SỰ phóng xạ TƯ liệu thực tế & BÀi tập người thực hiện: Trần Đức Thiện

Nguyên tử hòa bình vẫn cần thiết:

Theo ông, trường hợp vừa xảy ra cho thấy có yếu tố thiên tai và thực trạng hao mòn và lão hóa của công nghệ. Hậu quả tai nạn tại các cơ sở hạt nhân Nhật Bản cộng với lúc này các nước châu Âu tạm thời hạn chế công việc của một số cơ sở điện hạt nhân khiến cộng đồng thế giới rất lo ngại.

Vị đứng đầu Chính phủ Nga tuyên bố: Nga vẫn tiếp tục phát triển năng lượng hạt nhân. Tình hình công nghiệp hiện đại chứng tỏ rằng nguyên tử thật sự có thể phục vụ hòa bình và đảm bảo an toàn. “Các tổ máy của nó và những trang thiết bị của nhà máy điện hạt nhân Nhật Bản có từ 40 năm trước. Ngày nay trên thế giới đã có những tổ máy tốt hơn và chứng tỏ rằng năng lượng hạt nhân có thể cực kỳ an toàn. Các nhà máy điện hạt nhân hiện đại được trang bị đủ tính năng bảo vệ, loại trừ sự phát triển sự kiện theo kiểu vừa xảy ra ở Nhật Bản. Ở Nga có công nghệ như vậy, ví dụ hệ thống bảo vệ, có khả năng làm việc ngay cả trong điều kiện khóa những nguồn cung cấp điện bên ngoài - mà chính khâu này đã là nguyên nhân sự cố trong nhà máy điện hạt nhân Nhật Bản”.

Cuộc tranh luận về triển vọng của nguyên tử hòa bình ở thời điểm này lại nóng lên.

Hiện nay trên thế giới có 443 tổ máy điện hạt nhân, trong đó ở Mỹ 104, ở Nhật Bản 55, ở  Nga 32 và 146 cơ sở ở châu Âu. Sản lượng của khối tổ máy này chiếm hơn 20% tổng số điện năng toàn thế giới.

Theo số liệu của Hiệp hội Hạt nhân thế giới, hiện nay có 62 cơ sở đang ở giai đoạn xây dựng, trong tương lai gần sẽ có 150 nhà máy được khởi công. Trong khi đó, có một số người đòi phải loại bỏ những kế hoạch như vậy. Những ý kiến vang lên rất gay gắt ở Đức. Trước sức ép từ phe đối lập, Thủ tướng Đức Angela Merkel tuyên bố lệnh ba tháng kiểm tra giải pháp về vận hành các nhà máy điện hạt nhân ở nước này.

Còn nhớ trước đây đã dự kiến rằng hoạt động của những cơ sở này sẽ được kéo dài cho đến năm 2035. Như vậy, vấn đề phát triển nguyên tử hòa bình cũng sẽ trở đề tài trong đấu tranh chính trị.

Chuyên viên Nga Anton Khlopkov nhận định: “Phái đối lập sẽ lợi dụng thảm kịch ở Nhật Bản cho những lợi ích riêng của mình và thủ đoạn đó sẽ hiện hữu không chỉ riêng ở Đức. Thái độ chống hạt nhân hòa bình cũng khá quyết liệt cả ở Thụy Sĩ, nơi đã diễn ra cuộc bỏ phiếu "nên hay không nên phát triển năng lượng hạt nhân".

Theo kết quả thăm dò, ý kiến ủng hộ và phản đối là 50:50. Như vậy phần quyết định chỉ tùy thuộc vào một vài tiếng nói cá nhân đơn lẻ. Trên bình diện này, thảm kịch ở Nhật Bản hiển nhiên làm gia tăng tâm trạng sợ hãi và chối bỏ hạt nhân hòa bình”.

Tại Hoa Kỳ, một số thượng nghị sĩ thuộc Đảng Cộng hòa tán thành đóng băng chương trình quốc gia phát triển năng lượng hạt nhân hòa bình và đang phát tán những lời kêu gọi xúc tiến ban hành đạo luật về chuyển đổi hoàn toàn sang các nguồn năng lượng thay thế. Tuy nhiên, hiện nay chưa hề có đối trọng nào để thay thế thích hợp cho năng lượng hạt nhân.

Chuyên viên Anton Khlopkov nói tiếp: “Những nguồn năng lượng thay thế như gió, mặt trời, hay điện vi sinh đều bộc lộ những hạn chế về công suất và tiềm năng, do đó không giải quyết được vấn đề cung cấp năng lượng ở tầm quốc gia”.

Tuy nhiên Pháp, Anh và Ba Lan đã tuyên bố không từ bỏ năng lượng hạt nhân hòa bình. Còn những đối tác chính của Tập đoàn nguyên tử Nga Rosatom là Trung Quốc và Ấn Độ không những không ngừng mà thậm chí còn tăng số lượng đơn đặt hàng.

Về phần mình, các chuyên gia Nga kêu gọi nghiêm túc nghiên cứu toàn bộ kinh nghiệm thành công và thất bại của thế giới khi xây dựng những nhà máy điện hạt nhân mới, đồng thời kiểm tra kỹ lưỡng những nhà máy hiện có.

ĐÀO HÙNG. Nguồn Tuổi trẻ

Mất hộp sắt chứa hóa chất có tính phóng xạ:

Do tính chất nguy hiểm của phóng xạ tới con người và môi trường, ông Ngô Đặng Nhân, Cục trưởng Kiểm soát và an toàn bức xạ, Bộ Khoa học Công nghệ cho biết: Ba ngày qua Viện công nghệ xạ hiếm và các chuyên gia của Cục đã bóc cục phóng xạ (to bằng hạt đậu xanh), đồng thời làm sạch môi trường. "Hy vọng 1-2 ngày nữa sẽ đưa mức phóng xạ của khu vực trở về bình thường", ông nói.

Chiều 3/6, tại ngôi nhà 628 Bạch Đằng, các kỹ thuật viên và công nhân đã bóc dỡ toàn bộ nền nhà, vỉa hè nghi tiếp xúc với hóa chất độc hại. Một loạt mẫu đất đã được lấy và đựng trong các bao nylon để mang đi kiểm tra. Mức độ nhiễm bẩn môi trường tại địa điểm này cũng đang được đo đạc.

Riêng gia đình người thu mua phế liệu đã phải dọn đi nơi khác chờ sửa xong nhà. Còn những hộ dân sống xung quanh cho biết, mấy ngày nay mọi sinh hoạt vẫn diễn ra bình thường. Điều họ mong mỏi nhất lúc này là cơ quan chức năng cần đưa ra kết luận chính xác về mức độ ảnh hưởng của chất phóng xạ tới con người và môi trường, đồng thời có biện pháp can thiệp, giảm tác hại.

Ngày 31/5-5/6, các đơn vị kỹ thuật đã khẩn trương tiến hành công tác tẩy xạ, cách ly toàn bộ diện tích bên trong và vỉa hè ngôi nhà. Toàn bộ vật phẩm bị nhiễm bẩn phóng xạ được thu gom, nền nhà và những nơi bị nhiễm bẩn được nạo vét. Sau đó, những chất nhiễm xạ này được chuyển về khu lưu giữ chất thải của Viện Công nghệ xạ hiếm để tiếp tục xử lý. Độ nhiễm bẩn phóng xạ ở hai nhà liền kề (số 626 và 630) cũng được kiểm tra, kết quả không có dấu hiệu nhiễm xạ.

Ngày 5/6, Viện Năng lượng nguyên tử VN đưa chị Hoa và 3 người còn lại trong gia đình kiểm tra sức khỏe tại Viện Y học và U bướu Quân đội. Kết quả cho thấy hiện sức khỏe của 4 người vẫn bình thường.

Ngày 17/5, Viện Công nghệ Xạ hiếm thuộc Viện Năng lượng Nguyên tử VN sửa chữa các gian kho tầng 6, nơi chứa nguồn đồng vị phóng xạ, nên chuyển nguồn sang gian bên cạnh dành chỗ cho thi công. Đến 14h ngày 29/5, cơ quan này phát hiện nguồn đồng vị phóng xạ trên bị mất.

Nguồn đồng vị phóng xạ có tên là Eu-152 (Erôpi-152), sản xuất tại lò phản ứng Đà Lạt tháng 10/1995, được dùng để nghiên cứu đồng vị đánh dấu đất hiếm, có hoạt độ hiện tại là 14 mili Curi. Đây là chất đồng vị phóng xạ dạng bột trắng, có khối lượng 54,8 miligram, thể tích xấp xỉ bằng đầu bút bi.

10h30, ngày 31/5, Viện Công nghệ xạ hiếm phối hợp với cơ quan công an xác định được người lấy cắp hộp chứa đồng vị phóng xạ là thợ xây tham gia sửa chữa kho. Địa điểm bán hộp sắt tây chứa nguồn là cửa hàng thu mua phế liệu ở 628 đường Bạch Đằng.

Theo Pháp lệnh An toàn và kiểm soát bức xạ 1996 thì tại mỗi cơ sở đều có người người phụ trách an toàn bức xạ. Ngoài hồ sơ xin cấp phép gửi cho Cục, họ phải có phiếu khai báo các nguồn bức xạ và các chứng chỉ có liên quan, bản báo cáo phân tích đánh giá an toàn của cơ sở, chứng chỉ đào tạo về an toàn bức xạ (cứ 3 năm lại đào tạo lại), đồng thời có kế hoạch ứng phó sự cố, nhất là đối với cơ sở có nguồn bức xạ tương đối cao. Sau vụ khủng bố 11/9 tại Mỹ, chúng tôi đã yêu cầu các cơ sở có các biện pháp tăng cường công tác đảm bảo an ninh đối với các nguồn phóng xạ (chống trộm cắp, phá hoại, khủng bố...).

Người dân phải nâng cao nhận thức, đặc biệt là những người có tiềm năng cao tiếp xúc với các nguồn phóng xạ, ví dụ người thu gom phế liệu. Trước đây, Cục cũng đã phân phát tờ rơi hướng dẫn cách nhận dạng nguồn phóng xạ, nhưng còn hạn chế, chủ yếu cho những người đến học. Sau sự kiện này, Cục sẽ tăng cường công tác phổ biến đến từng người dân thông qua các phương tiện thông tin và đặc biệt là qua trang web http://www.varansac.org.vn.

Một cách đơn giản để nhận biết nguồn phóng xạ là: Thường các nguồn phóng xạ chứa trong các khối nặng đóng kín, có ký hiệu hoa thị hoặc ghi dòng chữ phóng xạ hoặc Radioactive. Trường hợp mất hết các dấu hiệu, nhưng thấy đó là một khối rất nặng hình tròn, trụ hoặc hình thoi (thường chứa chì), thì đừng cố gắng đập nó ra, mà nên tham khảo các cơ quan có trách nhiệm. Nếu phát hiện thấy các khối bất thường như vậy, người dân nên gọi điện cho các Sở khoa học công nghệ, công an hoặc trực tiếp cho Cục theo các số điện thoại sau: 04 8220298; 04 9365233; 04 9365234.

Về sức khỏe của những người đã tiếp xúc với nguồn phóng xạ, thạc sĩ Nguyễn Xuân Cử, Trưởng khoa Vật lý phóng xạ Bệnh viện K, cho rằng mức độ tác hại tùy thuộc vào cường độ phóng xạ, khoảng cách và thời gian tiếp xúc. Với những nguồn phóng xạ lớn, cường độ mạnh, những người tiếp xúc gần hoặc trong thời gian dài có thể lập tức bị tổn thương, thậm chí tử vong. Trường hợp ngược lại, có thể vài tháng, vài năm, thậm chí nhiều năm sau, các tổn thương sức khỏe mới xuất hiện. Do vậy, sau khi tiếp xúc với nguồn phóng xạ, nếu kết quả kiểm tra sức khỏe hoàn toàn bình thường thì cũng chưa thể khẳng định người đó không bị ảnh hưởng.

Người tiếp xúc với nguồn phóng xạ cần được theo dõi sức khỏe trong thời gian dài, với nhiều xét nghiệm, đặc biệt là kiểm tra các thông số máu như hồng cầu, bạch cầu, xét nghiệm nhiễm sắc thể...

II. 2- Lý thuyết về sự phóng xạ:

1. 
   Một số khái niệm:
   
   1. 
      Tính phóng xạ tự nhiên: Tính phóng xạ tự nhiên là khả năng của các chất chứa các nguyên tử xác định không cần tác động bên ngoài, tự phát ra bức xạ không nhìn thấy với các thành phần phức tạp.
      

1. 
   Thành phần của tia phóng xạ: Bức xạ do các tia phóng xạ phát ra có thành phần phức tạp. Các kết quả nghiên cứu khẳng định bức xạ đó gồm:
   

• 
  Các hạt tích điện dương (+), gọi là hạt  hay tia ; thực chất đó là hạt nhân Heli ⁴He (chùm hạt  hơi bị lệch trong từ trường).
  
• 
  Các hạt tích điện âm (-), gọi là hạt  hay tia ; thực chất đó là chùm electron (chùm hạt  bị lệch mạnh trong từ trường)
  
• 
  Các hạt trung hòa, gọi là hạt  hay tia ; thực chất đó là dòng các photon, các lượng tử, cùng bản chất với ánh sáng.
  

1. 
   Chu kỳ bán hủy T: Thời gian để lượng chất có ban đầu (a hay N₀) mất đi một nửa (a/2 hay N₀/2), được gọi là thời gian bán hủy hay chu kì bán hủy. Trong phóng xạ hạt nhân thường gọi là thời gian bán rã hay chu kì bán rã. Nó là đặc trưng quan trọng cho từng nguyên tố phóng xạ.
   
1. 
   Các công thức toán học thường dùng:
   
   1. 
      Phương trình động học áp dụng cho phân rã phóng xạ:
      

k: hằng số phân rã phóng xạ (đôi khi ký hiệu là )

No: số hạt nhân ở thời điểm đầu (t=0)

N: số hạt nhân còn lại ở thời điểm t đang xét.

Các hệ quả quan trọng:

2. 
   Tính lượng chất còn lại sau một thời gian t nào đó:
   

3. 
   Tính chu kỳ bán hủy:
   

4. 
   Xác định niên đại của di vật khảo cổ bằng đồng vị phóng xạ: Xét việc dùng đồng vị phóng xạ để xác định niên đại của vật cổ dựa trên sự phóng xạ của ¹⁴C, nó bị phân rã theo phản ứng:
   

Chu kì bán hủy của là 5730 năm. Trong thiên nhiên ¹⁴C được hình thành từ phản ứng:

Vì rằng ¹⁴C được tạo thành ở thượng tầng khí quyển với một tốc độ hằng định và nó lại bị phân hủy cùng với một tốc độ hằng định khác; nên trong khí quyển có một lượng nhỏ nhưng hằng định ¹⁴CO₂. Thực vật dùng một lượng ¹⁴CO₂ trong phản ứng quang hợp. Vì vậy cũng có một lượng nhỏ nhưng hằng định cacbon-14 trong cơ thể động, thực vật sống. Khi một động hay thực vật chết, lượng ¹⁴C này dần thoát ra ngoài làm cho lượng cacbon-14 này giảm đều đặn theo thời gian. Vậy từ lượng ¹⁴C còn lại trong xác chết ta có thể xác định được khoảng thời gian kể từ lúc sinh vật này chết, tức là xác định được khoảng thời gian hình thành di vật. Người ta đã xác định được rằng: Trong khí quyển, trong mỗi cơ thể động, thực vật đang sống cứ 1 giây trong 1 gam cacbon có 15,3 phân hủy ¹⁴C. Khi cơ thể này chết đi tốc độ phân hủy đó giảm dần với chu kì bán hủy 5730 năm. Vậy ở thời điểm t tốc độ phân hủy ¹⁴C là R tỉ lệ với số hạt nhân ¹⁴C đang có N. Đưa các số liệu trên vào phương trình (II.1) và (II.2), biến đổi thích hợp ta có:

t==

Với R₀=15,3 phân hủy trong một giây đối với 1 gam cacbon.

Với R là số phân hủy của ¹⁴C trong 1 giây ở thời điểm t hiện tại

1. 
   Họ phóng xạ Actini bắt đầu từ ²³⁵U và kết thúc bằng ²⁰⁷Pb.
   
   1. 
      Năm giai đoạn đầu xảy ra lần lượt kiểu phóng xạ , , , , và . Hãy xác định các đồng vị phóng xạ được sinh ra ở mỗi giai đoạn bắt đầu từ ²³⁵U.
      
   2. 
      Sản phẩm của các giai đoạn tiếp sau đó lần lượt là:
      

Hãy xác định kiểu phóng xạ ở mỗi giai đoạn & viết phương trình phân hủy phóng xạ tương ứng.

Ký hiệu hạt α là hạt nhân nguyên tử Heli tức , hạt β là electron tức . Phương trình phản ứng hạt nhân tuân theo định luật bảo toàn khối lượng và định luật bảo toàn điện tích.

a)

b) Các giai đoạn tiếp theo là tương đương kiểu phóng xạ

Ta dễ dàng viết được các phương trình phản ứng phân hủy phóng xạ tương ứng

2. 
   Đồng vị phóng xạ ¹³¹I dùng nghiên cứu và chữa bướu cổ. Mẫu thử ban đầu có 1,00mg 131I. Sau 13,3 ngày chỉ còn 0,32mg ¹³¹I. Tìm thời gian bán hủy của ¹³¹I?
   

Từ (II.1) k==

Từ (II.2) T= ≈ 8,09 ngày

3. 
   Mẫu đá chứa 17,4mg ²³⁸U và 1,45mg ²⁰⁶Pb. Biết ²³⁸U có chu kỳ bán rã là T=4,51.10⁹ năm. Tính tuổi của mẫu đá?
   

Cứ 1 nguyên tử ²³⁸U 1 nguyên tử ²⁰⁶Pb

Từ (II.1) (*)

Từ (II.2) k=ln2= (**)

Từ (*) và (**) t ≈ 6.10⁸ năm

4. 
   Một mẫu than lấy từ hang động của người Polinexian cố tại Hawai có tốc độ là 13,6 phân hủy ¹⁴C trong 1 giây tính với một lượng cacbon. Tính niên đại của mẫu than?
   

Từ (II.3) t=.ln≈ 974 năm

5. 
   Triti là đồng vị phóng xạ của hidro có T=12,3 năm. Phương trình phản ứng là:
   

Nếu ban đầu có 1,5mg triti thì sau 49,2 năm còn lại bao nhiêu miligam triti?

Từ (II.1&2) =1,5.2^-4=0,09375mg

6. 
   Coban-60 được dùng trong phép xạ trị chữa bệnh ung thư do nó có thể phát xạ tia  năng lượng lớn tiêu diệt tế bào ung thư. ⁶⁰Co phát xạ tia  và tia , có T=5,27 năm. Phương trình phân hủy phóng xạ là:
   

Từ (II.1&2) ≈ 0,066mg ⁶⁰Co

7. 
   Iot-131 được dùng dưới dạng NaI để điều trị ung thư tuyến giáp trạng. Nó phóng xạ  với T=8,05 ngày
   
   1. 
      Viết phản ứng phân rã hạt nhân ¹³¹I
      
   2. 
      Nếu mẫu chứa 1,0μg ¹³¹I thì trong mỗi phút có bao nhiêu hạt  được phóng ra?
      

a)

b) Từ (II.2) k= ≈ /ngày ≈ ≈ 5,98.10^-5/phút (1)

Độ phóng xạ H (còn gọi là tốc độ phân hủy): số nguyên tử bị phân hủy trong một đơn vị thời gian được xác định bởi hệ thức: H = k.N

Với N là số lượng hạt nhân phóng xạ có mặt trong thời điểm đó)

Trong 1μg = 10^-6g có số nguyên tử ¹³¹I là: N= .6,02.10²³ nguyên tử (2)

(1 & 2) Số nguyên tử phân rã trong 1 phút là:

H = nguyên tử ≈ 2,75.10¹¹ nt/phút

8. 
   Một chất thải phóng xạ có T=200 năm được chứa trong thùng kín và chôn dưới đất. Hỏi cần thời gian bao lâu để tốc độ phân rã của chất phóng xạ giảm từ 6,5.10¹² nguyên tử/phút còn 3.10^-3 nguyên tử/phút?
   

Từ (II.2) t ≈ 1,02.10⁴ năm

9. 
   Khi nghiên cứu một mảnh gỗ lấy từ một hang động của dãy Himalaya thì thấy tốc độ phân rã (đối với 1g cacbon) chỉ bằng 0,636 lần tốc độ phân rã của cacbon trong gỗ ngày nay. Hãy xác định tuổi của miếng gỗ khảo cổ đó. Biết rằng ¹⁴C phóng xạ  với T=5730 năm.
   

Ta có : t = . ln. Theo đề R = 0,636 R t = . ln0,636 ≈ 3741 (năm)

10. 
    Stronti-90 là một đồng vị phóng xạ có T=28 năm được sinh ra khi nổ bom nguyên tử. Đó là một đồng vị phóng xạ khá bền & có khuynh hướng tích tụ vào tủy xương nên đặc biệt nguy hiểm cho người & súc vật.
    
    1. 
       Đây là đồng vị phóng xạ . Viết & cân bằng phương trình phản ứng phân hủy phóng xạ.…
       
    2. 
       Một mẫu ⁹⁰Sr phóng ra 2000 hạt  trong 1 phút. Hỏi cần phải bao nhiêu năm sự phóng xạ mới giảm xuống còn 125 hạt  trong 1 phút?
       

b) Từ (II.1 & II.2) .ln2 = ln = ln = ln2⁴ t = 4T = 112 năm

11. 
    Hạt nhân là một chất phóng xạ, nó phóng xạ ra tia ^- có chu kì bán rã là 5730 năm.
    
    1. 
       Viết phương trình của phản ứng phân rã.
       
    2. 
       Sau bao lâu lượng chất phóng xạ của một mẫu chỉ còn bằng 1/8 lượng chất phóng xạ ban đầu của mẫu đó.
       
    3. 
       Trong cây cối có chất phóng xạ . Độ phóng xạ của một mẫu gỗ tươi và một mẫu gỗ cổ đại cùng khối lượng lần lượt là 0,25Bq và 0,215Bq. Tính tuổi của mẫu gổ cổ đại.
       

12. 
    Phản ứng phân rã của urani có dạng:  + x + y^- .
    
    1. 
       Tính x và y.
       
    2. 
       Chu kì bán rã của ²³⁸U là 4,5.10⁹ năm. Lúc đầu có 1g ²³⁸U nguyên chất. Tính độ phóng xạ ban đầu, độ phóng xạ sau 9.10⁹ năm và số nguyên tử ²³⁸U bị phân rã sau 5.10⁹ năm.
       

13. 
    Coban () phóng xạ ^- với chu kỳ bán rã 5,27 năm và biến đổi thành niken (Ni). Viết phương trình phân rã và nêu cấu tạo của hạt nhân con. Hỏi sau bao lâu thì 75% khối lượng của một khối chất phóng xạ ⁶⁰Co phân rã hết?
    

14. 
    Phốt pho-32 () phóng xạ ^- với chu kỳ bán rã T = 14,2 ngày và biến đổi thành lưu huỳnh (S).
    
    1. 
       Viết phương trình của sự phóng xạ đó và nêu cấu tạo của hạt nhân lưu huỳnh.
       
    2. 
       Sau 42,6 ngày kể từ thời điểm ban đầu, khối lượng của một khối chất phóng xạ ³²P còn lại là 2,5g. Tính khối lượng ban đầu của nó.
       

15. 
    Hạt nhân Ra có T=1570 năm, phân rã thành 1 hạt  và biến đổi thành hạt nhân X.
    
    1. 
       Viết phương trình phản ứng.
       
    2. 
       Biết lúc đầu có 2,26g radi. Tính số hạt nhân X được tạo thành trong năm thứ 786. Coi khối lượng của hạt nhân tính theo u xấp xỉ bằng số khối và N_A = 6,02.10²³mol^-1.
       

16. 
    Pôlôni Po là một chất phóng xạ có chu kì bán rã 140 ngày đêm. Hạt nhân pôlôni phóng xạ sẽ biến thành hạt nhân chì (Pb) và kèm theo một hạt . Ban đầu có 42mg chất phóng xạ pôlôni. Tính khối lượng chì sinh ra sau 280 ngày đêm.
    

17. 
    Đồng vị Na là chất phóng xạ ^- và tạo thành đồng vị của magiê. Mẫu Na có khối lượng ban đầu là m₀ = 0,24g. Sau 105 giờ, độ phóng xạ của nó giảm đi 128 lần.
    
    1. 
       Viết phương trình phản ứng.
       
    2. 
       Tìm chu kì bán rã và độ phóng xạ ban đầu.
       
    3. 
       Tìm khối lượng magiê tạo ra sau thời gian 45 giờ.
       

1. 
   Cho phản ứng hạt nhân:  + Al  X + n. Hạt nhân X là: