia Bạch truật sao, Thăng ma, Trần bích thổ.
  
• 
  Nôn thỏ, gia Bán hạ chế nước Gừng.
  
• 
  Khát nước, gia Thiên hoa phấn.
  
• 
  Sau khí phát mồ hôi, sợ gió lạnh, là biểu hư : bỏ Phụ tử, Nhục quế, Sinh địa hoàng ; gia Quế chi, Giao di.
  

10. 
    TIÊU DAO THANG (276)
    

Chữa người mắc bịnh thương hàn mới khỏi, huyết khí chưa bình phục, nhân lao lực mà trợ nhiệt, nhiệt tà trở lại trong kinh lạc, lại thêm sự vợ chồng giao hợp, mà bịnh tái phát ; và phát ra ở chính người bịnh đó, thì gọi là “lao phục” ; còn do giao hợp mà phát ra ở người khoẻ (tức chồng hoặc vợ), thì gọi là “âm dương dịch”. Chứng này rất khó chữa, thường thấy nhiều người lưỡi thè ra vài tấc mà chết.

Nhân sâm	Sinh địa hoàng	Hoàng liên
Tê giác	Hoạt thạch	Trúc thanh
Sài hồ	Cam thảo (sống)	Cửu căn (rễ Hẹ)
Tri mẫu (hòn cà rụt và bụng đau thì dùng bội lên) (277)

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén, sắc lên.

10. 
    THĂNG DưƠNG TÁN HOẢ Thang
    

Chữa người bịnh chắp tay ấp vào ngực, lần áo sờ giường, nói sảng, nói mê lịm không biết gì. Thầy thuốc tục không hiểu, cho là bịnh phong, liền dùng thuốc chữa phong, lầm làm chết người rất nhiều. Họ không biết đó là chứng Can nhiệt lấn át Phế kim, nguyên khí hư nhược, không tự chủ được, gọi là chứng “toát không” . Nếu tiểu tiện thông lợi thì chữa được, không thông lợi thì không chữa được.

Nhân sâm	Bạch truật	Bạch linh
Cam thảo	Xuyên qui	Bạch thược
Sài hồ	Trần bì	Mạch môn
Hoàng cầm

Các vị trên +Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén.

• 
  Có đờm : gia Bán hạ tẩm nước gừng sao.
  
• 
  Đại tiện rắn, nói sảng, khát nước : gia Đại hoàng.
  
• 
  Tiết tả, bội Bạch truật, gia Thăng ma (có sách nói : trong Nguyên phương : vị Bạch truật để sống, nếu tiết tả thì sao lên).
  

10. 
    TÁI TẠO Tán (295)
    

Chữa chứng nhức đầu, phát sốt, cứng gáy và sống lưng, ghê rét, không mồ hôi, đã dùng thuốc phát hãn 2-3 tễ, mà mồ hôi không ra ; thầy kém không biết chứng này, không kể thời bịnh, thường dùng Ma hoàng thuốc mạnh và lửa nóng mà bức cho ra mồ hôi, lầm làm chết người rất nhiều. Đâu có biết dương khí không có, thì mồ hôi không ra, do đó mới có chứng này, gọi là chứng “vô dương”

Hoàng kỳ	Nhân sâm	Quế chi
Cam thảo	Phụ tử	Khương hoạt
Phòng phong	Xuyên khung	Ổi khương (gừng lùi)

10. 
    HOÀNG LONG Thang
    

Chữa bịnh dưới tâm đau rắn, đại tiện ra thuần nước trong, nói sảng, mình nóng, khát nước ; thầy kém không biết chứng này, thấy đi ngoài nhiều nước, cho ngay là chứng “thương hàn lậu để”, liền dùng thuốc nóng để cầm lại, khác nào ôm củi tới lửa cháy, lầm làm chết người rất nhiều ; không biết rằng nhiệt tà truyền vào lý. Vị phủ bị táo uất, kết thực, dù có đi ngoài ra nhiều nước, nhưng không phải là nội hàn, mà là những chất nước uống hàng ngày nó tự tháo ra, đó gọi là chứng “nhiệt kết lợi” , phải cấp dùng thuốc tả hạ mới được. Mình nóng thì dùng thang này, không nóng thì dùng thang LỤC NHẤT THUẬN KHÍ ở trên.

Đại hoàng	Mang tiêu	Hậu phát
Chỉ thực	Cam thảo	Nhân sâm
Đương qui	Cát cánh

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén ; sắc lên ; khí sắp được, cho vị Cát cánh vào, lại sắc sôi 1 dạo nữa, uống nóng. Người già, khí huyết hư, thì bỏ Mang tiêu.

10. 
    ĐIỀU VINH DưỠNG VỆ Thang (327),
    

Chữa chứng đầu đau, mình nóng, ghê rét, hơi khát nước, mồ hôi ra dâm dấp, mình mẩy nhức, chân đùi đau ê, không có sức, người trầm lặng, mỏi mệt, mạch phù hư vô lực, thầy kém không hiểu biết, thấy các chứng đầu đau, ghê rét, phát sốt, liền gọi là bịnh chính thương hàn, rồi dùng thuốc phát hãn quá mạnh, nên bịnh nhẹ biến nặng, làm hại người rất nhiều, không viết rằng bịnh do lao lực, trong đã khí huyết tổn thương, ngoại lại cảm nhiễm hàn tà, gọi là chứng “thương hàn lao lực” ; phải dùng tễ thuốc “cam ôn” mói chữa khỏi được. Nội Kinh nói : “Lao giả ôn chi” : lao lực thì dùng thuốc ôn, và “cam ôn trừ đại nhiệt” : thuốc cam ôn trừ được bịnh đại nhiệt, chính là nghĩa đó. Nếu có chứng nôn hạ, thì dùng ĐẠI SÀI HỒ Thang.

Nhân sâm	Hoàng kỳ	Bạch truật
Cam thảo	Sinh địa	Xuyên qui
Xuyên khung	Sài hồ	Phòng phong
Tế tân	Khương hoạt	Trần bì

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén.

• 
  Nguyên khí bất túc gia Thăng ma chút ít.
  
• 
  Khát nước , gia Thiên hoa phấn, Tri mẫu.
  
• 
  Ho suyễn : gia Hạnh nhân, Thăng ma (?)
  
• 
  Mồ hôi ra không ngừng : bỏ Thăng ma, Tế tân ; gia Thược dược.
  
• 
  Trong ngực phiền nóng : gia Trúc nhự, Sơn chi nhân.
  
• 
  Nôn khan : gia Bán hạ tẩm Gừng sao.
  
• 
  Trong ngực đầy tức : gia Cát cánh, Chỉ xác ; giảm Địa hoàng, Cam thảo, Hoàng kỳ, Bạch truật, chỉ dùng chút ít.
  
• 
  Đờm nhiều : bỏ Tế tân ; gia Qua lâu nhân, Bối mẫu.
  
• 
  Đau bụng : bỏ Hoàng kỳ, Bạch truật ; gia Thược dược, Can khương để điều hoà.
  
• 
  Nếu có uất huyết nội thương, chỗ đau thường cố định, hoặc đại tiện ra phân đen thì bỏ Thược dược, Tế tân, Phòng phong, Khương hoạt, Hoàng kỳ, Bạch truật ; gia Đào nhân, Hồng hoa ; nặng hơn thì gia Đại hoàng. Thấy đi ngoài ra huyết ứ thì khỏi ; sau cứ dùng phương này bỏ Đại hoàng điều phục.
  

10. 
    ĐẠO XÍCH CÁC BÁN Thang (339)
    

Chữa sau khí mắc bịnh Thương hàn, dưới tâm không rắn, bụng không đầy, mình không rét nóng, đại tiểu tiện như thường dần dần biến thành chứng tinh thần hôn mê, không nói năng, hoặc khi ngủ nói lảm nhảm một mình ; độ 1-2 tuần thì mắt đỏ, môi lưỡi khô, không khát nước, cho nước chút ít thì nuốt, không cho thì thôi, giống như người say. Thầy kém không hiểu, lầm làm chết người rất nhiều ; không biết rằng đó là nhiệt tà truyền vào Thiếu âm TÂM, TÂM HOẢ, bức lên PHẾ, nên tinh thần hôn mê, gọi là chứng “VIỆT KINH”.

Hoàng liên	Hoàng cầm	Tri mẫu
Sơn chi nhân	Hoạt thạch	Tê giác
Nhân sâm	Mạch môn	Phục thần
Cam thảo

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 1 quả, nước 2 chén.

10. 
    ÍCH NGUYÊN Thang (349)
    

Chữa chứng Thương hàn tịnh không nhức đầu, ghê rét, nóng mình, tâm không buồn phiền, chỉ mặt đỏ, chân tay vật vã, khát nước mà không uống vào được. Thầy kém không hiểu, gọi là chứng nhiệt : dùng thuốc hàn lương, làm chết người rất nhiều ; không biết rằng đó là nguyên khí suy nhược, hư hoả bốc lên, gọi là chứng “ĐỚI DưƠNG”

Thục Phụ tử	Can khương	Cam thảo
Nhân sâm	Mạch môn	Ngũ vị tử
Hoàng liên	Tri mẫu	Ngải diệp
Thông căn

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 1 quả, nước 2 chén, sắc lên.

10. 
    QUẾ LINH ẨM (354)
    

Chữa chứng Thương hàn mói mắc, mình không nóng, nói cuồng, phiền táo không yên, tinh thần mõi mệt, không muốn tiếp xúc với người. Thầy kém không biết, cho là chứng phát cuồng, lầm dùng thuốc hạ, làm chết nhiều người ; không biết rằng chứng này do “nhiệt kết Bàng Quang” gọi là chứng “như cuồng”.

Bạch truật	Trư linh	Trạch tả
Quế chi	Cam thảo	Tri mẫu
Hoàng bá	Sơn chi tử	Lá Tía tô

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc còn 1 chén.

10. 
    ĐưƠNG QUI HOẠT HUYẾT Thang (366)
    

Chữa chứng Thương hàn không đau đầu, không ghê rét, chỉ thấy nóng mình, khát nước, và tiểu tiện lợi, đại tiện phân đen, miệng ngọng không nói được. Thầy kém không hiểu, cho là chứng nhiệt, dùng thuốc hàn lương, làm chết nhiều người. Không biết đó là tà nhiệt truyền vào 2 kinh TÂM, VỊ ; khiến người ta hôn mê trầm trọng ; gọi là chứng “hiệp huyết như tí” (367).

Đương qui	Xích thược	Sinh địa hoàng
Hồng hoa	Đào nhân nê	Chỉ xác
Nhân sâm	Sài hồ	Quế tâm
Can khương

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc lên.

10. 
    GIA VỊ ĐẠO ĐÀM Thang
    

Chữa chứng rét run, nóng dữ, nhức đầu, hon mê, lặng thỉu, khí nghịch, suyễn cấp, miengj chảy đờm dãi. Thầy kém không hiểu, cho là chứng thương hàn làm hịa nhiều người, không biết rằng bịnh do nội thương thất tình gây nên đàm mê tâm khiếu, thần bị khuấy động, không ở yên nơi nhà ở (thần bất trú xá), mà thoát ra ngoài ; thần đã thoát ra, thì nhà ở trống rỗng, mà đờm phát sinh, rồi làm bế tắc luôn. Đó gọi là chứng “hiệp đàm như tí”. Phàm những chứng đờm giống như thương hàn, đều chữa tho phép này.

Phục linh	Trần bì	Bán hạ
Nam tinh	Cam thảo	Nhân sâm
Bạch truật	Chỉ thực	Cát cánh
Qua lâu nhân	Hoàng liên	Hoàng cầm

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, nước 2 chén, sắc lên

10. 
    GIA VỊ ĐIỀU TRUNG ẨM
    

Chữa chứng thực tích giống như thương hàn, có nhức đầu, phát sốt, gai rét, và mạch khí khẩu khẩn thịnh ; chỉ không đau mình là khác với chứng thương hàn thôi. Nội-kinh nói : “ẩm thực tự bội, tỳ vị nãi thương” nghĩa là ăn uống sai trái, Tỳ Vị sẽ bị tổn thương. Nhẹ thì dùng thuốc tiêu hoá, nặng thì dùng thuốc thổ hoặc hạ, đó là phép hay.

Thương truật	Bạch truật	Hậu phát
Trần bì	Cam thảo	Thảo quả
Sơn tra	Trần khúc	Chỉ thực
Hoàng liên	Can khương

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc lên

• 
  Đau bụng : gia Đào nhân.- đau dữ, đại tiện rắn, thì bỏ Sơn tra, Thần khúc, Thảo quả, Can khương ; gia Đại hoàng để hạ đi.
  
• 
  Trong bụng nhộn nhạo muố thổ : dùng nước sôi 1 bát hoà vào 1 dúm muối và bột Tạo giác 5 phân cho uống, thì thổ ra ngay.
  

10. 
    GIA GIẢM TỤC MỆNH Thang
    

Chữa chứng cước khí giống như thương hàn, đầu nhức, mình nóng, ớn rét, đại tiện bí kết, nôn xốc, khớp xương chân tay đau nhức, chân mềm yếu, không co lại và chuyển động được. Chứng này khác với chứng thương hàn, là chân tay và đầu gối đau nhức trước. Cấm không được dùng thuốc bổ và ngâm rửa.

Bạch truật	Thương truật	Thược dược
Ma hoàng	Phụ tử	Quế chi
Xuyên khung	Phong phong	Khương hoạt
Phòng kỷ	Cam thảo

Các vị trên + Gừng 3 lát, Táo 2 quả, Đăng tâm 20 đoạn, nước 2 chén, sắc lên.

• 
  Khi nắng trúng vào 3 kinh Dương, tất phát sốt, mạch sác :bỏ Phụ tử, Quế chi, Ma hoàng ; gia Hoàng bá, Hoàng cầm, Sài hồ.
  
• 
  Khí lạnh trúng vào 3 kinh Âm, tất mình lạnh, mạch trì : gia Phụ tử.
  
• 
  Bịnh phát do phong thì mạch phù : gia Khương hoạt
  
• 
  Nguyên khí hư : gia Nhân sâm chút ít.
  
• 
  Đại tiện bí : gia Đại hoàng, Chỉ thực.
  

10. 
    CẦM LIÊN TIÊU ĐỘC ẨM
    

Chữa chứng thời khí “đại đầu ôn” (409) : phát sốt, gai rét, đầu cổ sưng đau, mạch hồng sác ; nên chữa theo chứng “đàm hoả”, chứng “hầu tí” (410) cũng dùng bài này.

Hoàng cầm	Hoàng liên	Liên kiều
Kinh giới	Phòng phong	Khương hoạt
Bạch chỉ	Sài hồ	Xạ can
Cam thảo (các vị bằng nhau)

Các vị trên + Gừng 3 lát, nước 2 chén, sắc còn 1 chén, thêm vào Thử niêm tử 1 dúm, lại sắc sôi 1 dạo.

Trước gia Đại hoàng cho đi đại tiện 2, 3 lần ; sau bỏ Đại hoàng, cứ theo phương này gia Nhân sâm, Đương qui để điều lý.

* *
Trước sau ba mươi bảy phương

(2). Táp thất : ba mươi bảy. Chữ táp là 30, do 3 chữ thập ghép thành.

(3). Truỳ : cái dùi gõ trống. Ở đây, mỗi bài thuốc chữa thương hàn, đều có dùng cái phương pháp đánh thật mạnh vào căn bịnh ; ví như cái dùi gõ tiếng trống hùng mạnh để tiến quân diệt địch ; nên gọi “truỳ pháp”

Sát xa : không rõ nghĩa, nghi là nói cái phương pháp đánh bịnh mạnh, có thể trị khỏi bịnh được, cũng như cái dùi trống tiến quân hùng mạnh, có thể tiêu diệt xe địch được.

(4). Của yêu : như nói của quí.

(5). bất khát, tự lợi : miệng không khát nước, đại tiện tự lợi.

(6). Trực trúng : hàn tà không truyền qua 3 kinh Dương, mà trúng thẳng vào 3 kinh Âm, do đó nó chỉ xuất hiện những triệu chứng của 3 kinh Âm, mà không có triệu chứng 3 kinh Dương ; cũng gọi “trực trúng 3 âm”.

(7). Qúa kinh :

1- chỉ bịnh thương hàn, đã từ một kinh này truyền qua một kinh khác ; như chứng hậu Thái-dương đã qus kinh, xuất hiện chứng hậu của Thiếu-dương, tức là lúc ấy các chứng Thái-dương đã giải trừ rồi.

2- các chứng hậu kéo dài quá thời hạn truyền kinh như chứng hậu Thái-dương quá 7 ngày trở lên (bịnh thương hàn truyền kinh, lấy 7 ngày làm một giai đoạn) gọi là “quá kinh”. Đây dùng theo nghĩa thứ hai.

(8). Biểu chứng thương hàn : các chứng thương hàn còn ở phần biểu.

(9). Thiển thâm : nông sâu.

(10). Biểu lý, hãn hạ : bịnh ở phần biểu hay phần lý, thuốc dùng phép hãn hay phép hạ.

1. 
   Thăng dương phát biểu thang
   

(11). Xông sương đột giá : xông đột (xông pha) dưới làn sương giá.

(12). Việc vàn : việc kể hàng vạn, ý nói việc nhiều.

(13). Sở phương : sự tác hại do phong hàn gây nên (chữ sở là đại danh từ, chỉ sự gây hài của phong hàn.)

(14). Tham : tham khảo.

(15). Đẳng phần : tức đẳng phân, phân lạng bằng nhau (đặt âm “phần” cho có âm điệu bằng trắc)

(16). Khương tam, Táo nhị : Gừng 3 lát, Táo 2 quả.

(17). Truỳ pháp : xem chú thích (3) ở trên.

(18). Giao di : kẹo Mạch nha.

(19). Phục dã : uống rồi. Những chữ “phục”trong tập này, phần nhiều nghĩa là “uống” cả.

(20). Bản kinh : chỉ kinh Túc Thái-dương.

2. 
   Sơ tà thực biểu thang
   

(21). Gội sương chải gió : nói dầu dãi trong sương gió, như đầu bị gội sương, tóc bị chải gió vậy. Sách Nho có câu : “Trất phong mộc vũ”: chải gió gội mưa.

(22). Thiên ban : nghìn cách, nhiều cách.

(23). Rái gió, sởn, rùng : ghê gió, sởn gai, rùng mình.

(24). Lai : lại, đến, (chỉ mạch). Dưới đây, những chữ “lai” nói về ạch, như “mạch lai” đều nghĩa như thế.

(25). Thông bạch : Hành trắng.

(26). Ôn hoà phục chi : uống ấm ấm. Chữ “chi” là đại danh từ, dùng thay cho thang thuốc đã sắc rồi. Dưới đây, những chữ “phục chi” đều nghĩa như thế.

(27). Hãn bất chỉ : mồ hôi ra không ngừng.

(28). Mựa : chớ (tiếng cổ). Những từ “mựa” dưới đây, đều nghĩa như vậy.

(29). Phương này, theo Thọ thế bảo nguyên , trong có vị Bạch truật nữa.

3. 
   Khương hoạt xung hoà thang
   

(30). Mạo : nhiễm phải, cảm mạo.

(31). Đông thiên : trời Đông, tức mùa Đông.

(32). Thông nhị : Hành 2 củ.

(33). Nhập Sị : gia vào vị Đậu sị.

(34). Văn vũ hoả : lửa nhỏ (văn) và lửa to (vũ)

(35). Đồng tiên : cùng sắc, sắc chung.

(36). Ôn phục thủ hãn hữu thần : uống ấm cho ra được mồ hôi mới có hiệu quả.

(37). Đằm thân : mồ hôi ra đẵm mình, tiếp ý “thủ hãn” ở câu trên.

(38). Hèo : hiệu nghiệm, hay (từ “hèo” do từ Hán là “hiệu”đọc chuyển đi)

(39). Hung trung bão muộn : trong vùng ngực đầy tức, bức bối khó chịu.

(40). Bất hãn : không ra mồ hôi.

(41). Hãn hậu bất giải : sau khi đã cho ra mồ hôi mà bịnh không giải.

(42). Hãn hạ kiêm hành : kiêm dùng cả 2 phép phát mồ hôi và hạ đại tiện.

(43). Trừu tân : rút củi, lấy ý ở câu sách nho “Dương thang chỉ phí, bất như phủ để trừu tân”. Nghĩa là giệu nồi nước sôi cho không sôi lên nữa, không bằng rút củi đốt ở đáy nồi ; ý nói muốn cho nồi nước không sôi nữa, phải rút củi đốt dưới nồi đi, dùng một giải pháp căn bản mới được. Đây dùng chỉ phương pháp tiết xuống ở phía dưới, như dùng Đại hoàng, để rút chứng nóng bốc lên trên, đó là phương pháp chữa gốc.

(44). Thiên vàn : tức thiên vạn, là nghìn vạn, đặt âm “vàn” cho có vần.

(45). Phi thời thương hàn : thương hàn trái mùa.

(46). Hư hàn bất chỉ : mồ hôi hư tổn (mồ hôi thuộc chứng hư) ra mãi không thôi.

(47). Tiểu biền : tức tiểu tiện. Chữ “tiện” có 2 âm : tiện và biền, nghĩa cũng như nhau.

(48). Phục thang bất hãn : uống thuốc rồi mà không ra mồ hôi.

(49). Tác hãn : ra mồ hôi.

(50). KHưƠNG HOẠT XUNG HÒA THANG : cũng gọi “Cửu Vị, Khương hoạt thang ”. Bài này do Trương-Nguyên-Tổ đời Kim sáng tác ra, ông nói : “Có mồ hôi, không được dùng Ma hoàng thang ; không mồ hôi, không được dùng Quế chi thang. Dùng Ma hoàng và Quế chi, nếu không khỏi, sẽ sinh biến chứng không thể nói được.”; cho nên lập ra phương này, để không phạm đến cấm kỵ về chứng TAM DưƠNG ; là một phương giải biểu thần diệu.

(51). Ba mùa : tức mùa Xuân, Hạ, Thu. Đây nói chứng cảm hàn khí đột ngột của 3 mùa Xuân, Hạ, Thu, chứ không phải chứng chính Thương hàn mùa Đông.

(52). Bài này, đây dùng các vị đều bằng nhau, nhưng theo Thọ Tế Bảo Nguyên và Y Học Nhập Môn, thì lượng Cam thảo và Tế tân chỉ bằng 1/3 hay 1/5 các vị khác.

(53). Đây nói bài này chữa 3 mùa cãm hàn khí đột ngột, và 3 chứng Ôn, Nhiệt, Thấp ; nhưng theo Tương-Nguyên-Tố, thỉ 4 mùa đều dùng được, Đông chữa hàn, Xuân chữa ôn, Hạ chữa nhiệt, Thu chữa thấp.

(54). Phủ để trừu tân : xem chú thích (43) trên.

4. 
   Lục Thần Thông Giải thang
   

(55). Vãn phát : phát ra muộn. Bịnh chứng Thái-dương phát vào thời kỳ từ tiết Thanh minh đến tiết Hạ chí ; gọi là vãn phát. Nhất thuyết vãn phát là bịnh chứng Thái dương phát vào mùa Thu.

(56). Mạch lai : mạch đến. Xem chú thích (24) trên.

(57). Xung hòa : tức thang KHưƠNG HOẠT XUNG HÒA trên.

(58). Xưng : khỏi (tiếng cổ). Những từ “xưng” dưới đây đều nghĩa như thế.

(59). Miển : như nói với, và (tiếng cổ). Những từ “miển” như “miển cùng” dưới đây đều nghĩa như thế.

(60). Khương, thủy : Gừng và nước.

(61). Thông, Sị : tức Thông bạch (củ Hành) và Đậu sị.

(62). Nhiệt phục thủ hãn : uống nóng cho ra mồ hôi (thủ hãn là cho ra mồ hôi ; còn uống ấm thì gọi là “ôn phục”, mà uống nóng thì gọi là “nhiệt phục”).

(63). Trúng bịnh tức chỉ : trúng bịnh thì thôi.

(64). Lục thần thông giải thang : bài này, nguyên của Trương-Cổ (Trương thị Y Thông). Chữa bịnh thời khí, dịch lệ mới phát, nóng sốt, phiền táo, không có mồ hôi. Trong bài không có Tế tân nhưng cũng không có Hoàng kỳ ; nghĩ ở đây chép thừa vị Hoàng kỳ.

5. 
   Sài cát giải cơ thang
   

(65). Vi hồng : mạch hơi hồng.

(66). Sắc ngao : như nói sắc nấu (ngao là cô lại, đây dùng như nghĩa sắc , nấu)

(67). Bản kinh : chỉ kinh Túc Dương-minh.

(68). Thiểu thiểu gia chi : gia vào chút ít (chữ chi là đại danh từ, đặt thay cho vị Ma hoàng). Đây nói nếu có chứng ghê rét nhiều, thì bỏ Hoàng cầm, gia Ma hoàng ; nhưng mùa Đông dùng nhiều, mà mùa Xuân thì dùng ít, liều lượng khác nhau.

(69). Tịnh khử bất nghi : bất nghi là không nên, ý nói đều bỏ Ma hoàng hông nên dùng.

(70). Như thần Bạch hổ : tức NHư THẦN BẠCH HỔ Thang (bài thứ 12) dưới đây.

(71). Sài cát giải cơ thang : bài này, nguyên của Đào-Hoa (Tiết am) chế ra, dùng thay CÁT CĂNG THANG (Trọng-Cảnh). Trong có Thược dược ; các sách Thọ Thế Bảo nguyên, Y học nhập môn, Y phương tập giải , đều chép như thế, nghĩ đây chép thiếu.

6. 
   Sài hồ song giải ẩm
   

(72). Lềnh lềnh vang tai : ý nói tai điếc không nghe thấy gì.

(73). Giai tô : đều tỉnh dậy, đều khỏi.

(74). Kíp vồi : tức kíp vội (âm trắc đọc chuyển âm bằng cho hợp vận).

(75). Thuyên : bịnh khỏi.

(76). Ngược : chứng sốt rét có định kỳ. Đây nói bịnh kinh Thiếu-dương có sốt và rét, giống như chứng ngược.

(77). Kim phi thảo : tức Tuyền phúc hoa, hoa giống hoa cúc.

(78). Chưa trừ : chưa giải được, nói đã uống thang SÀI HỒ SONG GIẢI ẨM mà chứng dưới tâm đầy tức vẫn xuất hiện.

(79). Nương long : vùng ngực.

(80). Kết hung : tức chứng nhiệt tà với thủy ẩm kết tụ ở vùng ngực. Đây nói chứng đưới tâm đầy tức là biểu tà còn ở vùng ngực, chứ không phải chứng kết hung.

(81). Chỉ thực cám rang : Chỉ thực sao với cám.

(82). Tiểu hãm hung : một thang chữa chứng kết hung ở Thương-hàn luận của Trương-Trọng-Cảnh.

(83). Phiền hư : tức hư phiền (đặt đảo lên cho có vần). Xem chú thích (103) ở “bài Phú Dược tính chỉ nam trực giải”.

(84). Bản kinh : chỉ kinh Túc Thiếu-dương.

(85). Huyết thất :

1- chỉ bào cung.

2- chỉ Xung mạch. Vì Xung mạch khởi ở Bào cung, chủ huyết hải (bể huyết) ; và Xung mạch thịnh vượng, thì bào cung có kinh nguyệt ; như thế bào cung với Xung mạch có sự tương quan mật thiết, nên “huyết thất” là chỉ cả Bào cung và Xung mạch. Còn huyết thất ở đây, riêng chỉ về Xung mạch, Xung mạch bì tà nhiệt xâm nhập, gây thành chứng trạng ngày yên tĩnh, đêm phát sốt. nói nhảm, như thấy ma quỉ ; gọi là chứng “nhiệt nhập huyết thất” và nam nữ đều có chứng này. Xem thêm chú thích (152) ở “Bài phú Dược tính chỉ nam trực giải.”

7. 
   Quế chi Đại hoàng thang
   

(86). Truyền chi : truyền đến.

(87). Phúc trung thống mãn : trong bụng đau mà đầy.

(88). Tức hạ Vị phủ : liều dùng thuốc hạ qua đường Vị phủ (hạ bịnh Tỳ qua Vị).