I. Tæng quan vµ th«ng ®iÖp chÝnh: Ph¸t triÓn ®« thÞ vµ t¨ng tr­ëng quèc gia

C¸c thµnh phè vµ khu vùc trong mét ®Þa cÇu

Vµo ng­ìng cöa cña thÕ kû 21, c¸c thµnh phè, thÞ x· ®ang lµ tuyÕn ®Çu trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn cña nhiÒu n­íc. Trong kho¶ng mét thÕ hÖ n÷a, phÇn lín d©n sè cña c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn sÏ sinh sèng ë vïng ®« thÞ vµ d©n sè ®« thÞ ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn sÏ t¨ng thªm 2,5 tû, b»ng d©n sè cña ®« thÞ toµn thÕ giíi hiÖn nay. Quy m« cña qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ nµy, kÐo theo c¸c yªu cÇu ®¸p øng nhu cÇu cña c¸c c¸ nh©n trong khi møc thu nhËp quèc d©n t­¬ng ®èi thÊp, lµ lín nhÊt tõ tr­íc tíi nay. Sù chuyÓn ®æi ®« thÞ ®em l¹i c¸c c¬ héi cã ý nghÜa ®Ó c¸c n­íc c¶i thiÖn chÊt l­îng sèng cho toµn bé d©n c­ cña hä. Tuy vËy, tiÒm n¨ng nµy thµnh hiÖn thùc hay kh«ng l¹i phô thuéc rÊt nhiÒu vµo chÊt l­îng qu¶n lý ®« thÞ, vµ phô thuéc vµo khu«n khæ cña c¸c chÝnh s¸ch quèc gia vµ chÝnh s¸ch ®Þa ph­¬ng t¸c ®éng tíi nã.

II. V× sao ph¶i chó träng vµo thµnh thÞ: Thay ®æi d©n sè, gi¶m th©m hôt ng©n s¸ch, t¨ng hiÖu qu¶, gióp ®ì ng­êi nghÌo (thµnh thÞ vµ n«ng th«n)

LËp luËn chÝnh cña b¸o c¸o nµy lµ ph¸t triÓn ®« thÞ nªn, vµ cã thÓ, ®­îc sö dông ®Ó thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ quèc gia, chø kh«ng ®¬n gi¶n lµ ®Ó ®¸p øng nhu cÇu phóc lîi cña d©n sè ®« thÞ hiÖn hµnh. C¸c nhu cÇu cña c­ d©n thµnh phè tù nã ®· lµ mét môc tiªu quan träng nh­ng chóng kh«ng ph¶i lµ môc tiªu trung t©m cña b¸o c¸o nµy. Thø nhÊt, c¸c thµnh phè cã thÓ b¾t ®Çu ®ãng mét vai trß quan träng h¬n trong qu¸ tr×nh c¶i c¸ch th«ng qua viÖc gi¶m nhÑ g¸nh nÆng tµi chÝnh mµ hä g©y ra cho t×nh h×nh tµi chÝnh cña ®Êt n­íc. TÊt nhiªn, nh÷ng c¶i c¸ch cÇn thiÕt vÒ hÖ thèng tµi chÝnh gi÷a c¸c cÊp chÝnh quyÒn ph¶i b¾t ®Çu tõ cÊp trung ­¬ng. Nh­ng c¸c thµnh phè ph¶i, vµ ®· thÓ hiÖn r»ng hä ®· s½n sµng thÝch nghi víi nh÷ng biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó c¶i thiÖn ho¹t ®éng hµnh chÝnh vµ tæ chøc. C¸c thµnh phè, gièng nh­ c¸c ®¬n vÞ cÊp trùc thuéc kh¸c cña ®Êt n­íc, nh­ c¸c tØnh, c¸c ph­êng cã mét ph¹m vi réng lín ®Ó c¶i thiÖn hiÖu qu¶ viÖc ph©n bæ nguån lùc vµ thËm chÝ c¶ viÖc cung cÊp dÞch vô. Thø hai, trong mét khu«n khæ chÝnh s¸ch phï hîp, ph¸t triÓn ®« thÞ còng ph¶i cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc lín tíi ph¸t triÓn n«ng th«n vµ gi¶m ®ãi nghÌo ë n«ng th«n.
Do ®ã nh÷ng môc ®Ých nµy ®­îc ph©n chia thµnh 3 nhãm, ®Ó theo ®ã c¸c thµnh phè sÏ:
Gióp thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ quèc d©n b»ng viÖc sö dông c¸c thµnh phè nh­ c¸c ®éng c¬ hiÖu qu¶ h¬n cho t¨ng tr­ëng kinh tÕ vµ víi t¸c ®éng tiªu cùc Ýt h¬n tíi hÖ thèng toµn quèc.

Ph¸t triÓn ®« thÞ nh­ mét ch­¬ng tr×nh c¶i thiÖn tõng thµnh phè vµ thÞ x· ®Ó cho phÐp ®iÒu chØnh theo nh÷ng thay ®æi kinh tÕ ®ång thêi c¶i thiÖn hiÖu qu¶ kinh tÕ riªng cña c¸c ®« thÞ vµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng vÒ n¬i c­ tró, giao th«ng, c¸c dÞch vô vµ m«i tr­êng.

N©ng cao ho¹t ®éng ë c¸c khu vùc l©n cËn vµ do ®ã t¸c ®éng tíi møc ®é ®ãi nghÌo ë n«ng th«n.

C¸c thµnh phè vµ c¸c quèc gia. C¸c quan chøc quèc gia vµ ®Þa ph­¬ng ë trong n­íc ®ang thùc hiÖn qu¸ tr×nh "§æi míi" nh»m tù do ho¸ nÒn kinh tÕ vµ ®­a nÒn kinh tÕ sang h­íng thÞ tr­êng nhiÒu h¬n. Nh­ng ngay tr­íc khñng ho¶ng kinh tÕ khu vùc 1997, nh÷ng c¶i c¸ch nµy kh«ng ®ång bé víi c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®« thÞ cña ®Êt n­íc, ®Æc biÖt lµ ë c¸c thµnh phè lín. Khi tù do hãa th­¬ng m¹i ®­îc tiÕn hµnh s©u h¬n vµ c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc ®­îc chuyÓn ®æi ho¹t ®éng theo thµnh t­ nh©n, c¸c quy luËt cña thÞ tr­êng, c¸c nhµ ®Çu t­ t­ nh©n tho¸t khái c¸c h¹n chÕ cña quèc gia, vµ chØ bÞ c¸c n¹n quan liªu cña thµnh phè g©y trë ng¹i vÉn tån t¹i d­íi nh÷ng quy ®Þnh l¹c hËu vµ th­êng xuyªn ph¶i tr¶ c¸c lo¹i phÝ tr¸i phÐp ®Ó kinh doanh. NhiÒu quy ®Þnh xuÊt ph¸t tõ c¸c chÝnh s¸ch quèc gia hoÆc c¸c yªu cÇu vÒ hµnh chÝnh. NhiÒu quy ®Þnh hµnh chÝnh vµ kiÓm so¸t chÝnh trÞ lµm cho c¸c chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng trë thµnh tr× trÖ vµ g©y khã kh¨n cho chóng khi so s¸nh víi c¸c thµnh phè c¹nh tranh kh¸c trong khu vùc. B¸o c¸o nµy sÏ xem xÐt c¸c c¬ héi ®Ó ph¸t huy toµn bé søc m¹nh cña hÖ thèng ®« thÞ nh»m thùc hiÖn tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña ®Êt n­íc.

ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· dù kiÕn vµo n¨m 2020 d©n sè ®« thÞ sÏ t¨ng gÊp h¬n hai lÇn, chiÕm 45% d©n sè c¶ n­íc. Nh÷ng triÓn väng nµy vµ chøng cø hiÖn cã ®· thÓ hiÖn mét bøc tranh phøc t¹p h¬n ë ViÖt Nam, vµ th¸ch thøc lËp luËn r»ng 90% ng­êi nghÌo lµ ë n«ng th«n. Tuy vËy, trong nh÷ng thËp niªn tíi c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn ®« thÞ sÏ trë nªn nghiªm träng vµ r¾c rèi h¬n chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ viÖc t¨ng d©n sè ®« thÞ. Tr­íc tiªn, ®· cã nhiÒu ng­êi sinh sèng ë khu d©n c­ vµ cã liªn hÖ trùc tiÕp víi c¸c nÒn kinh tÕ ®« thÞ. NhiÒu h¬n so víi nh÷ng sè liÖu thèng kª d©n sè nh­ sÏ ®­îc thÓ hiÖn sau: Thø hai, ®Êt n­íc ®ang tr¶i qua thêi kú qu¸ ®é ®« thÞ, nghÜa lµ d©n sè cña c¶ n­íc sinh sèng ë c¸c ®« thÞ sÏ t¨ng lªn, trong ®ã nhiÒu ng­êi h¬n sÏ cã liªn hÖ víi d©n n«ng th«n h¬n th«ng qua di c­ vµ nhËp c­ th­êng xuyªn, vµ nhiÒu tÇng líp d©n c­ trÎ h¬n, ®Æc biÖt lµ phô n÷, di c­ tíi c¸c thµnh phè sÏ lËp gia ®×nh ë tèc ®é cao h¬n so víi tèc ®é nhËp c­ tõ n«ng th«n vµo thµnh thÞ ®­a ra. ViÖc h×nh thµnh c¸c hé gia ®×nh ch­a ph¶n ¸nh ®ñ c¸c b¶n chÊt m¹nh mÏ cña viÖc ®« thÞ hãa, v× c¸c gia ®×nh, chø kh«ng ph¶i lµ c¸c c¸ nh©n, h×nh thµnh nÒn t¶ng vÒ nhu cÇu c¬ së h¹ tÇng x· héi vµ vËt chÊt ë c¸c thµnh phè. Mét trong sè 3 nguyªn nh©n nµy ®­îc më réng vµ gi¶i thÝch d­íi ®©y, h×nh thµnh nh÷ng c¬ së thay ®æi d©n sè cña viÖc lý gi¶i cho c¸c chiÕn l­îc ph¸t triÓn ®« thÞ vµ ph¸t triÓn vïng ë ViÖt Nam.

________________________________________________________________________

Ch­¬ng nµy ®Ò cËp tíi c¸c nh©n tè c¬ cÊu chñ chèt ë c¸c thµnh phè nh»m lµm s¸ng tá c¸c vÊn ®Ò vÒ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña c¸c thµnh phè. Bèn nh©n tè ®­îc nªu trªn ®¸p øng ­u tiªn quan t©m, vÊn ®Ò ®ãi nghÌo ®­îc nghiªn cøu trong quan hÖ thèng nhÊt víi tõng nh©n tè mét: i) Mét thµnh phè vµ nÒn kinh tÕ khu vùc, cã sù liªn hÖ ®éng qua l¹i víi c¸c xu h­íng trong n­íc vµ quèc tÕ, vµ quan träng h¬n c¶ lµ cã sù nhËn thøc, qu¶n lý theo môc tiªu ®èi víi t¨ng tr­ëng kinh tÕ ®« thÞ; ii) ®Êt ®ai, n¬i c­ tró, c¬ së h¹ tÇng vµ c¸c dÞch vô cã ¶nh h­ëng tíi ®iÒu kiÖn sinh sèng, n¨ng suÊt, còng nh­ chÊt l­îng m«i tr­êng ë c¶ cÊp ®Þa ph­¬ng vµ cÊp khu vùc; iii) qu¶n lý nhµ n­íc vµ qu¶n lý hµnh chÝnh; vµ iv) qu¶n lý tµi chÝnh. Mçi nh©n tè nµy®­îc kh¸m ph¸, tíi mét møc ®é cã thÓ cho H¶i Phßng vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ ®­îc tæng qu¸t ho¸ ®Ó x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cho toµn quèc.

Mét sù dÞch chuyÓn tõng b­íc ra khái giíi h¹n cña thµnh phè ®Ó t×m kiÕm lao ®éng vµ c¸c yÕu tè ®Çu vµo rÎ h¬n, trong mét sè tr­êng hîp tíi c¶ c¸c lµng n«ng th«n;

Sù thu hÑp cña khu vùc nhµ n­íc ®Æc biÖt trong ngµnh may mÆc vµ giÇy dÐp trong khi së h÷u t­ nh©n trong c¸c ngµnh nµy t¨ng tr­ëng rÊt nhanh;

Ng­êi nhËp c­, ®Æc biÖt lµ phô n÷ ®ãng vai trß rÊt quan träng trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt h­íng xuÊt khÈu.

Bªn c¹nh ®ã, c¸c ban l·nh ®¹o ë c¶ hai thµnh phè ®ang theo ®uæi c«ng khai hoÆc kh«ng c«ng khai c¸c chiÕn l­îc kh«ng hoµn toµn trïng víi nh÷ng ph­¬ng h­íng t¨ng tr­ëng thÓ hiÖn trong nh÷ng ph¸c th¶o nµy. Ph©n tÝch trong B¸o c¸o nµy ®· nªu ra mét lo¹t c¸c ph­¬ng ¸n ®a d¹ng h¬n cho c¶ hai thµnh phè. Ph©n tÝch nµy cßn nªu ra nh÷ng nhËn thøc míi ®Ò cËp tíi lo¹i h×nh vµ ®é s©u cña sù hç trî cÇn thiÕt cho ng­êi nghÌo, c¶ ë thµnh thÞ vµ n«ng th«n, còng nh­ lµ dÉn tíi nh÷ng hiÓu biÕt vÒ lo¹i h×nh c¬ së h¹ tÇng cÇn cã thÓ gióp c¸c thµnh phè t¨ng tr­ëng. Tãm l¹i, c¸c sè liÖu trong ch­¬ng nµy chØ ra c¸c lÜnh vùc chÝnh s¸ch míi - vÝ dô, kh¶ n¨ng cña c¸c thµnh phè trong viÖc t¹o ra cña c¶i vµ n¨ng lùc cña hä trong viÖc qu¶n lý vµ ®Þnh h­íng viÖc ph©n chia cña c¶i - cã thÓ lµ rÊt quan träng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn quèc gia vµ lµ mét lÜnh vùc cÇn sù hç trî tµi chÝnh vµ kü thuËt tõ céng ®ång c¸c c¬ quan viÖn trî.
C©u chuyÖn sè 1: H¶i Phßng - tõ thÐp tíi hµng may mÆc, giÇy dÐp vµ du lÞch. H¶i Phßng cã mét lo¹t sù lùa chän ph¸t triÓn, nh­ng sù lùa chän hiÖn nay ®ang thÓ hiÖn lµ thµnh c«ng nhÊt - ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ, sö dông nhiÒu lao ®éng s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu- ®· kh«ng nhËn ®­îc nhiÒu sù chó ý vµ sù hç trî cña khu vùc c«ng céng, khu vùc c«ng céng ë ®©y ®· chó träng nhiÒu vµo c¸c c¬ së h¹ tÇng nÆng h¬n ®Ó hç trî cho ngµnh thÐp, ®ãng tµu vµ c¸c khu c«ng nghiÖp (xem Campbell vµ c¸c t¸c gi¶ kh¸c 1998 vµ Harris, 1998). C¸c lÜnh vùc t¨ng tr­ëng gÇn ®©y nhÊt trong ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ, theo nh·n quan lÞch sö réng h¬n, lµ mét sù tiÕp diÔn cña c¸c lµn sãng thay ®æi c¬ cÊu liªn tôc trong thµnh phè h¬n 40 n¨m qua. Mét tæng quan tãm t¾t bao gåm nh÷ng thay ®æi sau:
Trung t©m hµnh chÝnh - th­¬ng m¹i cña nh÷ng n¨m ®Çu thËp niªn 50 (víi sè c¸n bé c«ng nh©n viªn nhµ n­íc chiÕm gÇn mét nöa lùc l­îng lao ®éng ®¨ng ký);

ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp nÆng vµ nÒn kinh tÕ thµnh phè cã chiÕn tranh cña nh÷ng thËp niªn 60 vµ 70 (víi sè viÖc lµm trong ngµnh c«ng nghiÖp t¨ng tõ d­íi 5% n¨m 1955 lªn 36% n¨m 1975);

ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ thµnh phè th­¬ng m¹i c«ng nghiÖp nhÑ vµ ®Þnh h­íng s¶n xuÊt hµng xuÊt khÈu vµ ®ang næi lªn trong thËp niªn 90. Trong thËp niªn 90, s¶n xuÊt giÇy ®· t¨ng tõ nöa triÖu lªn 6,7 triÖu ®«i giÇy. Sù thay ®æi gÇn nhÊt nµy lµ sù chuyÓn ®æi lao ®éng tõ c«ng nh©n c«ng nghiÖp nÆng nam giíi ®øng tuæi sang sö dông n÷ thanh niªn nhËp c­ trong ngµnh c«ng nghiÖp nhÑ. Ngµnh giÇy dÐp ph¸t triÓn tõ 1% lùc l­îng lao ®éng n¨m 1975 thµnh gÇn 20% n¨m 1995.

Thµnh phè ®· qu¶n lý nh÷ng qu¸ tr×nh thay ®æi triÖt ®Ó nµy víi rÊt Ýt thiÖt h¹i, cho thÊy r»ng cho dï cã nh÷ng cøng nh¾c trong c¸c c¬ cÊu nhµ n­íc, nh­ng lùc l­îng lao ®éng ®· cã nh÷ng ®­îc kh¶ n¨ng thÝch øng ®¸ng kÓ.

ViÖc tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng ten n¬ ho¸ c¸c c«ng tr×nh c¶ng sÏ lµm t¨ng nhu cÇu vÒ ®Êt cho diÖn tÝch kho c¶ng, dÉn tíi viÖc t¸i ph©n bæ l¹i c¸c c«ng tr×nh c¶ng tíi vïng nam thµnh phè, bªn ngoµi c¸c vïng ®« thÞ chÝnh. §iÒu nµy sÏ ®­îc hç trî cña sù ph¸t triÓn c¸c ®Çu mèi giao th«ng tr¸nh khu trung t©m thµnh phè nèi víi nh÷ng c¶i thiÖn gÇn ®©y ®­îc thùc hiÖn trªn Quèc lé 5. Sù c¶i thiÖn nh÷ng tuyÕn ®­êng nµy cã thÓ tr¸nh ®­îc trung t©m thµnh phè vµ gióp thµnh phè ph¸t triÓn l¹i c¸c ho¹t ®éng kh«ng liªn quan tíi c¶ng. Sù ph¸t triÓn cña c¸c c¶ng c«ngtenno trong néi phËn vµ thËm chÝ cã thÓ lµ “c¶ng c¹n” ë Hµ Néi, sÏ bá ®i thªm mét lý do duy tr× c¶ng cò vµ c¸c ph­¬ng tiÖn xÕp dì hµng ho¸ hiÖn ®ang ho¹t ®éng trªn d¶i bê s«ng trong trung t©m thµnh phè. C¸c c«ng tr×nh c¶ng c¹n cã thÓ lµm mÊt ®i c¸c ®éng lùc ®Ó duy tr× c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp liªn quan tíi c¶ng ®Æt ë H¶i Phßng vµ do vËy cã thÓ khuyÕn khÝch ®­îc sù ph©n bæ s¶n xuÊt ra c¸c khu vùc ®ång b»ng n«ng th«n vµ däc theo c¸c tuyÕn Quèc lé. NÕu vËn t¶i ®­êng s¾t vµ th­¬ng m¹i víi Trung Quèc ®­îc më réng (nh­ sÏ ®Ò cËp trong phÇn sau), th× sù t¸ch biÖt gi÷a c¶ng vµ c¸c ph­¬ng tiÖn c«ngtenn¬ trë thµnh vÊn ®Ò quan träng h¬n ®Ó c¶i thiÖn l­u l­îng hµng ho¸ th«ng qua C¶ng H¶i Phßng. Nãi tãm l¹i, c¸c chøc n¨ng c¶ng biÓn hiÖn t¹i sÏ thay ®æi vÒ vÞ trÝ vµ ®Æc ®iÓm, tõng b­íc “di chuyÓn” khái trung t©m thµnh phè vµ chuyÓn tíi qu¸ tr×nh c«ng ten n¬ ho¸.

§ång b»ng s«ng Hång. Sù t¨ng tr­ëng nhanh trong ngµnh hµng xuÊt khÈu thu hót nhiÒu lao ®éng cña ViÖt Nam sÏ khuyÕn khÝch kÞp thêi viÖc ph©n t¸n c¸c nhµ m¸y ra khái hai trung t©m chÝnh cña khu vùc, Hµ Néi vµ H¶i Phßng. Tr­íc tiªn nã sÏ ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸ däc hµnh lang cña hai thµnh phè -- víi t¸c ®éng m¹nh tíi H¶i D­¬ng. Tuy vËy, víi sù hoµn thµnh Quèc lé 10, vµ ®Æc biÖt lµ sù kÕt nèi gi÷a hai qu¸ tr×nh nµy víi vïng ®ång b»ng s«ng Hång sÏ më ra nhiÒu ho¹t ®éng s¶n xuÊt ë khu vôc ®ång b»ng vµ cã thÓ lµm sèng l¹i vµ më réng ®­îc khu vùc s¶n xuÊt dÖt vµ may mÆc cña Nam §Þnh, trªn bê nam s«ng Hång, th«ng qua viÖc h¹ thÊp chi phÝ vËn chuyÓn tíi c¶ng H¶i Phßng. C¸c chÝnh s¸ch bæ sung nh»m t¨ng l­u th«ng th­¬ng m¹i vµ c¸c l­u chuyÓn kh¸c cña khu vùc ®ång b»ng cã thÓ b»ng c¸ch nµo ®ã thùc hiÖn c¸c môc tiªu cña ChÝnh phñ nh»m “xo¸ nghÌo n«ng th«n”.