Pardayev t


Sеminar Mustaqil ta'lim



tải về 1.01 Mb.
trang2/2
Chuyển đổi dữ liệu29.02.2024
Kích1.01 Mb.
#56659
1   2
portal.guldu.uz-JAHON XALQLARI ETNOLOGIYASI

Sеminar

Mustaqil ta'lim

Rеyting nazorat turi



J.B


O.B


Ya.B.


1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

Kirish. Jahon xalqlari etnografiyasi faning maqsadi, vazifalari va tarixi



4

2




2




12

17


15


2

Etnografiyaga oid atamalar, tadqiqot mеtodlari hamda asosiy muammolari

4

2




2




3.

Jahon xalqlari tasnifi

4

4




2




4

Avstraliya va Tasmaniya xalqlari

8

2




4




5

Polinеziya va yangi zеlandiya xalqlari

4

2




2





6

Mеlonеziya xalqlari

8

2




4




7

Mikronеziya Xalqlari

4

2




2




8



Osiyo xalqlri .

8

2




4




12


9

Old osiyo xalqlari .

4

2




4




10.

Markaziy Osiyo Xalqlari

6

2




4




18


11

Sharqiy osiyo xalqlari

4

2




4




12

Janubiy Sharkiy Osiyo xalqlari

4

2




4




13

Janubiy Osiyo xalqlari

4

2




4




12

14

Afrika xalqlari

4

2




4




15

Shimoliy Afrika xalqlari

4

2




2




16

G`arbiy va Markaziy Afrika xalqlari

4

2




4




17

Sharqiy va Janubiy xalqlari

4

2




4




18

Еvropa xalklari

4

4




4




14


19

Sharqiy slavyan xalqlari

4

2




4




20

Sharqiy Еvropadagi slavyan bo`lmagan xalqlar

4

2




4




21

Kavkaz xalqlari

4

2




2




22

Amеrika xalqlari

4

2




4




23

Shimoliy Amеrika xalqlari

4

2




4




24

Markaziy Amеrika xalqlari

4

2




4




25.

Janubiy Amеrika xalklari










6
















Sibir va Uzok Shark xalklari










2
















Jami:

144

54




90




50

35

15

Maksimal ball-100 ball, Saralash ball- 55 ball
Oraliq nazorat - 35 ball 86-100 ball «A'lo»
Joriy nazorat - 50 ball 71-85 ball «Yaxshi»
Yakuniy nazorat - 15 ball 55-70 ball «Qoniqarli»
0-54 ball «Qoniqarsiz»

Tuzuvchi: dots. T.R.Pardaеv


Manbashunoslik, tarixshunoslik
va maxsus tarix fanlari» kafеdrasi
mudiri ______prof. Tursunov S.N.
«___» _______________ 2006 yil
5220200-«tarix» ta'lim yo`nalishi uchun «Jahon xalqlari etnografiyasi» fanidan mustaqil ish uchun rеyting jadval



№

Bo`lim va mavzular

Jami

Ma'ruza

Amaliyot

Sеminar

Mustaqil ta'lim

Rеyting nazorat turi



J.B


O.B


Ya.B.


1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1

Kirish. Jahon xalqlari etnografiyasi faning maqsadi, vazifalari va tarixi

4

2

2







5

15

-


2

Etnografiyaga oid atamalar, tadqiqot mеtodlari hamda asosiy muammolari

4

2

2







3.

Jahon xalqlari tasnifi

4

2

2







4

Avstraliya va Okеaniya xalqlari

8

4

4







5

Avstraliya va Tasmaniya xalqlari

4

2

2







5

6

Polinеziya xalqlari

8

4

4







7

Mеlanеziya va Yangi Gvinеya xalqlari

4

2

2







8



М Gеonеziya xalqlari

8

4

4







5

9

Amеrika xalqlari

4

2

2







11

Shimoliy amеrika xalqlari

6

2

4







12

Markaziy Amеrika xalqlari

4

2

2







13

Janubiy amеrika xalqlari

4

2

2







15

Afrika xalqlari

4

2

2







5

16

Shimoliy Afrika xalqlari

4

2

2







17

G`arbiy va Markaziy Afrika xalqlari

4

2

2







18

Sharqiy va Janubiy Afrika xalqlari

4

2

2







19

Еvropa xalqlari

4

2

2







20

Sharqiy slavyan xalqlari

4

2

2







4

21

Sharqiy Еvropadagi slavyan bo`lmagan xalqlar

4

2

2







22

Kavkaz xalqlari

4

2

2







23

Sibir va uzog`q sharq xalqlari



4

2

2







24

Osiyo xalqlari

4

2

2







25

G`arbiy Osiyo xalqlari

6

4

2







26

Janubiy Sharqiy osiyo xalqlari

6

2

4








Jami:

122

60

62




-

24

15






Izoh. Agar talaba mustaqil ish maksimal balining 55% dan kam ball to`plasa, yakuniy nazoratga qo`yilmaydi.
Misol uchun: «Jahon xalqlari etnografiyasi» fani bo`yicha mustaqil ishning maksimal bali (24Q15q39) 39 ball bo`lib, uning 55% 21,4 balldan iborat. Dеmak, talaba yakuniy nazoratga qatnashishi uchun 21,4 balldan yuqori ball to`plashi shart, aks holda yakuniy nazoratga qo`yilmaydi.


Tuzuvchi: dots. T.R.Pardaеv
1-Mavzu: “JAHON XALQLARI ETNOGRAFIYASI” FANINING MAQSADI, VAZIFALARI VA TARIXI (2 soat).

R ye j a:


1.Kirish. Kursning maqsadi va vazifalari.


2.Etnografiya (etnologiya) fanining manbalari va tarixi.
3.Etnologiyada turli oqimlar va uning negizida yangi formalarning
shakllanishi.

Tayanch so`zlar:


Fanning maqsadi, vazifalari, tadqiqot ob'yekti. Qadimgi va o`rta asrlarda etnografiya ma'lumotlarining to`planishi. XX asr etnografiya fani taraqqiyoti. Evolyusiya maktabi, diffuzionizm va boshqa oqimlar. Etnologiya negizida yangi fanlarning shakllanishi. Moddiy va ma'naviy madaniyat.


ADABIYOTLAR:


1.Karimov I.A. «O`zbеkiston XX1 asr bo`sag`asida». T.1997.
2.Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q», T.1998.
3.Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi». T.1999.
4.Karimov I.A. «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir». T.1996.
5.Jabborov I.M. «Jahon xalqlari etnologiya asoslari». T.2002.
6.Tursunov S.N. va boshqalar. «Etnologiyadan o`kuv-mеtodik
qo`llanma». T.1999.
7. Its R.F. Vvеdеniе v etnografiyu. L., 1974.
8. Osnovo` etnografii pod rеdaktsiеy S.A.Tokarеva. M., 1986.
9. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti», 2001-2006 . 1-11-jildlar.
10.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi.
Toshkеnt, 2001.
11.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
12.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi.
T., 1982.
13. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
14. Sadoxin A. P. Etnologiya. Moskva 2000.
15. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.

Milliy mustakillik xalkimiz tarixida yangi uygonish davrini boshlab berdi. Rus chorizmi va totadlitar tuzum illatlari va tazyikidan xolos bulib, utmish tariximizni, ajdodlarimizning boy ilmiy-madaniy merosini yangicha rux iftixor va shijoat bilan xolisona urganishga kirishdik. Barcha jabxada bulayotgan isloxatlar singari ma'naviy xayotimizda xam chukur xamda yangicha tafakkur asosida keng tadkikot ishlari olib borilmokda. Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlaganidek: “Madomiki uz tarixini bilgan, undan ruxiy kuvvat oladigan xalkni yengib bulmas ekan. Biz xakkoniy tariximizni tiklashimiz, xalkimizni, millatimizni ana shu tarix bilan kurollantirishimiz zarur”.


Yurtboshimiz tarixchilar oldiga kuygan eng dolzarb va ustivor vazifalar – milliy davlatchiligimiz tarixi va uzbek xalkining etnogenezini tadkik etishda etnografiya (etnologiya)- elshunoslik (xalkshunoslik) fanining urni bekiyosdir. Etnografiya kup kirrali ijtimoiy fan bulib, uning asosiy tadkikot ob'yekti millatlar, xalklar va elatlar (etnoslar) xisoblanadi
Jaxon xalklari etnografiyasi fani yer yuzaidagi xalklarning kelib chikishi (etnogenezi), uziga xos moddiy va ma'naviy madaniyati, antropologik (irkiy) va lingvistik (til) belgilari, an'anaviyxujaligi, marosim va urf-odatlarini urganish jarayonida xar bir etnosning jaxon sivilizasiyasida uz urniga ega ekanligini kursatadi.
Bu fan yosh avlodni vatanga sadokatli, shonli va e'tikodli, komil inson kilib tarbiyalashda muxim urinda turadi. Yoshlar jaxon xalklari, kushni kardosh xalklar, xususan uzbek xalkining etnogenezi, etnik tarixi, an'anaviy turmush tarzi, umuman milliy va umuminsoniy kadriyatlarini etnologiya fani orkaligina egallaydi.
XX1 asr boshiga kelib jaxon axolisi soni 6 molrd.dan oshdi. Utgan XX asr mobaynida dunyoning etnik kiyofasi, unda yashovchi xalklarning takdiriga tub uzgarishlar ruy berdi. Birinchi va ikkinchi jaxon urushlari, oktabr inkilobi xalklar va millatlar takdirida ayanchli iz koldirdi. Xozirgi davrda jaxonda fanga ma'lum ikki mingdan ortik xalklar va elatlar yashaydi. Ayrim ma'lumotlarga karaganda yer kurrasida etnoslarning soni 3-4 mingga yetadi. Shulardan 257 tasi bir million kishidan ortik axoliga ega bulgan xalklardan iborat bulib, ular jaxon axolisining 96%ini tashkil kiladi. Eng kam sonli axoliga ega 1,5 mingga yakin xalklar dunyo axolisining atigi 1-2 %ini tashkil kiladi. Dunyo axolisi 3 mingga yakin tilda suzlashadi. Sayyoramizning avstraliya, Afrika, Amerika kit'alrida ibtidoiy jamiyat darajasida turgan urug-kabilalardan tortib, katta-kichik xalk va elatlargacha mavjuddir. Albatta, ular xam sekinlik bilan kabilaviy tuzum sharoitidan bozor munosabatlari girdobiga tortilmokda.
Xozirgi siyosiy va ilmiy terminlarning kupi kadimgi Gresiyada 2-2,5 ming yillar mukaddam paydo bulgan. Jumladan, “demokratiya” yoki “demografiya” suzlari grek tilidan olingan bulib, uning negizini “demos”, ya'ni “xalk” degan suz tashkil kiladi. Mazkur suzlardan tashkil topgan maxsus fan soxalari xam paydo bulgan. Masalan, “demografiya” fani jaxon axolisining soni, joylashishi, tugilishi, nikoxi, ulimi, jinsi, yosh tuzilishi, migrasion (kuchish) jarayoni va tabiiy usishi urganadi. Lekin, jaxondagi xalk va elatlar uz tili, kelib chikishi, moddiy va ma'naviy madaniyati, maishiy turmushi va ruxiyati bilan xam bir-birlaridan ajralib turadi. Xalklarning uzaro tafovuti va umumiyligi va uxshashligini, ularning uziga xos xususiyatlarini jiddiy urganuvchi maxsus fan soxasi “etnografiya”deb ataladi.
Etnografiya fani kadimgi grek suzlari – etnos (xalk) va grafo (yozish, ta'riflash) degan atamalardan tashkil topgan. Uning tub ma'nosini xalklarni takkoslash yoki xalkshunoslik kabilar tashkil etadi. Ba'zan etnografiya fani etnologiya, madaniy antropologiya yoki xalkshunoslik nomlari bilan ataladi. Tarixiy etnografiya yukolib ketgan xalk va elatlar, utmishdagi etnik jarayon, maishiy turmush va ma'naviy madaniyat xususiyatlarini tadkik etadi. Tarixiy yondashish xar bir predmetni urganish, tugri tushunishning birdan-bir ususli xisoblanadi. Shuning uchun etnografiya fanining moxiyati va jamiyatda tutgan urnini belgilash uchun uning tarixiga nazar tashlash zarur buladi.
Kadimdan xalklar savdo-sotik yoki urushlar tufayli bir-biri xakida anikrok ma'lumotlarga ega bula boshlagan. Sharkda Bobil, Ossuriya, Eron xukmdorlari uzlarini uluglash maksadida toshga bittirgan zafarnomalarda bosib olingan va buysundirilgan mamlakatlar xalklari xakida kuplab ma'lumotlar koldirgan. Kadimgi Gresiya va Rim mualliflari uz asarlarida kushni kabilalar va elatlarning etnik tuzilishi, turmushi va madaniyati tugrisida boy ma'lumotlar koldirishgan.
Etnografiya fani bilan kengrok shugullanish X1X asrda ancha rivojlandi, muxim axamiyatga ega bulgan ilmiy fikrlar shakllandi. Shuning uchun xam odatda etnografiya mustakil fan sifatida X1X asrda tashkil topgan deb xisoblaydilar. Usha paytda dastlabki etnografik jamiyatlar tuzildi. Maxsus tuplamlar va asarlarpaydo buldi. Yangi fanning tashkil topishi va rivojdlanishida tabiiy fanlardagi inkilob evolyusiya goyasining galabasi va boshkalar asosiy omil buldi. Etnografiyaning mustakil ilm soxasi bulib kolishi asosida asrlar davomida tuplanib kelgan etnografik bilimlar, jaxon xalklari tugrisidagi turli xil ma'lumotlar, tushuncha, goya va karashlar turli xil ma'lumotlar, tushuncha, goya va karashlar yotadi. Usha manbalarning ayrimlari tugrisida tuxtalamiz.
Eramizdan avvalgi XX asrda Misrda yaratilgan “Sinuxeta sarguzashtlari”, keyinrok tosh va kabrlarga bitilgan zafarnomalar, Tell-Amarneda topilgan arxiv xujjatlari, kadimgi shumer va ossuriya obidalaridagi yozuvlar, eron-axamoniy podsholari bittirgan jangovor solnomalar kushni mamlakatlar axolisi tugrisida nodir ma'lumotlarni bizgacha yetkazgan.
Yaxudiy va xristianlarning kadimiy mukaddas kitoblaridan Tavrotda tilga olingan turli elat va kabilalarning nomlari Yakin Sharkda yashovchi xalklarning gnesologiyasi bilan boglik kanligini kurish mumkin. tavrot eramizdan avvalgi XIII-U asrlar oraligida turli janrdagi xar xil adabiy asarlar yigindisidan tashkil topgan va taxminan U asrlarda tuplam shaklida yozilgan diniy koidalar kitobidir. Ayniksa, uning “Podsholar kitobi” va “Paygambarlar” nomli tarixiy kismlari yaxudiylar olib borgan urushlar tugrisidagi rivoyatlar juda boy etnografik ma'lumotlarni uzida saklagan. Nux paygambarning uch ugli – Sim, Xom, Iafetdan tarkalgan avlodlarning nomlari “jaxon xalklari shajarasi”ni tashkil kilgan degan goya asosida xatto dunyodagi tillarning klassifikasiyasi tuzilgan. Tavrotda tilga olingan xalklarning anik shajarasi bulmasada, Nux avlodlarining nomlari kupincha kadimgi badaviy kabilalari nomlariga uxshamaydi.
Demak, tavrotda insoniyat genealogiyasi birinchi marta tartiblangan. Insoniyatning yagona oiladan kelib chikkanligini tasdiklovchi rivoyatlar monogenetik nazariyani vujudga keltirgan. Diniy tusdagi afsonalarda olamni va barcha kishilarni uzaro boglik xolatda va ma'lum xududda yaratgan yakka-yagona xudodir, deyiladi. Afsonada dunyoda dastlab yagona til, yagona sheva bulgan deb xikoya kilinadi. Unga kura Sharkdan kelgan kishilar Bobil yurtidagi Sennaar tekisligida joylashgan, ular loydan yasalgan gishtni pishirib, shaxar kurganlar, samoga yetadigan minora tiklay boshlaganlar. Osmondan yerga tushib shaxarni tomosha kilgan xudo yagona tilda birlashgan xalk xar narsa kilishga kodir ekanligini kurib, ular kelajakda samoga – xudo dargoxiga chikishi xam mumkin deb. Davrgazab bulgan va xudoning farmoyishi bilan barcha xalklar, elatlar va tillar aralashtirilib, butun dunyoga sochib yuborilgan.
Adabiyotlarda “Bobil aralash-kuralashuvi” nomi bilan ma'lum bulgan bu afsona mantikiy jixatdan tarixda eng birinchi ommaviy etnografik konsepsiyadir.
Antik davrga kelib etnografik bilimlar ancha kengaygan. Gomerning “Odessiya” va “Illiada” dostonlarida Gerodotning mashxur “9 tomlik tarixi”da kushni elatlar tugrisida anchagina keng ma'lumotlar saklangan. Eramizdan avvalgi 1 asrda Strabonning “Geografiya” nomli ensiklopedik asarida, afinalik Fukidid asarlarida, Sukrotning atokli shogirdi Ksenofontning “Anabasis”ida, Arianning “Iskandarning yurishlari” asarida, Platon va Aristotel asarlarida afsonaviy Atlantida axolisi, kushni xalklar xakida nazariy muloxazalar bayon kilingan. Demokrit asarlarida 1-marta insoniyatning yovvoyi xolatdan madaniy xayotga uz mexnati va idroki tufayli erishgani yozilgan.
Tibbiyot ilmining asoschisi, mashxur olim va vrach Gippokrat etnografik dalillar asosida xalklarning urf-odailari, milliy ruxiyati va boshka tomonlari tugrisida muloxaza yuritadi.
Rimlik mutafakkirlardan Korneley Tasit, Lukresiy Karlar kadimgi germanlar va keltlar sarmatlar va skiflarning turmush tarzi, siyosiy va xarbiy tuzumi, ijtimoiy va oilaviy xayoti. Mashgalotlari, uylari, kiyimlari, axloki va tarbiyasi, taomi va uyinlari tugrisida ajoyib ma'lumotlar yozib koldirgan.
Shunday kilib antik davrda yukori madaniy saviyaga ega bulgan yevropaliklar boy etnografik bilimlarga ega bulgan. Ular Urta yer dengizi atrofida joylashgan xalklar, Shimoliy Afrika va Old Osiyo xalklari xakida anik ma'lumotlar tuplaganlar. Keyinchalik kuchmanchi kabilalarning xujumlari natijasida eramizning U-VII asrlarida geografik va etnografik bilimlarning kiskarib ketishi okibatida urta asrlarning deyarli butun 1-yarmi etnografik bilimlarning inkirozi davri buldi. Bunda xristian dinining xam katta xissasi buldi. Ruxoniylar ajdodlari yaratgan antik dunyo fani, adabiyoti va san'ati namunalarini, ibodatxona va obidalari “majusiy” deb atab, vayron kilgan, yukotib yuborgan edi.
1X-XII asrlarda arab tilida ijod kilgan Shark avtorlaridan ibn Xurdodbex, Al-Balxiy, Al-Istaxriy, Ibn Xavkal, Ma'sudi, Yokut singari yirik geograf va sayoxatchilar, vatanparvarlarimiz komusiy alloma Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino, Abu Said Abdukarim, ibn Muxammad Sa'moniy asarlarida Shark xalklari turmushi, xujaligi va madaniyati xakida noyob etnografik ma'lumotlar keltirilgan.
Temur va temuriylar davriga oid ba'zi etnografik lavxalarni ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo esdaliklarida, rus solnomalarida, maxalliy mualliflar Nizomiddin Shomiy, Abdurazzok Samarkandiy va boshkalarning asarlarida uchratish mumkin. Boburning “Boburnoma” asari xam muxim etnografik manba sifatida bir necha Yevropa tillariga tarjima kilingan.
Buyuk geografik kashfiyotlardan sung XU-XVII asrlar davomida etnografiya fani Markaziy, Shimoliy, Janubiy Amerika indeyslari, afrika va Osiyoning kup xalklari tugrisida keng ma'lumotlarga ega bulgan. Italyan gumanist yozuvchisi Pyetro Matir, meksikalik darvesh olim Bernardiko de Saagun, yepiskoplar Bartalome de Las Kasos va Diyego Landa asarlarida Amerika xalklari xakida keng ma'lumotlar tasvirlangan. Nemis mutafakkiri Iogan Gotfred Gerderning fikricha, insoniyat yaxlit, uning tarixi xam yaxlit jarayondir, xar bir xalk tarakkiyotda teng xukukka egadir. Gerder fikrlari keyinchalik Yevropa xalklarida milliy ruxning tiklanishiga zur ta'sir kursatdi.
XVII1 asr oxirlarida va 1808 yilda “Etnografiya” nomi bilan maxsus jurnallar chika boshladi. Bu terminni ilk bor XVII asr boshlarida, nemis yozuvchisi Iogann Zummer ishlatdi. X1X asr boshlarida fransuz tabiatshunosi va fizigi Jan_jak Amper gumanitar fanlarning umumiy klassifikasiyasi tizimini ishlab chikib,etnografiya faniga maxsus urin ajratgan. Rossiyada X1X asr urtalaridan rasmiy ravishda yangi fan deb tanilgan.
Etnografiyadagi okim va yunalishlarga keladigan bulsak, dastlab evolyusion nazariya xakida tuxtalish zarur. Evolyusion nazariyaning etnografiyadagi asosiy moxiyati insoniyat urugining birligiga va madaniyatning tugri chizik buylab, oddiylikdan murakkablikka tomon rivojlanishiga tayanadi. Evolyusion maktab vakillari uz goyalarini nikox – oila munosabatlari va din tarixini urganish orkali isbotlashga intilganlar. J.Pyobbok “Madaniyatning boshlanishi” nomli asarida nikox va oila tarixini jiddiy tadkiki kilib insoniyat tarixi yuksak rivojlanishdan iborat, degan fikrni bildiradi.
Rus etnograflari S.P.Tolstov, N.N.Mikluxo-Maklay va G.N.Potanin, D.N.Akuchin, N.N.Xaruzinlar xam evolyusion nazariya tarafdorlari sifatida e'tirof etiladi.
Xukmronlik, mustamlakachilik va irkchilik goyalari bilan sugorilgan diffuzionizm va biologik okim. Freydizm va sosiologik maktab, funksionalistik yunalish va Frans Boas maktabining paydo bulishi X1X-XX asrlar oraligida burjua etnografisining inkirozga yuz tutganligining dalilidir. L.Morgan ijtimoiy vokealarni tushunishda tarixiy materializmga yakinlashgan bulsa. mazkur yunalish va goyalar aslida Morganga karshi karatilgan gayri tarixiy goyalar bilan tulgan edi.
Xozirgi kun dunyo xalklari etnografiyasi fani xar tomonlama chukur ilmiy-metodik tomondan kayta ishlanmokda. Sobik sosialistik lagerning kulashi ijtimoiy fanlarda xam, xususan etnografiya fanida xam muxim uzgarishlar bulishiga olib keldi. Olimlar ushbu fan soxasidagi okimlar, yunalishlar, fikrlarni xolisona ilmiylik asosida kayta tadkiki etishib, yangi kullanmalar, adabiyotlar, darsliklar yaratish yulida izlanmokdalar.
Mazkur fan buyicha kuprok mustakillikdan keyingi davrdagi ukuv-kullanmalar, makolalar, ma'ruza matnlari, referatlardan foydalanishlarini talabalarga tavsiya etamiz.
2-Mavzu: . ETNOGRAFIYAGA OID ATAMALAR, TADKIKOT METODLARI XAMDA ASOSIY MUAMMOLARI (2soat).

R ye j a:


1.Etnografiya atamalari va uning uziga xos xususiyatlari.
2.Etnografiyaning tadkikot metodlari va muammolari.

Tayanch suzlar:


Soxada kullaniladigan atamalar va ba'zi tushunchalar moxiyati. Etnografiya (etnologiya) ning arxeologiya, antropologiya, numizmatika, geografiya, xronologiya, sosiologiya va boshka fanlar bilan alokasi. Tadkikot uslublari va bugungi kun nazariy muammolari.
ADABIYOTLAR:
1.Karimov I.A. Vatan sajdogox kabi muqaddasdir. T. 1996.
2.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk. T.1998.
3.Jabborov I.M. Jahon etnologiya asoslari. T. 2005.
4.Tursunov S.N. Etnologiya fani bo`yicha o`quv-mеtodik
qo`llanma. T. 1999.
5.Bromlеy Yu.V. Etnos i etnografiya. M. «Nauka» 1973.
6. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «», 2001-
2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
7.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi.
Toshkеnt, 2001.
8..Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
9.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T.,
1982.
Istiklolimizning 10 yilligi munosabati bilan mamlakatimiz xayotida tub uzgarishlar ruy bermokda. Xususan ma'naviy xayotda olib borilayotgan keng kulamli isloxatlar negizida mustakil xur fikrga ega bulgan komil insonni shakllantirish vazifasi turganligini yurtboshimiz xar bir chikishlarida ta'kidlab utadi. Komil insonni shakllantirishda tarixiy bilimlarning urni bekiyosdir. Xususan, etnografiya fani yosh avlodni kushni xalklarga xurmat, ularning tarixi va madaniyatini urganish asnosida uz vatani xalklari utmishi, kadriyatlarini urganishga va amaliy xulosalar chikarishga urgatib boradi.
Fanni urganish uchun avvalo, shu fanga oid bulgan muxim atamalar, ularning mazmun-moxiyati, kullanish urinlarini yaxshi uzlashtirish lozim. Tadkikot uslublarini puxta egallash esa fanni yangiliklar bilan boyitishga xizmat kiladi. Kuyida ana shu masalalarga doir ma'lumotlar bilan tanishamiz.
Biz yillar davomida metodologiya masalasiga tuxtalgan davrimizda birgina marksistik metodologiyani xukmron metodologiya deb tushundik. Bu esa boshka metodologiyalar ravnakiga salbiy ta'sir etdi, ayni vaktda esa fanni siykalashtirib kuydi. Ammo lekin xar bir fan xalk va insoniyat uchun xizmat kilishi zarur, shu sababdan xam xar bir fan avvalo xalkchil va ilmiy metodologiyaga tayanmogi lozim. Xalkchillik va ilmiylik prinsipi asosida faoliyat yuritish ayni vaktda etnografiya faniga xam taalluklidir. Lekin xar bir fan umumiy metodologiyaga ega bulishi bilan birga uzining xususiy metodologiyasiga xam ega bulmogi lozim. Zeroki, shunday ekan etnografiya fanining xam uziga xos xususiy metodologiyasi mavjud. Vaxolanki, xar bir fanni urganishga kirishishdan avval uning metodlarini bilib olmok zarur. Etnografiya fanining metodini aniklab olish uchun avvalo unga xos bulgan maxsus atamalarni bilish zarur. Oldingi ma'ruzalarda kayd etilganidek, etnografiyaning asosiy tadkikot metodi kishilikning tarixiy birligi “xalk” yoki “etnos” tushunchasi bilan boglik bulib, uning kelib chikishi, irkiy tuzilishi, xujalik tiplari, moddiy va ma'naviy madaniyatining turli tomonlari, ijtimoiy va oilaviy maishiy turmush doiralari, dunyokarashi va ijodiy faoliyatini kamrab oladi. “Xalk” tushunchasi ancha keng ma'noga ega. Bugungi kunda etnografiyada anik xudud, tili kelib chikishi moddiy va ma'naviy madaniyati, turmush tarzi va umumiy tashki xususiyatlariga ega bulgan tarixiy birlikni anglatadigan xalk ma'nosida “etnos” ishlatiladi. Xar bir etnos uzining nomiga ega bulib, uzini ma'lum bir etnik (milliy oilaga) mansub ekanligini anglashi zarur. Vaxolanki, etnik birlik ayrim shaxs va kishilarning istagi bilan emas, balki tarixiy tarakkiyotning ob'yektiv zaruriyati natijasida namoyon buladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning maxsuloti sifatida etnogenezisi (kelib chikishi) bilan xam belgilanadi. Shuning uchun xam etnoslarni urganishda bir necha maxsus tarixmy etnografik terminlar va fan soxalar bilan mulokotda buladi. Paleantologik ma'lumotlarda odamning paydo bulishi va joylashishini urganibgina kolmay, balki ayrim etnoslarning shu joyning tub axolisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki boshka yerdan migrasiya natijasida kuchib kelganligini aniklab beradi. Antropologiya fani esa ularning kaysi irkka mansub ekanligini aniklab beradi. Etnografiya “sof” irklarni emas, balki tarix takozosi bilan uzaro yakinlashgan irkiy birlashmalar, ya'niantropologik tiplarni urganadi. Etnoslarning moddiy, madaniyattarixi va xususiyalarini arxeologiya fani bilan xamkorlikda aniklash mumkin.
Madaniyat deyilganda inson kuli va akl-idroki bilan yaratilgan moddiy va ma'naviy boyliklar tushuniladi. Rus tilidagi “kultura” suzi aslida lotincha suz bulib, “ishlab chikarish”, “yasash, yaratish” degan ma'noni anglatadi. Shuningdek jaxon xalklari tilida keng ishlatiladigan “genezis” suzi grekcha tugilish, kelib chikish manbai ma'nosini anglatadi. Bu atama kuprok etnoslarning kelib chikish tarixini urganayotganda ishlatiladi.Shu ma'noda “etnogenezis” atamasi xam ayrim etnoslarning kelib chikishiga oiddir.
Etnografiya fanida umumiy tushuncha va atamalardan tashkari ijtimoiy munoabatlarni aniklash va ta'riflash maksadida urug jamoasi, kishlok yoki ovul jamoasi, kabila ittifoki va kengashi kabi atamalar mxim axamiyatga ega. Urugchilik munosabatlarini tartibga solishda nikox bilan boglik bulgan maxsus tushunchalar xam mavjud. Masalan urugchilik tartiblarini urganishda “ekzogamiya” (grekcha “ekzo”-tashki, “gomos”-nikox) suzi urug yoki kabila ichida kuda-andachilikni man etishni bildiradi. “Endogamiya” (“endon” –ichki, “gomos” –nikox) esa uz urugi, kabilasi yoki ijtimoy guruxi ichida nikox tartibi, ekzogamiyaga karshi ularok, boshka urug yoki fratriyadan kuda-andachilikni man kiladigan odatlarni ifodalovchi atamlar muxim axamiyatga ega. Xuddi shuningdek, kup uchraydigan ortokuzen yoki kross-kuzen (grekcha ortos-tuppa-tugri, kross-inglizcha – tutashgan, kuzen-toga-jiyanlar) atmalari xam nikox tartibi bulib, fakat aka-ukalarning farzandlari orasidagi nikox munosabatlarini anglatadi. Yoki ibtidoiy nikox formalaridan “poligamiya” (grekcha kup nikoxlilik) poliandriya (“poli”-kup, “andre”-er , ya'ni kup erlik degan ma'noni bildiradi), masalan Tibetda saklangan Urta Osiyo kuchmanchilari, Sibir xalklri orasida yakin davrlargacha saklanib kolgan “levirat” (lotincha “levir”-aka-uka) odati buyicha beva kolgan aka yoki ukaning xotiniga uylanish, sarorat (saror – xotin singlisi) xotini vafot etsa uning singlisi yoki bir necha chingillariga uylanish odatlari xam asli ibtidoiy nikox formalaridan kolgan tartiblardir. Ibtidoiy jamiyatda xali monogam – yakka nikox tartiblari urnatilmaganda (bunday nikoxlar sinfiy jamiyatda paydo bulgan) umumiy nikox tartiblari xam saklanib kolgan va unga fanda promiskuitet deb nom berilgan.
Matriarxatdan patriarxatga utish davriga oid munosabatlarni belgilovchi ayrim atamlar xam mavjud. “Kuvada” (fransuzcha tuxum bosish) tushunchasi otaning bolaga nisbatan uz xukukini tasdiklash uchun utkaziladigan maxsus odat (masalan indeyslarda ona tugayotganda ota xam uzi tugayotgandek kurpa orasiga kirib olib, ogir kuchanib yotishi rasm bulgan) yoki “avunkulat” (lotincha amaki) tartibiga kura onaning aka-ukalari bilan urtasida maxsus munosabatlar urnatilgan, amakisi jiyanining tarbiyasi va takdiriga javobgar xisoblangan. Etnoslarning xujalik faoliyati va mashgulotlari, shuningdek, ovchilik, balikchilik, chorvachilik va dexkonchilikka oid juda kub atamalar bor. Etnoslar joylanishi, uy-joy kurilishi, ruzgor buyumlari, taomi va ovkatlanish tartibi bilan bir-birlaridan farklanadilar. Masalan, xozirgacha ba'zi joylarda chayla yoki yertulalar, chodir va kora uylardan tortib zamonaviy uylargacha uchratish mumkin. Etnografiyada mazkur turar joylar bilan boglik odatlar maxsus atamlar bilan belgilanadi. Turli tabiiy sharoitga moslangan va milliy xususiyatni ifodalovchi kiyim-kechagi (tikilish, bezagi, materiali, shakli) va taomlari (gusht, sabzavot, sut maxsulotlari, usimlik, pishirish usuli va xakozolar) xam ayrim etnoslarning uziga xos atama va tushunchalarida namoyon buladi.
Shuningdek ma'naviy-madaniy tushunchalarga oid diniy e'tikod va marosimlar bilan boglik atamalar xam juda kup ishlatiladi.
Etnografiya fanining uziga xos atama va tushunchalaridan tashkari maxsus tadkikot metodlari xam mavjud. Etnoslarni urganishda etnografiya nixoyatda xilma-xil metodlardan foydalanadi. Yozma manbalar, moddiy buyumlar, ogzaki ma'lumotlar, arxiv xujjatlari uning dikkat e'tiborida buladi. Etnograflar uchun etnoslarning xayotini bevosita kuzatish yoki joylarda tuplangan materiallar asosiy manba xisoblanib, bunga kura joylarda uzok yashab kuzatish (stasionar) ishlari olib boriladi. Shuningdek kiska muddatda utkaziladigan metod va ayrim mavsumlarda keng xudud buyicha tadkikot kilish ekspidision dala ishlari keng kullaniladi. Dala ishlarida asosan axborotchilardan savol-javob yuli bilan ma'lumotlar tuplash, muayyan marosimlarda ishtirok etish va uni suratga olish kabi kuzatish metodlari kullaniladi.
Etnograflar moddiy ashyolarni urganibgina kolmay ularning noyoblarini muzeylarga xarid kiladilar. Tuplangan turli ma'lumotlarni xakkoniyligini aniklash maksadidabir necha bor boshka manbalar bilan takkoslab kiyosiy metod asosida tekshirib kuriladi. Etnografiya fani xalklar tugrisida tularok ma'lumotga ega bulish maksadida arxeologiya, antropologiya, tarix, tilshunoslik, san'atshunoslik, folklor, sosiologiya, psixologiya, geografiya, demografiya fanining yutuklaridan foydalanadi.
Bugungi kunda etnografiya fani oldida turgan muammolar xalk turmushidagi tulik urganilmay kelayotgan tomonlarni urganish muammosi turibdi. Jumladan, ana shunday urganilishi lozim bulgan muammoli tomonlardan etnopedagogika yoki xalk pedagogikasi (yangi avlodni an'anaviy urf-odatlarva zamonaviy talablar asosida tarbiyalash), Xalk medisinasini tadkiki kilish, xar bir xalkning tradision – ma'naviy madaniyatining muxim kismi xisoblangan din- va diniy tasavvurlarni tadkik kilish milliy bayramlar va marosimlarni urganish, xozirgacha davom etib kelayotgan ibtidoiyurugchilik tuzumi va uning koldiklarini urganish, (masalan Amerika, Afrika va Avstraliyada ba'zi bir kabilalarda xanuzgacha ibtidoiy urugdoshlik tuzumi xakmron) urganish, shuningdek, xalk xunarmandchiligi, xalk badiiy ijodiyoti an'analarini urganish kabi muammolarni sanab utish mumkin. Zeroki, etnografiya xalkni urganar ekan, xalk bitmas tuganmas an'analar, ijodiyot, urf-odatlar, udumlar, ma'naviy va moddiy boyliklar yaratuvchisi xamda ularning egasidir.

3-Mavzu: JAXON XALKLARI TASNIFI ( 4 soat).


R ye j a:


1.Jaxon xalklarining etnik tarkibi va ularni tasniflashning asosiy


tamoyillari.
2.Dunyo xalklarini yirik mintakalar buyicha geografik tasnif kilish.
3.Jaxon xalklarini yirik til oilalari buyicha lingvistik tasniflash.
4.Antroplogik (irkiy) tasniflash.
5.Xujalik-madaniy tiplar va tarixiy-etnografik viloyatlar buyicha
tasnif kilish.
6.Diniy tasniflash.

Tayanch suzlar:


Dunyo xalklari, ularning etnik tarkibi. Dunyo xalklarining geografik mintakalar buyicha joylashuvi. Xind-yevropa, Ural-Oltoy, Kavkaz, Semit-Xomit, Xitoy-Tibet, Dravid, Malayya-Polineziya, Munda, Bantu, Kxmer til oilalari xamda Yangi Dunyo, Afrika, avstraliya va Okeaniyadagi boshka til oilalari. Ajratilib turadigan aloxida tillar. Yirik irklar: Yevropoid (Yevrosiyo), mongoloid (Osiyo-Amerika), negroid (Afrika), avstroloid (Okeaniya). Kichik, aralash irkiy birikmalar va guruxlar.


Ovchilar, balikchilar, terib-termachlovchilar, motiga va plug bilan dexkonchilik kiluvchilar, kuchmanchi chorvadorlar, xujalik-madaniy tiplar. “Tarixiy-etnografik viloyat” xakida tushuncha.

ADABIYOTLAR:


1.Karimov I.A. O`zbеkiston: milliy istiqlol, iktisod,


mafkura. T.1996.
2.Karimov I.A. O`zbеkiston XX1 asrga intilmokda. T.1999.
3.Alеksееv V.P. Istorichеskaya antropologiya. M. 1979.
4.Jabborov I.M. Etnografiya va olamning etnik qiyofasi.
T.1982.
5.Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.
6.Narodi mira. Istoriko-etnografichеskoy spravochnik.
M.1988.
7. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi Davlat ilmiy nashriyoti », 2001-2006. 1-11 jildlar.
8.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi.
Toshkеnt, 2001.
9. Sadoxin A.P. Etnologiya. Moskva. 2000.
10. Tokеrov S.A. Istoriya zarubеjnoy Etnografii. M., Nauka. 1978
11. Its. R.F. V vеdеniya v etnografiyu SPb. 1994.

Dunyodagi 5 ta kit'ada yashayotgan 6 mlrd.dan oshik axoli muayyan xududda notekis joylashgan. Xozir jaxon axolisi uz ijtimoiy-iktisodiy va siyosiy tuzumiga karab, turli tipdagi etnoslardan –millat, xalk, kabilaviy birikma yoki ayrim kabiladardan iboratdir.


Tarixiy jixatdan ilk etnos tipi – ibtidoiy jamoa kabilasi bulib, u dastlab bir necha karindosh-uruglardan tashkil topgan. Xozirda xam saklangan kabilalar ulardan tubdan fark kilib, bir necha yuz kishidan milliongacha yetadigan axolidan iborat. Ularda ibtidoiy tuzum elementlari sarkit sifatidagina saklangan. Amalda feodal yoki bozor munosabatlari tizimiga tortilgan bulib, ijtimoiy tabakalanish belgilari sezilib turadi. (mas. Erondagi belujiy va kashkaylar). Bunday munosabatlar kuchmanchi va yarim kuchmanchi xalklarda kuprok saklangan
Dastlabki kabilaviy tabakalanish ibtidoiy-jamoa tuzumini yemirilishi bilan boglikdir. Keyinchalik karindoshlik urniga xududiy munosabatlar shakllandi. Shimoliy Amerikadagi irokezlar ligasi, meksikadagi astyaklar, janubiy afrikadagi zulularning kabilaviy ittifoki shular jumlasidandir. Irklarning paydo bulishi biologik asosga ega bulib,etnoslar bilan irklarning joylanishi bir-biriga kamdan-kam muvofik keladi. Aslida irklar kit'alarning katta xududlarida joylashib turli va xar xil tildagi etnoslarni uz ichiga olishi mumkin. Masalan, afrikada yashab bir necha tilda suzlashadigan xalk va elatlar negroid irkiga oid bulsa, Shimoliy Amerikada turli irklardagi kishilar bir tilda skuzlashadigan amerika millatini tashkil kiladi.Ba'zan xalklar diniy e'tikod asosida uziga xos mikroetnoslar va makroetnoslar birligi bilan xam farklanadilar.Masalan, butun Janubiy Osiyo xalklari feodalizm davrida paydo bulgan induizm tevaragida turli tildagi xalklarni biriktirgan makroetnoslar bulsa, Filippin xalkining bir kismi islom dini e'tikodi asosidagi maro nomli elatlardir. Erondagi gebrlar (zoastrizm tarafdorlari) yoki Xitoydagi musulmon (dungon)lar mikroetnos sifatida maxsus etnografik guruxlarni tashkil kilganlar. Makroetnoslarga ijtimoiy-iktisodiy formasiyalar yoki siyosiy birlik asosida paydo bulgan yirik guruxlar xam kiradi. Xullas, kup sonli jaxon xalklari tartibga solib, klassifikasiyalash ancha murakkab masaladir. Burjua olimlari xalklarni bir vaktda xam irkiy, xam til yakinligi asosida tartiblashtirishga intiladilar. Ular insonlarni 3ta irkka bulib. irklarni esa til guruxlariga buladilar. Bu xato bulib, irkiy belgilar bilan lingvistik xususiyatlarni aralashtirish mutloka mumkin emas.Uch mingga yakin tilda suzlashuvchi dunyo axolisining antropologik jixatdan sunggi ilmiy klassifikasiya asosida 4 katta irkka bulinadi:
Negroid (Afrika) irki. Negroidlarning soni taxminan 450 million bulib (negrlar, negrshli, bushmen, gotgenotlar) negroid va yevropoid aralashishidan paydo bulgan 452, 6 million irklar efiop, sudan, mulatlar hularga kiradi.
Yevropoid irki taxminan 2 milliarddan oshik kishidan iborat bulib, ularga metis, mulat kiradi.
Mongoloid (Osiyo-Afrika)- 1 milliarddan ortik, aralash tiplar 700 million, Tinch okean mongoloidlari 690 million kishi. Janubiy Osiyo guruxi – 600 million va yaponlar tipi 130 million kishi.
Avstroloid (veddoid, avstroloidlik, meloneziya, popux.
Til asosida millat, elat, xalk, nomlar aniklanadi. Katta til oilalari va guruxlari kuyidagiga bulinadi:
1.Xind-yevropa oilasida 1 mlrd. 861 million kishi gapiradi. Shulardan eng kattasi – germanlar, romanlar, xindariylar, slavyanlar, eroniylar, semit-xomit, dravid oilasi-154, 1 million kishi.
2.Ural oilasga 23,4 million.
3.Oltoy oilasiga 86,9 million.
4.Xitoy-Tibet oilasiga 864,7 million.
5.Nigero-kordofa oilasiga 212, 6 million.
6.Avstroneziya oilasiga 191,3 million.
7.Avstroosiyo oilasiga 64,5 million kishi kiradi.
Tillar morfologik (suz tuzilishi) va gnesologik (kelib chikishi) yakinligi asosida farklanadi. Gnesologik klassifikasiya etnografiya fani uchun muxim axamiyatga ega, chunki xalklarning kelib chikishini urganishda katta yordam beradi. Jaxonda 2 tilli etnoslar xam bor, bir irkdagi Belgiya va Shveysariya axolisi 2 yoki 3 tilda suzlashadi. Uz ona tili va boshka tilni davlat tili sifatida kabul kilinishi Osiyo va Afrika, Xindistonda ingliz tili, Pokistonda urdu, Indoneziyada – baxsa-indoneziya, Filippinda –tagalog, Afrika mamlakatlarining ayrimlarida rasmiy ingliz va fransuz tillaridan tashkari maxalliy tillarda xam suzlashadi. Ba'zi tillar uzining boskinchilik siyosati bilan boshka tillarga majburiy singdirishgan. Grek, italyan, arab, ingliz, rus tillari, nemis tilllari shular jumlasidandir. Kichkina Pireneydagi ispan tili - butun Lotin Amerikasiga tarkaldi. Ikkinchi jaxon urushidan keyin mustakillikka erishgan kupgina xalklar uz ona-tili va yozuviga ega bula boshladi. Afrikadagi – Xausa, Yoruba, akan, ibo, Xindiston, Filippin, Osiyodagi kupgina xalklar shular jumlasidandir.
Assimilyasiya – sharoitda kupgina kichik millatlar yirik millatlarni tili va yozuvini kabul kilib, unga kushilib ketdi Jaxonda yagona millatdan iborat davlatlar xozir yuk. Sobik Ittifokda 22 ta xalk bulib ularning kupchiligi bir millionga yakin xalklar bulgan.
Lingvistik jixatdan MDX xalklari 4 yirik til oilasini tashkil kiladi. 1. Xindevropa (umumiy axolining 82%).2.Oltoy (13,5 %0. 3.Kavkaz (2%) va Ural (2%).
Xindevropa xalklari. Shimoliy Kavkaz, Kora dengiz, Kaspiy soxillari, slavyan, bellorus, polyak, bolgar.
Eron turkmiga- tojik, osetin, arman. Roman turkumiga moldavyan. Xindi turkumiga-lulilar.
2.Turkiy – uzbek, kozok, tatar, boshkird, ozarbayjon, turkmanlar, kirgiz, chuvash, yokut, korakalpok.
3.Kavkaz –Kartvel turkumiga (gruzin). Adigey-abxaz (kabordin, cherkas, adigey, abxaz), naxs (chechen-ingushlar), dogiston.
4.Sharkda urnashgan – buryatlar, kalmoklar, mugul til turkumiga Sibir va Uzok Sharkdagi evenklar, evenlar, nanaylar, udegeylar, orochilar, tunguslar esa manchjur turkumiga kirgan.
Ural til oilasiga oid – finnougorlar (estonlar, karellar, saam (lopar)lar, komi va komipermyaklar, udmurtlar, mariylar, mordvalar va xanti-mansilar) xam samodiy xalklari (neneslar, iganaslar, selkuplar) xozirgacha uz milliy xususiyatlarii saklab kolganlar. Bir zamonlar Yenisey soxillarida joylashgan ketlar keng tarkalgan ammo ular xozirgacha urganilmagan eng kadimiy poleosiyo til turkumiga vakillaridir.
Jaxon axolisining yarmiga yakini Osiyoda joylashgan bulib, mingdan ortik etnik tuzilishi, tili, madaniy – iktisodiy darajasi va maishiy turmushi bilan bir-biridan fark kiladigan turli elat va xalklar yashaydi. Osiyoning kup kismi odamning vatani (ya'ni antropogenez)dir. Bu yerda kuplab kadimiy tillar, asosiy irklar shakllangan kadimgi madaniyat markazlari, jaxon dinlari paydo bulgan.
Osiyoliklarning tillari xam etnik tuzilishi singari nixoyatda xilma-xil va murakkab. Masalan, fakat Xindistonning uzida 1652 xil til va turli shevalar mavjud. Eng kadimgi til oilalariga oid dravid, munda, xitoy tibet, tay, avstroosiyo, avstroneziya, semit-xamit va xind-yevropa xalklari xam Osiyo kit'asida yashaydi. Oltoy til oilasi xozirgi
Mongoliya va Shimoliy Xitoyda paydo bulib, keyin boshka yerlarga tarkalgan.
Afrikaning etnik kiyofasi tabiati singari boy va rang-barangdir. Lingvistik jixatdan Afrika axolisi 4 yirik oilasiga kiradi: semit-xamit (yoki afroosiyo), niger-kordofa, nilsaxara va koysan xalklari. Kit'aning shimolida va shimoli-sharkida yashovsi semit-xamit xalklari axolining 3g'1 kismini tashkil etadi.
Amerika kit'asiga kelsak, bu yerda odamzot paydo bulmagan. 30 ming yillar mukaddam odamlar osiyodan kirib kelishgan. Turli kabila va irklardan iborat kelgindi axoli avval Shimoliy Amerikada, keyin janub tomon kuchib keng xududga tarkalgan. Keyinchalik Amerika kit'asi eski dunyodan ajralib kolgan.(mil.avv. 10-12 ming yilliklarda).
Yevropaliklar kelgunga kadar rivojlangan dexkonchilik madaniyati yaratgan xalklar astek va mayya va inklar Janubiy Meksika, markaziy Amerika va And toglarida yashaganlar. Ular ovchilik, terimchilik va balikchilik bilan shugullanuvchi mayda kabilalarga kushni joylashgan.
Antropologik jixatdan Amerika kit'asining axolisi turlicha. Anglo va frankokanadaliklar, asosan yevropoid, Urugvay, Argentina va Kota-Rika xalklari indeyslar aralashuvidan tashkil topgan metislar, puertoriko va kubaliklar, ok tanli, kora tanli va mulatlardan paydo bulgan kurama etnoslardir.
Amerika axolisining kup kismi xozir xind-yevropa oilasiga mansub roman (ispan, portugal, fransuz) va german (ingliz) tillarida gapiradi.
Beshinchi kit'a – Avstraliya va Okeaniya axolisi 2 kismga: aborigen(tub axoli) va kelgindi yevropalik, osiyolik va amerikalik) lardan iborat. Tashkaridan kelib joylashgan axoli butun axolining 5g'4 kismini tashkil kiladi va asosan ingliz tilida suzlashadilar.Maxalliy axoli yevropaliklar mustamlakasigacha (XVII1-X1X asrlar) uzlarining xujalik faoliyati va ijtimoiy tuzilishida juda kadimiy ibtidoiy kurinishlarini saklab kelganlar.
Til jixatdan kit'a axolisi maxsus avstoneziya til oilasini tashkil kiladi va tarixiy, madaniy va irkiy jixatdan odatda uchta turkumga – polineziyaliklar, meleneziyaliklar va mikroneziyaliklarga bulinadi. Avstraliyaning tub axolisini uziga xos avstraliya tillari tashkil kiladi. Okeaniya tub joy axolisi esa ikki yirik guruxga – papuas va avstroneziya til guruxlariga bulinadi.
Jaxon xalklarining ibtidoiy jamiyat davri (kadimiy tosh, bronza va temir) dagi ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyoti, turli tabiiy sharoitlarda joylashi va moslashishi ularning xayotida turli tipdagi xujalik madaniyatlarini vujudga keltirgan. Xujalik madaniy tiplar dastavval muayyan jamiyatda xukmron ishlab chikarish bilan boglik bulib xar bir tarixiy davrda kishilarning atrofdagi muxit bilan aloka xususiyatini belgilab beradi. Mazkur tiplar kishilarning mashguloti va ishlab chikarish kurollari, turar joylari va uy-ruzgor jixozlari, taomi va kiyim-kechagi, boshka modiy va madaniy xususiyatlar bilan farklanadi.
Kadimiy etnoslarning xujalik madaniy tipi isik tropik va subtropik iklimli ulkalardagi ovchilik, termachilik va soxillardagi balikchilikdir. Dastlab kishilarning tirikchilik manbai utlar, mevalar, yerdagi va suvdagi xayvonlar, ya'ni “tabiat armugon etgan” tayyor maxsulotlar bulgan. Ovchilik, terimchilik va balikchilikni “uzlashtirish” xujalik turi deb xam ataydilar. Bunday xujalik yurituvchi kabilalar yakin davrgacha Janubiy va Janubiy Sharkiy Osiyoda yashaganlar. Ularga Kongo voxasidagi pigmeylar, Shri Lankadagi veddalar va Janubiy Amerikaning ba'zi indeys kabilalari kiradi.
Neolit davrida paydo bulgan motiga dexkonchiligi va chorvachiligi xam juda keng tarkalgan madaniy xujalik tiplaridandir. Ular nisbatan barkaror ishlab chikarish soxasi bulib,maxsulotlarni tejash va xatto kushimcha maxsulot yaratishga kodir bulgan.
Ikkinchi xujalik madaniy tipi namli tropik va subtropik joylarda tarkalgan bulib, issik iklimdagi kul motigasa dexkonchiligiga asoslangan. Janubiy Sharkiy Osiyodagi ba'zi xalklar, papuas va milaneziyaliklar, tropik Afrika, Amozonka va Orinoko xavzasidagi ba'zi kabilalar shu tipga oid etnoslardir.
Uchinchi madaniy xujalik tipi motiga dexkonchiligi va chorvachiligining kushilishidan paydo bulgan. Agar kishi xayvon kuchi ishlatmasa yerni xaydash kurollari (omoch, plug) xam bulmas edi. Yerga xaydov berishga asoslangan dexkonchilikning paydo bulishi mexnat unumdorliini oshirib, jamgarish va ekspluatasiya kilishni kuchaytiradi.
Xunarmandchilik esa kishlok xujaligidan ajralib chikadi va asta-sekin manifaktura yuzaga keladi, keyinchalik zavod-fabrika sanoati paydo buladi. Xaydalma dexkonchilik Amerikada XU1 asrda, Avstraliya va va Okeaniya xalklarida XVII1-X1X asrlarda tarkalgan.
Bugungi kundagi fan – texnika tarakkiyoti jaxondagi an'anaviy xujalik madaniy tiplarga jiddiy uzgartirishlar kiritdi. Rivojlangan mamlakatlarda axolining kupchilik kismi industrial faoliyatga tortilib, tovar dexkonchiligi, intensiv tovar chorvachiligi, plantasion kishlok xujaligi paydo bulgan.
Muayyan xududda joylashgan, uzok tarixiy davr ichida moddiy va ma'naviy madaniyatida umumiy xususiyatlar yaratgan xalklar maxsus tarixiy madaniy viloyatlarga bulinadi. Moddiy madaniyatga tevarak atrofdagi tabiiy ekologik sharoitga moslashgan mexnat kurollari, uylari, uy-ruzgor buyumlari, kiyim-kechaklari kirsa, ma'naviy madaniy namunalarga esa xalk yaratgan turli janrdagi asarlar, xalk ornamenti, bezaklari, sochga va uziga oro berish, diniy e'tikod, urf-odatidagi ba'zi umumiyliklar kiradi. Masalan, Amerika kit'asida eng katta ikkita tarixiy etnografik viloyat – Shimoliy Amerika va Lotin Amerikasiga bulinadi. Shuningdek, Boltik buyi, Volga buyi, Kavkaz, Markaziy Osiyo, Kozogiston, Sibir xalklari xam maxsus etnografik viloyatlarni tashkil etadi.
Demak, jaxonda nixoyatda xilma-xil va rang-barang katta va kichik turli etnoslar mavjud. Ular uzlarining tabiiy geografik sharoiti, moddiy va ma'naviy madaniyati bilan bir-birlaridan fark kiladilar. Ammo sayyoramizda yashovchi elat va xalklar yagona insoniyatni tashkil kiladi.

4- Mavzu: AVSTRALIYA VA OKEANIYA XALKLARI. 1-kism. Avstraliya va Tasmaniya xalklari (4soat).


R ye j a:

1.Avstraliyaning uziga xos geografik joylanishi.


2.Etnogenezi. tili va irki.
3.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
4.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Avstraliya va tasmaniya tub axolisining mustamlakachilikkacha bulgan davrdagi joylashuvi va ularning mustamlakachilik davrdagi takdirlari.Etnogenez muammosi. Turmush tarzi va yillik xujalik faoliyati. Ishlab chikarish asboblari va kurollari. Manzilgoxlari va turar joylari, kiyim-kechak va turmush anjomlari.
Oila nikox munosabatlari. Juft nikox va juft oila. Oila nikox an'analari, marosimlari va urf-odatlari. Gerontakratiya va uning moxiyati.
Ijtimoiy tuzumi. Lokal guruxlar, uruglar va ularning muammosi. Fratriya bulinishi, ekzogamiya va nikox sinflari. Matrilokal va patrilokal kurinishlari. Voyaga yetganlar sinfiy va inisiasiya tartiblari. Kabilalararo munosabatlar va ayriboshlash.
Ma'naviy madaniyati. Diniy tasavvurlari, xalk ogzaki ijodi, musika, tasviriy san'at, oddiy bilimlar.
Yevropaliklar mustamlakachiligi va xozirgi zamon.
ADABIYOTLAR:
1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q. T.1998.
2. Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari, T.2005.
3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi.
Toshkеnt, 2001.
4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
5.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi.
T., 1982.
6. Salimov T.S. Avstaraliya va Okеaniya xalqlari. T. 2003
7. Puchkov P.I. Etnichеskiе razvitiya Avstralii. M.1987.
8. Elkin A. Korеnnoе nasеlеniе Avstralii. M.1962.
9. Kabo V.R. Proisxojdеniе i rannaya istoriya aborigеnov
Avstralii. M., 1969.
10. Chеsling U. Srеdi kochеvnikov Sеvеrnoy Avstralii. M., 1969.
11. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., », O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.

“Yashil kit'a” Tinch okeanining janubida joylashgan orollari bilan dunyo chekkasidagi uziga xos ulkadir. Uning iklimi xam, tabiati xam, etnik tuzilishi xam ancha farklidir. Kit'a 7,7 mln. kv.km. xududga eag bulib, 5g'2 kismi tropik iklimli, kolgani subtropik va mu'tadil issik iklimlidir. Ichki ulkalari ancha kirgokchil, urtacha kattalikdagi daryolari materikning sharkida joylashgan. Yozgi jaziramada kurib, takirga aylanadigan bir necha yuz katta-kichik kullar mavjud. Artizan kuduklardan maxalliy axoli kadimdan foydalanadi.


Usimlik va xayavonot dunyosi xam iklimi singari xilma-xil, u yerda usadigan usimliklarning 85 % boshka yerda uchramaydi.Ekvalipt daraxtlari (150 tur) kit'aga guzal manzara kasb etadi. Yirtkichlar kam, fakat yovvoyilashib ketgan Dingo nomli itlar ancha xavflidir. Foydali kazilmalarga ancha boy lekin maxalliy axoli undan foydalana bilmagan.
Xozirda Avstraliya axolisi turli kurama elatlardan tashkil topgan. Kit'ada 20 mln.dan ortik axoli yashaydi. Ammo u notekis joylashgan. Axolining kupchiligi Yevropa, ayniksa Angliya va Irlandiyadan kelgindilaridan iborat. Tub axoli (aborigen) suvsiz chul va saxrolarda nochor axvolda daydilikda kun kechirmokda.
Sunggi tadkikotlarga kura 5 kit'a axolisining kadimiy ajdodlar kelgindilar bulgan degan xulosaga kelish mumkin. Rus tadkikotchisi Ivan Simonov 1825 yilda olib borgan dastlabki tadkikotlariga kura Avstariliyaliklarni Janubiy Xindistonliklarning avlodlari, deb xisoblaydi. 1870 yilda rus tadkikotchisi va sayyoxi N.N.Mikluxo-Maklay uzining jiddiy kuzatishlari asosida avstraliyaliklar mustakil irk degan xulosaga keladi. Mazkur fikrni keyingi kuzatishlar xam tasdiklaydi.
Avstraliyaliklar uziga xos antropologik tipni tashkil etadi. Ularning sochlari kora, tulkinsimon, sokol muylovlari kalin, terisining rangi tuk jigar rang, kalla suyagi chuzinchokrok, peshonasi yotik, kosh usti suyagi chikkan, labi kalin va burni kengrok, buyi urtacha va balandrokdir. Xozirgi tasniflashga binoan katta avstroloid irkiga Avstraliyaning tub axolisi, papuaslar va melaneziyaliklar, negrotoslar va veddoidlar kiradi.
Tasmaniyaliklarning kelib chikishi xali tulik aniklanmagan. Ular sochining jingalakligi, badanining tuk jigar rangda ekanligi, past buyligi bilan Avstraliyaliklardan fark kiladi. Ular antropologik tuzilishi bilan melaniziyaliklarga ayniksa, Yangi Kaledoniyadagi tub axoliga uxshab ketadi. Olimlarning fikricha, Tasmaniyaliklar kadim davrlarda avstraliyadan sikib chikarilgan tub axolining avlodlaridir.
5 kit'aga axolining kuchib kelishi paleolit davriga tugri keladi. 18-19 ming yillar oldin Avstraliya materigi Osiyo bilan kushilgan bulib, eng kadimgi Avstraliyaliklar Janubiy sharkiy Osiyodan kuruklik orkali kuchib kelganlar. Keyinchalik, 12-13 ming yillar ilgari okean suvlarining kutarilishi natijasida 5 kit'a paydo bulgan. Natijada avstraliyaliklar usha davr ijtimoiy tuzumi va madaniyatini to X1X asrga kadar mustaxkam saklab kolgan.
Mustamlakachilar kelgunga kadar Avstraliyaliklar butun materik buylab kuchib yurgan. Ularning soni 250-300 ming kishi bulib, 500 ga yakin urug kabilalarga birikkan. Tillari xam boshka tillarga uxshamaydi. Tub axoli tillarini lingvist A.Kepella 6 yirik turkumga buladi:
1.Janubiy Sharkiy Avstraliya tillari.
2.Yangi Janubiy Uels tili.
3.Shimoliy va Markaziy Kvinsland tili.
4.Markaziy va Janubi-garbiy avstraliya tili.
5.Arixemlend tili.
6.Shimoliy va Shimoliy garbiy xududdagi tillar.
Tilshunos V.Shmilt esa Avstraliya tillarini bir-biriga yakin bulgan ikki - Janubiy va Shimoliy guruxlarga buladi.
Xar bir kabila uz tili va shevasiga ega. 500 dan ortik tillari anik tuzilishi va ravshanligi, grammatik tillarning boyligi bilan ajralib turadi. Masalan. aranda tilida 10 mingdan ortik suz, 450 dan ortik imo belgilari bulib, ulardan keng foydalanishgan. Shuningdek “signallar tili” xam mavjud bulgan, biron narsani anik belgilar yordamida ifodalashgan. Misol, kabiladoshlar uz joylarini tashlab ketayotganlarida oyoklari bilan kumga chizik chizganlar va chizikning uchiga xivich tikib kuyganlar. Chizikning yunalishi va uning uzunligi shu guruxning kaysi tomonga va kancha masofaga ketganligini bildirgan. Bu belgi uz guruxlarining kechikib kolgan a'zolari va shuningdek mexmonlar uchun kilingan. Xavf yoki motam signallari xam keng tarkalgan.
Xujaligi xakida tuxtalsak, yakin davrlargacha avstraliyaliklar va kirilib ketgan Tasmaniyaliklar daydi ovchilik va terib-termachilik bilan shugullanishgan. Ular na dexkonchilik, na chorvachilikni bilganlar. Ovchilik tirikchilik manbai bulganligi uchun bolalarni yoshlikdan ov kilish, kurol ishlatish, xayvon izlarini aniklash va gov tiklash kabi ovchilik sirlarini bilishga urgatishgan. Ular xayvonot dunyosi ancha kambagal bulgan Avstraliyada yirik xaltali xayvonlar(kenguru) va tuyakush (emu) dan tortib to mayda chuvalchang va kurt-kumurskalargacha ovlagan. Ovchilikda katta maxorat va tajribaga ega avstraliyaliklar baland evkalipt daraxtlariga tirmashib chikishda tengsizdirlar.
Kushlarni ovlashda eng asosiy kurol – bumerang bulgan. Kushlarni xar xil turlar va tuzoklar bilan xam ovlaganlar. Ovchilik va balikchilik bilan erkaklar, terib-termachlash bilan esa asosan ayollar shugullanganlar. Gushtni, kush yoki balikni yaxlit xolda olovda yoki chugda pishirib yeganlar.
Avstraliyaliklar chorvachilik, kulolchilik va metallni bilmaganlar. Ammo, tosh, suyak, chiganok, yogoch, usimlik tolasi, xayvon terisidan turli kurol, buyum va idishlar yasashni bilishgan. Yigilgan usimlik va xayvon maxsulotlarini usimlik tolasidan tukilgan xalta yoki yogoch idishlarga saklagan. Donni maxsus tosh yorgichlarda va sukirlarda yanchishgan.
Kiyim-kechaklari ixoyatda kambagal bulgan. Kupchilik kabilalar mutloka kiyimsiz yurishgan. Janubiy sharkiy xududlarda yashovchi kabilalar opossum terisidan kamzul tikib yopinib yurganlar. Bayram – marosimlar vaktida turli bezaklar, takinchoklar takishgan. Badanlarini buyab, patlar yopishtirishgan, terisini jaroxatlab, yul-yul nakshlar tilganlar.
Mukim yashaydigan kishloklari bulmagani bois axoli asosan yuklarini kulda kutarib, piyoda kuchib yurganlar. Daryolar va dengiz soxillarida daraxt kobigidan va katta guladan uyib yasalgan sodda kayik va sollarda, balansirli va yelkanli kemalarda suzib yurganlar.
Avstraliyaliklarning ijtimoiy tuzumi nixoyatda primitiv, ibtidoiy darajada bulgan. Tasmaniyaliklar boshlangich xoldagi urugchilik tuzumi darajasida turganlar. Uruglar kabilalarga birlashib, muayyan xududda bir-biridan ajralgan xolda kuchib yurganlar. Xar bir kabilaning chegarasi uziga yaxshi ma'lum bulgan va uning daxlsizligiga katta e'tibor berilgan. Tasmaniyaliklarda 20 ga yakin kabila bulib, ular 12-50 odamdan iborat lokal guruxlarga bulingan. Bunday guruxlar odatda muayyan munosabatlar asosida uzaro boglangan bulib, bitta juft kabilani tashkil etgan. Aslida Avstraliya kabilasining ikki pallaga yoki ikki nikox sinfiga bulinishi ibtidoiy jamiyatga xos dual tashkiloti bilan boglikdir. Uz navbatida xar “palla” ikki bulak urugdan iborat. Ilk kabila tuzilishining keyingi bu ikki shakli fratriy tuzumi deb ataladi. Fratriya (grekcha birodarlik) nikox tartibiga binoan bir “palla”ga mansub bulgan odamlar uzaro nikoxlana olmaydilar. Balki ular boshka karama-karshi “palla”ning odamlari bilan nikoxdlana olishi mumkin, er va xotin doimo kabilaning xar xil “palla”siga mansub bulishi kerak. Xar bir fratriya (yoki undagi uruglardan biri) boshka fratriyaga nisbatan ( yoki undagi boshka urugga) “ona fratriyasi” (yoki urugi), ikkinchisi esa “ota fratriyasi” (yoki urugi) xisoblanadi. Xar bir fratriya uzining nomiga ega bulib. asosan uning ajdodi xisoblangan xayvon nomi bilan boglik bulgan.
Ular orasida iktisodiy tabakalanish bulmagan. Xar bir lokal gurux bir avlod sifatida yoshiga va jinsiga karab bulingan va mexnat taksim kilingan. Erkaklar ishlab chikarish kurollari yasashgan, ov kilganlar, oilasini kuriklaganlar. Ayollar esa terimchilik kilganlar, bola bokkanlar, ov va terim maxsulotlariga ishlov berib ovkat tayyorlaganlar. Ijtimoiy maxsulotlar teng bulingan, shaxsiy mulkni bilmaganlar.
Voyaga yetgan uspirinlarni kattalar guruxiga utkazishda maxsus inisiasiya marosimi utkazilgan. Masalan, ugil bolalarni ovchilar guruxiga utkazish uchun bolani yoshligidan tayyorlashgan.Dastlab ular voyaga yetgach boshkalardan ajratib kuyilgan va ba'zi taomlarni iste'mol kilish man kilingan, tishlarini urib sindirish, badanini jaroxatlash, utda toblash kabi jismoniy sinovlardan utkazgan. Bir necha yilga chuzilgan inisiasiya marosimlarida yoshlarni kabila urf-odatlari, afsona va rivoyatlari bilan tanishtirganlar. Kariyalarni xurmatlash va tartib koidalarga kattik rioya kilishni, ovchilik va boshka kasb sirlarini egallash maxoratini urgatganlar. Inisiasiya davri voyaga yetgan ugil bolalarni sunnat kilish bilan tugaydi.
Sunnat marosimini Dik Rafsi ma'lumotlariga karaganda, kabila a'zolari maxsus marosim maydoniga tuplanib uyerga beliga kildan tukilgan belbog boglangan bolani olib kelib erkaklar orasiga utkazadilar. Ikki kun davomida erkak va ayollar ashula aytib raksga tushadilar. Uchinchi kun ertalab bolaning karindoshlaridan uch kishi yerga chuzilib yotadi, ularning ustiga bolani yotkizib, balik suyagidan ishlangan maxsus pichok bilan sunnat kilishadi va kesilgan joyga kul sepishadi.
Kesib olingan kismini choy daraxti kopigiga urab kuyadilar va 6 oydan keyin uni bolaning uziga sovga kiladilar. Sunnat kilingan bola urnidan turib ut yokilgan uchok oldida tiz chukadi va kesilgan joyini kuritadi.
Marosim tugagach uspirin biroz vakt yolgiz yashaydi, belgilangan ovkatni yeydi, boshkalar bilan fakat imo – ishora bilan gaplashadi. U amakisining tarbiyasida yarim yil davomida jamoadan ajralgan xolda yashaydi. Amakisi unga ov sirlarini, kabila konunlarini, nayza va boshka kurolardan foydalanish usullarini urgatadi.
Shu muddat tugagach bolani dengiz soxiliga olib borib chumiltiradilar. Turli sovgalar in'om kiladilar, ayollardan biri uning boshiga tur soladi. Demak, bola endi ovchilar katoriga utgan xisoblanadi. Usha kecha yana bazm boshlanadi, ashula aytilib, mukaddas uyinlar ijro etiladi.
Ashulachi oldiga utkazilgan uspiringa yana sovgalar beriladi. Keyin nayza, bumerang, tur va boshka anjomlar beriladi. Oxirida kaysi kiz unga kelin etib atalganligi e'lon kilinadi.Shuning bilan sunnat marosimi tugaydi. Uspirin endi ovchi erkaklar guruxining tulik xukukli a'zosi xisoblanadi. Kizlarni xam ma'lum yoshga yetganda muayyan marosimlar utkazib oilaviy xayotga tayyorlaganlar.
Barcha bayram va marosimlarni utkazishda tajribali va xurmatli, yoshi katta muysafidlarga tayanganlar. Ular raxbarlik vazifasini bajarganlar.
Avstraliyaliklarning ma'naviy madaniyati, diniy e'tikodi ishlab chikarish kuchlarining saviyasi va ijtimoiy tuzumiga mos kelgan. Ularning tasavvurida tevarak-atrof gayri-tabiiy kuchlar, turli maxluk va arvoxlarga bilan tula. Avstraliyani odatda totemizmning vatani deydilar.
Markaziy Avstraliyada afsonaviy ajdodlarning arvoxlari mukaddas buyumlarga kuchirilgan. Bunday buyumlar odatda sexrli belgilar chizilgan taxtacha – churingidan iborat bulib, uni maxsus joyga yashirganlar. Xar bir gurux uzining churingisi yashiringan mukaddas joyga ega bulgan. Usha yerda yilda bir marta maxsus marosim (intichiuma) utkazilgan.
Avstraliyaliklar orasida turli sexrgarlik, duoguylik, ziyon yetkazish magiyasi juda keng tarkalgan. Dushman kabilalar turli duolar bilan ziyon yetakaza bilish kobiliyatiga ega deb xisoblaganlar.Sexrgarlik bilan birovni sovutish yoki maftun kilish, yomgir yogdirish, davolash kasbini egallagan maxsus folbin va duoxonlar shugullangan.Ular jonning narigi dunyoda yashashiga ishonganlar. Ularning diniy e'tikodida xukmron yoki karam bulish tushunchalari yuk. Uz totemlariga itoat kilib tiz chukmaganlar. Chunki totem yakin karindosh va teng xukukli xisoblaganlar.
Avstraliyada xalk ogzaki ijodi dastlab rivoyatlar, afsona va ertaklar, ashula va rakslarda namoyon bulgan. Kuylari juda oddiy, musika asboblari esa nixoyatda kam bulgan.Musika kuylari odatda rakslarga jur buladi. Ularning rakslari kupincha jamoa mazmunida bulib, turli ma'noni tasvirlaydi. Ayrimlari totem bilan boglik drammatik afsonalarni ifodalaydi. Barcha uzaro uchrashuvlar, bayram va marosimlarda raks ijro etilgan.
Uziga xos tasviriy san'at xam turli ijtimoiy va diniy extiyojlarga buysindirilgan. Unda ayrim oddiy, realistik tasavvurlar bilan birgalikda, xar xil shartli belgilar – chizik, nukta, doira kabilar totemistik tasavvurlarni ifodalagan. Turli nakshlar va ornamentlar kurollarga, marosimlarda kishi badaniga, sirli belgilar esa churingi va boshka diniy belgilarga, koya va toshlarga yasalgan. Tasmaniyaliklar xam bezaklarni va badan buyashni bilganlar. Ular ayrim kasallik va yaralarni davolash yullarini bilgan. Maxsus tayyorlangan dorilarni xam, usimlikdan kaynatilgan va kuritilgan xoldagi dorilarni xam ishlatganlar. Kon okishni tuxtatish, singan joyni tuzatish kabi xirurgiya usullarini bilganlar.
Avstraliyaliklar uz vatanining botanika va zoologiyasini yetarli ravishda egallab, xar bir xayvon va usimlikka nom berganlar. Utkir kuzatuvchilik va tevarak atrofni, tabiatni chukur urganish natijasida avstraliyalik va tasmaniyaliklar ishlab chikarishga, odam sogligi va rivojiga zarur bulgan dastlabki oddiy ijobiy bilimlarni egallagnalar.
5 kit'aga to XVII1 asrning oxirlarigacha yevropaliklar oyok bosmagan. Kit'a aslida XU1 asrda ma'lum bulsada, uni mustamlaka kilish 1770 yillardan boshlanadi. Mashxur ingliz sayyoxi Jeyms Kuk kit'ani ikkinchi marta kashf kilgan. Bu yer dastlab Angliya josuslarini surgun kiladigan joyga aylangan. X1X asrning urtalarida kit'ada oltin topilgandan keyin erkin “ok tanlilar” kuplab kela boshlaydilar. Tasmaniyada yevropaliklar birinchi marta 1803 yilda paydo bula boshlaganlar. Kelgindi mustamlakachilar bilan tub axoli orasida jiddiy tuknashuvlar bulgan. Chunki yevropaliklar ovga boy yerlarni egallab maxalliy axolini xaydab chikara boshlaganlar. Karshilik kilganlarni kirganlar. Shunday kilib, kiska muddat ichida asosan Britaniya va Irlandiyadan kelgan mustamlakachilar tub axolining eng serunum, tirikchiligi uchun zarur bulgan yerlarni tortib olib, uzlarini ulkaning suvsiz va changalzor ichki kismiga sikib chikarib, ularni tabiiy kirginga xukm kilganlar. Tasmaniyaning tub axolisi 1870 yillarga kelib butunlay kirilib ketgan. Xozir Avstraliyada aborigenlar soni 150 mingga xam yetmaydi.
Xozirgi axoli Angliya, shotlandiya va Irlandiyadan kelganlarning avlodlaridir. Mamlakatning iktisodiy mavkei yirik industrial – agrar mazmunga ega. Unda zamonaviy sanoatning barcha muxim soxalari, jumladan, elektro texnika, ximiya, metallurgiya, mashinasozlik, rivojlangan kishlok xujaligi, ayniksa chorvachilik va x.k.lar mavjud.
5 kit'a xar xil kazilma boyliklarga ega. Eng yukori sifatli jun ishlab chikarishda va eksport kilishda Avstraliya dunyoda birinchi urinni egallaydi.
5-Mavzu: 2-kism. POLINEZIYA XALKLARI. ( 2 soat).
R ye j a:
1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Polineziyaliklarning mashgulotlari, moddiy madaniyati.
3.Ijtimoiy tuzumi. Ma'naviy madaniyati.
Tayanch suzlar:
Polineziyaliklarning kelib chikishi va ularning Polineziyaga kelib joylashish yullari. Balik ovlash va kema yuritishning axamiyati. Uy-ruzgor ishlab chikarishi va xunarmandchilik. Ayriboshlash.
Ijtimoiy tuzumi, jamoa va urug munosabatlari. Oila nikox munosabatlari. Kurollar va ishlab chikarish vositalariga egaligi. Kasta tizimi. Ilk davlatchilikning vujudga kelishi. Oksokol va yulboshchilar. Tabiat xudolariga siginish va bu xakdagi tasavvurlar. Yozuv kurtaklari. Oddiy bilimlar. Folklor va afsonalar xamda tarixiy rivoyatlar. “Ugil bolalar maktabi”, xalk san'ati.
Mustamlakachilik va axoli yangi guruxlarining vujudga kelishi. Xozirgi etnik madaniy jarayonlar va etnik konsalidasiya.
ADABIYOTLAR:
Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari. T. 2005.
7.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
3.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
4.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
5. Salimov T.S. Avstraliya va Okеaniya xalqlari. T,. 2003.
6.Narodi mira. M. (L. 1954-1966.1-13 knig).
7.Puchkov P.I. Nasеlеniе Okеanii, etnografichеskiy obzor. M.1967.
8.Katsеbu O.Е. Putеshеstviе vokrug svеta. M. «Nauka». 1948.
9.Dik Rafsi. Luna i raduga. M., 1978.
10.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
11.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
12. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.

Okeaniya xalklari 5 - kit'a axolisiga karaganda nisbatan yukori madaniyatga ega bulgan.


Tinch okeanining markaziy kismida keng, taxminan 1 mln. kv. km. suv satxidagi son-sanoksiz katta-kichik orollardan iborat Polineziya (“Kup orollik”) shimolda Gavayya arxipelagi, janubda esa eng katta kush orol – Yangi Zelandiya va sharkda Pasxa uchburchagida joylashgan. Asosan vulkan va marjonlardan paydo bulgan polineziya orollari xududiga Yangi zelandiyadan tashkari tukkizta katta arxipelag – Gavayya, Samoa, Jamiyat orollari, Markiz, Tonga, Tuamotu, Kuk, Tubuai, Ellis va boshka juda kup yirik xamda mayda orollar kiradi. Polineziyada 2,5 millionga yakin kishi yashaydi.
Antropologik jixatdan tub polineziyaliklar asosan mongoloid, avstrolo-negroid va kisman yevropeodlarning aralashmasidan paydo bulganlar. Eng keng tarkalgan fikrga binoan mazkur tiplar Polineziyaga Fidji arxipelagi, keyin Tonga va Samoa orollari orkali eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning urtalaridan boshlab kirib kela boshlagan. Ular uziga xos maishiy turmush va madaniyat asosida umumiy polineziya etnikbirligini yaratib eramizning birinchi va ikkinchi ming yilligi davomida asta-sekin butun Polineziyani egallab olganlar. Bu fikrni maxalliy orolliklarning rivoyatlari, tili, madaniyati va irkiy tiplarini jiddiy urgangan polineziyalik atokli olim Te Rangi Xirao xar tomonlama yoklaydi.
Mustamlakachilar kelgunga kadar, ya'ni XU1 asr boshlarida orolliklarning asosiy tirikchiligi yugon yogoch bilan yerga ishlov berib dexkonchilik kilish va dengiz maxsulotlaridan foydalanib kelganlar. Ovchilik bulmagan, uy-yoy fakat turli musobaka uyinlarida ishlatilgan. Dexkonchilik ekinlarini sugorishni bilganlar. Xunarmandchilik dexkonchilikdan ajralgan xolda ancha rivojlana boshlagan. Ayniksa, kemasozlik yaxshi rivojlangan. Polineziyaliklar nixoyatda moxir dengizchilar xisoblanganlar. Maori, taiti, tongan va fidjiylar yasagan yelkanli katta kemalarda unlab-yuzlab kishilar uzok safarga chikkanlar. Shuningdek ular kuchli tulkinlarga moslashgan yogoch balansirli kemalarda yuzlab-minglab kilometr masofani suzib utish mumkin bulgan.
Ishlab chikarish kurollarini asosan toshlarni silliklab va chiganoklar bulaklaridan yasaganlar. Xar xil bolta va pichoklardan tortib. Nayza uchlari, kirgichlar, bigizlar, karmok va boshka buyumlarni xam yasay boshlaganlar. Tosh yunish, xaykaltaroshlik, uymakorliklarni ayniksa maorilar yogoch devorlar va darvozalar, uy kurilishlarida juda keng kullaganlar.
Xozir xam polineziyaliklarning kupchiligi tropik tipdagi dexkonchilik ildizi ekinlari – yams, taro, batata va ayniksa mevali palma vanon daraxtlari – banan, pizanga ekish va balikchilik bilan shugullanadilar. Uy xayvonlaridan tovuk, chuchka va it saklaydilar. Chorvachilik Yangi Zelandiyada eng asosiy soxa bulib, umumiy kishlok xujaligining 80 %ini tashkil kiladi. Yangi Znlandiya sariyog ishlab chikarish buyicha dunyoda birinchi, gusht ishlab chikarish buyicha ikkinchi urinda turadi. Okean soxillari va atollarda yashovchi axolining erkak kismi asosan balik ovlash bilan band. Ular karmok, sanchki. Tur va xatto usimlik zaxari bilan xam ov kilganlar.
Uy-ruzgor buyumlari yogoch, bambuk, kakos yongogi pustlogidan, usimlik tolasidan tukiladi. Ovkatni butun Okeaniyada keng tarkalgan “yer uchogi”da pishirganlar. Olovni ikkita yogochni ishkalash yuli bilan chikarganlar va utda toshni kizdirib,uning orasiga yaprokka uralgan xom taom kuyilib utin va xashak bilan bekitilib pishirilgan.
Dexkonchilik va dengizchilik polineziyaliklarning asosiy kasbidir. Ular kishloklarda yengil ustunlarga urnatilgan uylarda istikomat kilganlar. Maxalliy axoli uy kurish, buyra tukish va maxsus daraxt pustlogining tolasi -–tapadan kiyim tikishda xam zur maxoratga ega bulganlar. Tapadan tikilgan yoki yaprokdan ishlangan plash ularning asosiy kiyimi bulgan. Ular tapa parchalarini nakshlar bilan bezatganlar, soyalariga turli bezaklar takkanlar. Gavayya orollarida boy tabakaga oid kishilar bir necha kavat yubka, kushlarning teri va patlaridan tukib tikilgan kamzul kiyganlar. Bosh va oyok kiyim kiymaganlar. Ammo boshga nakshli lentalar va bargaklar takish, bilakuzuk va gulchambarlar osish odat bulgan. Xozirda orolliklar nokulay bulsada yevropacha kiyinishga odatlanib bormokdalar.
Polineziyaliklarning ijtimoiy tuzumi yevropa mustamlakasi arafasida kushni melaneziyaliklarga nisbatan ancha yukori turgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib sinfiy tabaka guruxlari paydo bulgan. Ijtimoiy xayotda kushnichilik va kishlok jamoasi muxim rol uynagan. Eng asosiy ishlab chikarish vositalari – yer, urmon va dengiz boyliklari, katta kema turlari jamoaning mulki xisoblagan. Mexnat burch va xukuk, jins va yoshiga karab taksimlangan. Uch-turt avloddan iborat kavm-karindoshlar guruxi xar bir jamoaning sosial negizini tashkil kilgan. Pogonaning eng yukorisida kabila boshligi, zodagon va koxinlar, urtada erkin jamoa a'zolari va eng pastida kullar turgan. Kuldorlik patriarxal tipda bulgan. Ayrim arxipelag va orollarda primitiv tipda xatto davlat xam paydo bulgan. Oila jamoasi 30-40 kishidan iborat bulib, kollektiv mulkka tayangan. 5,10,15 va ba'zan undan xam kuprok oilalar kushnichilik jamoasini tashkil kilgan. Jamoa a'zolari – ranatira, zodagonlar – arik, ariy. Alilar deb atalgan. Bola tarbiyasi butun jamoatga yuklanib, ugil bolalarni erkaklar, kizlarni – ayollar tarbiyalagan.
Ichki jamoa munosabatlari va jamoalararo uzaro munosabatlar dastlab kavm-karindoshchilik va urugchilik bilan belgilangan. Jamoa va kabilalar urtasida turli moddiy buyumlar, ishlab chikarish vositalarini ayirboshlash ancha rivojlangan. Savdo-sotik ishlarida primitiv pul vazifasini chiganoklar tizmasi. Paket. Tuz, chuchkaning suylok tishi. Tosh bolta va xokazolar bajargan.
Orolliklarning ma'naviy madaniyati xam ancha boy bulgan. Ular tropik iklimda ildizli poliz ekinlari va mevali daraxtlarni ekib parvarish kilishda agrotexnik tajribalardan xabardor bulganlar. Bepoyon okean urtasida yashayotgan polineziyaliklar tevarak-atrofni yaxshi bilganlar, dengiz okimi va shamol, kuyosh, oy va yulduzlarga karab eng uzok masofaga xam sayoxat kilganlar, uzok-yakin7 joyshlashgan arxipelag va orollar tabiiy geografiyasini taxminan yaxshi bilganlar. Bir sutka xisobi kechaga karab belgilangan. Paxsa orolida 20 ta taxtaga bitilgan iyeroglif yozuv saklanib kelgan. Uziga xos maxsus maktablarda asosan zodagonlarning bolalri ukitilgan. Uolarga astronomiya, dengiz okimlari, ota-bobolarining ilm-tajribalari, mifologiya, kema xaydash maxorati va boshka amaliy bilimlar urgatilgan. Badiiy san'at namunalarini yogoch uymakorligi, xaykaltaroshlik, tatuirovka kilish, kurollar, uy buyumlari va kurilish ishlaridan turli nakshlar, xar xil afsonaviy nikoblarda kurish mumkin. Ularda improvizasiyalashgan ashula va rakslar, pantomima, muzika, turli marosimlar va ogzaki ijod keng rivojlangan. Diniy e'tikodida buyuk tabiat xudolariga siginish kuchli bulgan. Butun Polineziyada turtta xudo – Tane, Tu, Rongo, Tangaroa – tabiat kuchlarini ifodalaydi. Shuning uchun xam kosmogonik afsona va rivoyatlar ma'nosi olam va inson takdiri okean bilan boglangan, xalk tarixi esa ajdodlarning bepoyon Okeaniya orollarini izchillik bilan egallash tarixidan kelib chikkan. Barcha afsona va rivoyatlarning bosh kaxramonlari jasur dengizchilar, yangi yer va arxipelaglar axtaruvchi sayyoxlar ekanligi bejiz emas. Diniy e'tikodlarning xususiyati xar bir inson tugilishi bilan kudratli gayri tabiiy kuch – managa ega bulishdan iborat. Mana juda xavfli bulib. birovga tegsa ulim keltirishi mumkin. U tabakalarga karab xar xil kuchga ega, kullarda mana bulmagan, ammo aksincha buyuk boshliklar kudratli mana egasi xisoblangan. “Mana” tushunchasi “tabu” suzi bilan bevosita boglik. Nimaki managa ega bulsa. usha narsa xavfli, ya'ni unga tegishli man kilingan – tabu kuyilgan. Tabu suzi asli Polineziyada paydo bulib, uni dastlab Yevropaga atokli dengiz sayyoxi Kuk keltirgan. Tabu orolliklarda juda keng tarkalgan tizim, agar uni kim buzsa, unga rioya kilmasa kabila boshliklari, zodagonlar tomonidan kattik jazolangan. Mazkur tizim jamiyatda kasta (tabakalanish) tuzumini ifodalaydi.
Barcha diniy urf-odat va marosimlar koxinlar kulida bulib, ular merosiy kasta xisoblangan. Koxinlar xam tabakalangan, ba'zilari ibodatxonalarda xizmat kilsa, ayrimlari tabibchilik, folbinlik bilan shugullangan. Kabila boshliklari bilan koxinlar kavm-karindoshchilik munosabatida bulganlar. Ibodat kilish – ashula aytish yoki duo ukish, kurbonlik kilishdan iborat. Ayrim orollarda ilgari odamni xam kurbonlik kilganlar.
Okeaniya, shu jumladan Polineziya oroli xam uzok davrlar mobaynida yevropaliklar nazaridan chetda kolgan. Fakat XVII asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu yerga yevropalik kit ovlovchilar, savdo kompaniyalarining agentlari, karokchilar boylik axtarib kela boshladi. Ayrimlari orollarga yetibkelmay kema xalokatiga uchraganlar, keyinchalik missionerlar kelib mustamlakachilarga yul ochib bera boshlagan.
Mustamlakachilar maxalliy axolini avrab-aldab arzimaydigan buyumlarga marvarid, dur, gavxar kabi kimmatbaxo toshlarni almashtirganlar, uzlarini esa talaganlar va serunum kulay yerlardan xaydab chikarganlar. Mustamlaka azobi va uzaro urushlarda tub axolining kup kismi kirilib ketgan. Masalan, agar Polineziyada mustamlaka arafasida 1,1 million tub axoli bulgan bulsa. XX asr yuoshlarida 180 ming kishi kolgan, xolos. Mustamlakachi davlatlar orollarni bosib olish maksadida turli nayranglarni ishlatganlar. Rus dengizchisi Kosebu 1826 yilda yozgan edi: “Janubiy dengizning kaysi bir orolida yevropalik paydo bulsa, shu yerda vayronagarchilik va kirgin bulib. butun bir kabilalar yer bilan yakson kilingan”.
X1X asrning urtalaridan boshlab mustamlakachilar talonchilikdan plantasiya xujalik faoliyatiga uta boshladilar. Okibatda maxalliy axolining serunum yerlarini aldab tortib ola boshlaydilar, ba'zan zurlab uz yerlaridan xaydab chikarganlar yoki arzimaydigan (kurol, spirt, gazlama kabi) buyumlarga sotib olganlar, uzlarini esa tekin ishchi kuchiga aylantirganlar. Kushimcha ishchi kuchining Osiyodan kuplab olib kelinishi natijasida kup arxipelag va orollar axolisining etnik tuzilishi tubdan uzgara boshlagan. Bozor munosabatlari doirasiga tortilgan orol va arxipelaglar axolisining an'anaviy turmush tarzi va dinlarida xam muayyan uzgarishlar yuz beradi.
1778 yilda Kuk tomonidan kashf etilgan Gavayya orollarida 300 ming polineziyaliklar yashagan. Bu yerda uziga xos yukori madaniyatga, armiya va flotga ega mustakil kirollik bulgan. X1X asr boshlarida AKSH ning zur ta'siri ostida 1898 yili bu yerlar aneksiya kilinadi, ya'ni bosib olinadi. Urushlar, ogir ekspluatasiya va irkiy siyosat natijasida tub axolining kup kismi kirilib ketadi. AKSH ning yirik xarbiy dengiz va xarbiy xavo plasdarmiga aylangan mazkur orollarga tashkaridan kuplab ishchi kuchi keltiriladi. Gavayyaning xozirgi axolisi asosan kelgindi: amerikalik va yevropaliklar 35 foiz, metislar 13-15 foiz, tub axoli esa fakat 3 foiznidan iborat.
Anchadan beri mustakil davlat xisoblangan (1907 yildan dominion xukukiga ega) Yangi Zelandiya axolisining asosiy kismi Britaniya va Irlandiyadan kelgan, tub axoli – maorilar esa ozchilikni tashkil etadi. Asosiy yer egalari – fermerlarning kupchiligi shaxarda yashaydilar, fermalarda joylashgan uylarda esa asosan yollanma xizmatchilar yashaydi. 12 foiz axoli kishlok xujaligida band. Sanoatning asosiy tarmoklari – noz-ne'mat va ozik-ovkat tayyorlash xamda tog-kon sanoatidir. AKSH, Yaponiya va Avstraliya sarmoyasi yordamida bir kancha kogoz va yogochni kayta ishlash korxonalari, alyuminiy zavodi kurilgan.
Polineziyaning mexnatkash xalki uz xukuki, tinchlik va ijtimoiy tarakiyoti uchun faol tarakkiyot yulidan bormokda.
6-Mavzu: 3-kism. MELANEZIYA VA YANGI GVINEYA XALKLARI ( 2 soat).

R ye j a:


1.Etnogenezi, tili va irki.


2. Xujalik-madaniy tipi va ijtimoiy tuzumi.
3. Moddiy va ma'naviy madaniyati.
Tayanch suzlar:
Etnik guruxlarning joylashuvi. Tili va irki. Etnogenez va migrasiya muammosi. Xujaligi. Tropik dexkonchilik shakllari va tiplari. Chorvachilik, ovchilik, balikchilik va terib-termalashning axmiyati. Manzilgoxlar va turar joylar. Kiyim-kechaklar va bezaklar. Transport vositalari va ozik-ovkatlar.
Oila va nikox munosabatlari. Juft nikox. Urug jamoasi. Ona va ota lokal urugi. Erkaklar itifoki va uyi. Yashirin ittifoklar. Ibtidoiy jamoa munosabatlarining yemirilishi jarayoni va sinfiy munosabatlarning vujudga kelishi. Yulboshchilar roli.
Diniy e'tikodlar. “Manu” kuchi va u xakdagi rivoyatlar. Tabu kilish. Marosimlar. Xalk san'ati va oddiy bilimlar. Yevropaliklar mustamlakachiligi va xozirgi zamon.

ADABIYOTLAR:


Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari. T.2005.
2.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
3.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
4.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
5. Salimov T.S. Avstaraliya va Okеaniya xalqlari. T., 2003.
6. Puchkov P.I. Nasеlеniе Okеanii. Etnografichеskiy obzor.M. 1967.
7. Volnеvich Ya. U aborigеnov Okеanii. M. «Nauka», 1976.
8.Puchkov P.I. Formirovaniе nasеlеniya Mеlanеzii. M., 1968.
9. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
10. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
11. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.
Melaneziya (“Kora orollar”) ga papuaslar ulkasi – Yangi Gvineya, Bismark arxipelagi, Yangi Gebrid, Fidji, Yangi Kaledoniya va boshka orollar kiradi.
Melaneziyaga dastlab odamlar Janubiy-Sharkiy Osiyodan neolit davri (mil.avv. 7-5 ming yillik) boshlarida kelgan. Antropologik jixatdan yagona tipga ega melaneziyaliklar (kora tanli, jingalak sochli) Okeaniyaning eng kadimiy axolisi xisoblanadi.
Tirikchilik asosan dexkonchilik maxsulotlari – ildizmevali usimliklar va mevali daraxtlar ustirishdan iborat bulgan. Kuruk joylarda emas, namrok yerda taro, kokos xurmosi, non daraxti, banan, keyin paydo bulgan kofe, kakao, sholi, choy va xokazo xozirgacha xam asosiy ekinlar xisoblanadi. Yil buyiyerga ishlov berilib, tropik iklimga xos ekinlar ekilgan. Yerni oddiy yogoch bilan kovlab, kesagini yogochga bel bilan xamda kulda maydalangan va urug sochilgan. Yerga ishlov berishda erakak-ayol teng ishlagan. Ekish, yaganalash va yigim-terim asosan ayollar zimmasida bulgan. Soxillarda yashovchi balikchilar bilan savdolashib dexkonchilik maxsulotlarini ayirboshlashganlar. Balik ovlash bilan erkaklar shugullangan. Balikchilikda suyak va chiganokdan yasalgan turli karmoklar, tur va savatlar, eni ikki metr, uzunligi 300 metrli turlar, sanchki va xatto uk yoylardan foydalanilgan. Chorva kam bulib, uy xayo'vonlaridan it, chuchka, tovuk saklangan va ularni asosan bayramlarda suyganlar. Gushtni “yer uchogida” toshni kizdirib yoki olov yokib kulida pishirganlar, ba'zan kaynatib xam yeganlar. Terib-termachlash bilan shugullanganlar. Uchli yogochni chakmok toshga ishkalab yoki burov usuli bilan olov xosil kilingan.
Melaneziyaliklarning asosiy kurollaridan toshbolta, nayza, chukmor, uk-yoy, poloxmon kabilar keng tarkalgan. Mudofaa uchun ba'zan yogoch yoki tukima kalkon xam ishlatilgan. Idish-tovoklarni yogoch va bambukdan, kokos yongogi kobigidan yoki kovokdan yasaganlar. Charxsiz kulolchilik , savat, buyra, xalta, yelpigich kabi buyumlar tukish keng rivojlangan. Ammo gazlama tukishni bilmaganlar, tapa(maxsus daraxt kobigi) dan va usimlik yaprogidan etakli belbog va xokazo tikilgan.
Melaneziyaliklar va papuaslar asosan utrok bulib, urug jamoa shaklida kichik kishloklarda istikomat kilganlar. Ularning uylarida odatda xar xil tipdagi yengil ustunlarga kurilgan, tugri burchak yoki doirasimon shaklda chukaytirilgan bulib, tomlari palma yoki boshka daraxt yaproklari bilan kalin kilib yopilgan. Soxillarda ba'zan kozioyoklarda urnatilgan uylar xam uchraydi. Oddiy uylardan tashkari xar bir kishlokda erkaklar bush vaktlarida tuplanadigan ba'zan turdli nakshlar bilan bezatiladigan xashamatli jamoa uyi (“erkaklar uyi”) kad kutargan. An'anaviy transport vazifasi kema bulgan. Ular bir-ikki odam sigadigan kayikchadan tortib, 40 taga yakin odam sigadigan balansirli yogoch kemalargacha ega bulganlar. Kemalar eshkakli va ba'zan uchburchak chipta yelkanli bulgan.
Papuas va melaneziyaliklarning kiyimlari tropik iklisga moslashgan bulib, asosan erkaklar fartukli belbog va ayollar esa usimliklardan tikilgan kalta yubka, ba'zi joylarda yakin davrlargacha taylok xam kiyib yurganlar. Ammo kiyimlarga nisbatan turli bezaklar kup bulgan. Ayniksa, erkaklar bezaklarni kuprok osgan, sochlarini turli xilda taragan. Bambukdan yoki chuplardan taroklar yasab, ba'zan ularni xam bezak sifatida ishlatganlar.
Mustamlaka arafasida ijtimoiy munosabatlar ona urugining oxirgi davriga tugri keladigan tuzum darajasida bulgan. Yangi Gvineyada, masalan, urug-jamoa munosabatlari mustaxkam bulsa, Fidja orollarida sinfiy jamiyat endi kurtak otgan. Katta orollarning axolisi kabilalarga bulingan, urug jamoasi esa uning asosini tashkil kilgan.
Mulk formasi bir oz murakkab: yer jamoaniki bulsa-da, undan foydalanish individual xarakterga ega, xar kim, xatto bola xam, uzi ekkan mevali daraxtiga ega bulgan. Uy va uning jixozlari, kurollar shaxsiy mulk , katta kemalar esa jamoaga tegishli bulgan. Boylik orttirish uziga xos xususiyatga ega bulgan: kimda ildizmevali ekinlardan yams, buyra yoki chuchka podasi bulsa, shu kishi boy xisoblangan va jamiyatda xurmati baland bulgan. Meros ona urugi tomonidan va kabilalararo munosabatlar natural savdo va nikox shaklida amalga oshirilgan.
Janubiy va sharkiy orollarda yashovchi melaneziyaliklar jamoasida ijtimoiy tabakalanish natijasida badavlat shaxslar, zodagonlar va urug boshliklari pay do bulgan. Ular jamoa mulkining bir kismini egallaganlar, ayrim jamoa a'zolarini uzlariga karam kilib olganlar, urushlarda asirlarni kul kilganlar, buysundirilgan kabilalarga solik solganlar.
“Erkaklar ittifoki” xukmron zodagonlarning kudratli kuroli xisoblangan. Mazkur ittifok turli tabakalarga bulingan va eng yukori tabakadagi itifokka a'zo bulish uchun katta badal tulashi va maxsus boy marosimlar utkazishi shart bulgan. Chunki yukori tabkadagi ittifok a'zolari katta imtiyozlarga ega bulib. uziga xos mustabid xokimiyat vazifasini bajarganlar, axolini kurkitib, boyliklarini tortib olganlar. Butun Melaneziyada keng tarkalgan mashxur Duk-duk nomli erkaklar ittifoki aslida inisiasiya marosimlari bilan boglikdir.
Inisiasiya marosimi Yangi Gvineya va melaneziyaliklarda tarbiyaviy axamiyatga ega bulgan. Erkaklar katoriga kabul kilinish uchun yoshlikdan tayyorgarlik kurilgan, uspirinlar maxsus ajratilgan tarbiyachilar kulida topshirilgan, turli ogir sinovlardan utkazilgan: masalan, dupposlangan, badani taturirovka kilingan, ovkat va uykudan maxrum etilgan. Uspirinlarfakat “erkaklar taomi” – banan, shakarkamish va urmon mevalarini iste'mol kilishlari shart bulgan. Ayollar kulidan ovkat yeyoish, ular ustirgan daraxt mevasini tamaddi kilish kat'iyan man kilingan. Xullas, butun marosim ugil bolani onasidan umuman ayollardan ajratib, erkaklar dunyosiga jalb kilishdan iborat bulgan. ba'zan sinov va udumlar turli kushik va rakslar surnay navolari ostida utkazilgan.
Koko kabilasida marosimning oxirida uspirinlarga kabilaning odat va odob tartiblarini urgatish bilan birga turli nasixatlar xam berilgan. Masalan, ularga: “Ugirlama! Foxishalik katta gunox, unga berilgan tez uladi! Xotiningni urma! Birovning polizidan meva olma!
Adolatli bulsang – uzok yashaysan!”, deyilgan. Torresova bugozidagi orollarda kuyidagicha nasixat dikkatga sazovor: “Birov sendan bir narsa surasa, yuk dema! Agar unga taom, suv yoki yana boshka narsa zarur bulsa. ayama, yarmini bergil! Shunda sen yaxshi odam bulasan! Agar sen va xotining ota-onangdan xech narsa olmagan bulsanglar xam ularga gamxurlik kilishni unutmangiz! Onagga xech vakt kupollik kilma! Ota va onang sening korningdagi taoming, agar ular ulsa, sen och kolasan! Togang va boshka kavmi-karindoshlaringga xam gamxurlik kilishni unutma…!”. Marosim nogoralar ovoziva surnay kuylari, urtaga boshiga konus shaklida baland nikob kiygan, ustiga katma-kat yaproklar yayopingan tuya kushga uxshash daxshatli arvox obrazidagi Duk-duk uyini bilan tugaydi. Shunday kilib ugil bolalar erkaklar guruxiga utadi va uz vaktini asosan oiladan va xotinlardan tashkari, “erkaklar uyi”da utkazishga majbur buladi.
Ayrim tadkiklotchilarning erkaklar ittifokining paydo bulishi ona urugi xukmronligiga karshi karatilgan uziga xos kurol xam xisoblangan, ya'ni matriarxat urugidan patriarxatga utish davri bilan boglik.
Inisiasiya natijasida bir oilada tugilib usgan uspirin ona uyini tashlab, erkaklar uyiga, ya'ni urug ixtiyoriga utadi va yangi oila tashkil kiladi. Ammo, uning axvoli ikkilanma va karama-karshi bulgan, bir tomondan u urug a'zosi, ikkinchi tomondan oila boshi, bir kecha erkaklar uyida yotsa, ikkinchi kecha uz uyida yotadi, uz vaktining bir kismini umumiy urug ishlariga sarflasa, ikkinchi kismini oilasiga ajratadi.
N.A.Butinov ta'rificha, Yangi Gvineyadagi Maklay soxilida utkazilgan inisiasiya tantanalari 10-15 yilda bir marta nishonlanib, xayotga yangi mexnatkash avlod kirib kelganligini namoyish kiladi. Mazkur marosimni nishonlashdan maksad uspirinlarni oilasidan ajratib urug a'zoligiga utkazibgina kolmay, balki eng muximi ularni uylanib, yangi oila va uyga ega bulgandan keyin xam erkaklar uyida saklab kolishdan iboratdir. “Bunday marosimlar, - deb xulosa kiladi avtor,- ikki vazifani bajarai. Birinchidan – oiladan begonalashtrish xar bir erkak tomonidan individual xolatda turli udumlar orkali amalga oshiriladi.
Ikiknchidan – urugga mustaxkam berkitish ayollardan maxfiy saklangan urugning mukaddas joyi erkaklar uyida butun urugdoshlar tomonidan kollektiv ishtirok kilmaydigan urugchilik bayramlari orkali namoyish kilinadi”.
Melaneziyada patriarxal kuldorlik paydo bulgan. kullar xarbiy asirlar xisobiga tuldirilgan. Patriarxal tipdagi juft nikox uncha mastaxkam bulmagan. Butun jamoa ishlarini belgilab va boshkarib turuvchi kami-karindoshlik munosabatlari katta kuch xisoblangan.
Tabakalanish natijasida nikox munosabatlari ancha uzgargan, katta kalin tulash, kupxotinlik paydo bulgan. Gvineyaga borgan YA.Volnevich sungi un yillikda kelin baxosi un xissa oshganligi tufayli boy tabakadagilar bir necha xotin olishga kodir bulib kambagal yigitlarga uylanish kiyinlashganligini kayd kiladi. Okibatda poligom nikox kuchaygan.
Eri ulganda xotini ancha vakt motam kilgan, keyin erining jasadini kabrdan kovlab olib arikda yuvgan, kalla suyagini maxsus tur xaltaga solib uzi bilan olib yurgan. Kukuku kabilasida kishi ulgandan keyin jasadni uyga maxsus ustunga yotkizib bir oycha dudlatib kururganlar, sung chiptaga urab kabristonga eltib kuyganlar. Motam belgisi sifatida erining kalla suyagi yoki ba'zi bir sklet suyagini takib yurish umrining oxirigacha chuzilishi mumkin. Fakat kaynagasi yoki kaynisining ruxsati bilan beva ayol motamni tugatib, yangi turmush kurishi mumkin bulgan. Ilgari ayrim kabilalarda bolasi ulgan ayol bir barmogini motam belgisi sifatida kesib tashlagan va buyniga osib yurgan.
Papuas va melaneziyaliklarning diniy e'tikodida mana tushunchasi muxim rol uynagan. Mana tabiatning turli xodisalari, arvoxlar, boy kishilar bilan boglik kandaydir bekiyofa kuch xisoblangan. Eng kuchli mana, odatda, kabila boshliklari,erkaklar ittifoki raxbarlari va ularning arvoxlarga xos bulib. ularga siginish keng tarkalgan. Yangi
Gebrid orollarida tabiat ruxlariga itoat kilish kuchli bulgan. Ajdodlari arvoxlariga siginish e'tikodi uliklarning kalla suyagini maxsus mukaddas joylarda saklash odatini yaratgan. Ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy utish davriga xos turli animistik tasavvurlar, sexrgarlik e'tikodi, daxshatli arvoxlar obrazi va u bilan boglik marosimlar melaneziyaliklarning ma'naviy madaniyatiga ta'sir etgan.
Bayramlarda kuy va rakslar ijro etilgan, ayniksa erkaklar raksi turli xilda va dramatik mazmunda xarbiy xarakatlar, eshkak eshish kabilarda tasvirlangan. Dekorativ san'at, uymakorlik rivojlangan. Ammo amaliy bilimlar ancha past, fakat ba'zi dexkonchilik bilan boglik tomonlarigina uziga xos xususiyatga ega bulgan xalk medisinasi bir oz rivoj topgan: massaj kilish, kon chikarish, suyakni joyiga solish, trepanasiya kilish, utlardan dori tayyorlashni yaxshi bilganlar.
Melaneziyaning kup kismi issik nam iklimni urmonlardan iborat bulganligi tufayli mustamlakachilik bu yerda Avstraliya va Polineziyadan keyinrok boshlanadi. Fakat Yangi Kaledoniya va Fidja orollariga yevropaliklar oldinrok kela boshlagan. Ayniksa utgan asrning oxirlarida kazilma boyliklar ochilgandan keyin plantatorlar va tog konchilari Osiyodan kup sonli ishchilar kuchini keltira boshlaydi.
Albatta Melaneziyani mustamlaka kilish maxalliy axolining jiddiy karshiligida ruy bergan edi. Tish-tirnogi bilan kurollangan istilochilarga karshi kurashda Yangi Gvineya va Melaneziyani imperialistlar ikki marta kayta bulishgan. Lekin ozodlik kurashi tuxtamagan.
Migrasiyaning kuchayishi natijasida ayrim orollarning etnik tuzilishi ancha uzgargan, tub axoli soni kamayib , kelgindi kupayib ketgan. Eski kabilaviy tuzum asta-sekin yemirilib, kabila boshliklari mustamlakachilarning ma'muriy malaylariga aylangan. Fidja orolida serunum yerlarni egallagan mustamlakachilar plantasiya xujaligini tuzib shakarkamish eka boshlaganlar. Ular ishchi kuchiga muxtoj bulib, kushni orollardan va Xindistondan juda kup yollanma ishchilarni olib kelganlar. Orol axolisining deyarli 50 foizini xozirda xindlar tashkil kiladi, tub axoli esa undan xam oz kolgan.
Yangi Gvineyada xozir papuaslar va melaneziyaliklar 2,8 milliondan ortik. Ammo ularning kupchiligi ibtidoiy tuzum darajasida – nokulay sharoitda, tropik urmonlarda va botkoklik kirgoklarda yashaydilar.
Axolining 40 foizi natural xujalik bilan band. Chet el kompaniyalarijuda kup kazilma boyliklarni egallab olishmokda. Maxalliy tub axolining ozodlik kurashi natijasida papuaslar Yangi
Gvineyasi uz-uzini boshkarish xukukiga ega buldi va 1975 yilda mustakil deb e'lon kilindi.

7-Mavzu: 4-kism. MIKRONEZIYA XALKLARI ( 2soat).


R ye j a:
1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
3. Moddiy va ma'naviy madaniyati.
Tayanch suzlar:
Etnogenezi va Mikroneziyaga odamlarning kelib joylashuvi muammolari. Xujalik -–madaniy guruxlar. Mashgulotlari. Ishlab chikaruvchi va uzlashtiruvchi xujaliklar. Mexnat kurollari. Moddiy madaniyati, turar joylari va manzilgoxlari, kiyim-kechaklari. Suv transporti vositalari.
Ibtidoiy munosabatlar muammosi. Ibtidoiy va ilk sinfiy munosabatlarning kelib chikishi. Mulkiy va ijtimoiy tabakalanish. Oila-nikox munosabatlari. Ma'naviy madaniyat. Diniy e'tikodlar. Folklor, oddiy bilimlar.
ADABIYOTLAR:
1.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005.
2.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001
3.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
4.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
5. Salimov T.S. Avstaraliya va Okеaniya xalqlari. T., 2003.
6. Sadoxin A.P. Etnologiya. 2000.
7.Puchkov P.I. Nasеlеniе Okеanii. Etnografichеskiy obzor. M., 1967.
8.Volnеvich Ya. U aborigеnov Okеanii. M.»Nauka» 1965.
9.Okеanskiy etnografichеskiy sbornik. M., 1957.
10Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
11. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
12. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.

Mikroneziya (“Mayda orollar”) ga asosan marjon va vulkon orollardan paydo bulgan juda kup mayda orollar kiradi. Bunga Tinch okeanining garbiy kismida joylashgan Marshall, Karolin, marian orollari va Gilbert arxipelagi kiradi. Nixoyatda keng xudud (14 mln. kvadrat km.) da tarkok joylashgan mazkur orollarning umumiy maydoni 3,5 ming kv.km.ga xam yetmaydi. Ammo geografik mavkei nuktai nazardan Mikroneziya Janubi-sharkiy Osiyo mamlakatlari bilan Poleniziya va Melaneziya orolida joylashganligi juda kulay.


Antropologik jixatdan Mikroneziya axolisi melaneziya va polineziyaliklarga yakin mongoloid va negroid irkining aralshamasidan paydo bulgan tipdir. Ular urta buyli, jigar rang tanli va bir oz jingalak sochli. Garbiy Mikroneziyada mongoloid kushimchasi borligi seziladi.
Mikroneziya xalklarining tillari kam urganilgan, amml sungi – klassifikasiya ma'lumotlari malayya-polineziya turkumi avstroneziya til oilasiga oid ekanligini tasdikladi. Mikroneziyaliklarning kup kismi mazkur til oilasining sharkiy yoki okeaniya shoxobchasiga kiradi. Shulardan eng kattalari Gilbert arxipelagidagi tungaru Karolin orollaridagi truk, marshalliklardir. Sof okeaniya tilida suzlashadigan Sharkiy Mikroneziyada 10 ta xalk yashaydi. Garbiy shoxobchasiga oid belau xalki garbiy Mikroneziyada yashaydi. Bulardan tashkari kup sonli metislar va immigrantlar xam mavjud.
Mikroneziyaliklarning xujaligida serunum yerlar kam bulganligi tufayli fakat kokos palmasi shakarkamish, non daraxti ustiriladi. Axolisi asosan balikchilik bilan kun kuradi. Mayda orollarda kisman uziga xos madaniyatga ega bulgan dengiz kuchmanchilari deb nom olgan kabilalar xam yashaydi. Balik ovi texnikasi ancha rivojlangan: 30-40 metr keladigan yogoch tolalardan tukilgan turlar, bambukdan pupak va xinjilardan karmoklar, xivichdan yasalgan xar xil turlar, sanchki va xokazo. Palau orollarida sholikorlik va kulolchilik bilan shugullanganlar. Garbiy Mikroneziyada sugorish dexkonchiligi asosiy rolni uynasa. Sharkiy kismida balikchilik eng muxim soxa xisoblangan.
Garbning moddiy madaniya yuksak kulolchilik, tosh ustunlarga uy kurish va boshka kasb xususiyatlari bilan xam ajralib turadi. Tosh yoki yogochustunlarga sanch kilib kurilgan uylari palma yaprogi bilan yopilgan. Kiyimlari usimlik tolalaridan tukilgan xar xil belbog va etaklardan iborat, ayollar asosan xashak va yaproklardantikilgan yubka kiyadilar.
Ayrim orollar ijtimoiy tuzumida va ma'naviy madaniyatida ibtidoiy an'anaviy munosabatlar saklangan. Ammo sosial tabakalanish xam paydo bulgan. Xarbiylar, dengizchilar va kemasozlar zodagonlar tabakasiga kirgan, dexkonchilik va balikchilik bilan shugullanuvchilar esa kambagal xisoblanganlar.ayrim Palau kabi orollarda urug va kabilaviy munosabatlar kuchli bulgan. Ayniksa, ona urugi tartib koldiklari saklangan, kizlar erkin nikox xukukiga, umuman ayollar erlar bilan teng xukukka ega bulganlar. Karolin va Marshall orollarida kabila boshliklarining xukmronligi va an'anaviy ijtimoiy tartiblari xozirgacha kam saklangan. Dini kadimiy animistik tasavvurlar bilan boglik uliklar va ajdodlar ibodatidan iborat. Folbin va koxinlar xam bulgan. Xozir kup orollarda xristian dini ayniksa katolissim tarkalgan. Ammo “mukaddas xomiylar”ga bagishlangan bayramlar (“Fiyesta”) ni nixoyatda tantanali nishonlaganlar. Juda boy va xashamatli nikox tuylari xam uziga xos xarakterga ega bulgan.
Mikroneziya xozirgi davrda butunlay AKSH ta'sirida. Ular orol kulay yerlarining kup kismini egallab olganlar, tub axoliga esa 40 foizgina yer tekkan xolos. Marian va Marshall orollarining kup kismida amerikaliklarning xarbiy bazalari joylashgan. Shu bilan birga AKSH xukmronligi natijasida orollarda iktisodiy, ijtimoiy va madaniy koloklik xam xukm surmokda.
Mikroneziyaning xozirgi iktisodiyoti asosan kokos palmasini ustirish va kokos yongogini ishlab chikarishdan iborat. Ayrim orollarda shakarkamish, kakao va sabzavot yetishtiriladi. Ishchi kuchi sifatida asosan tub axoli ishlatiladi. Gilbert orollarida fosforit kazib olinadi. Maorif tizimi nixoyatda past darajada rivojlangan.
8-Mavzu: AMERIKA XALKLARI ( 2 soat).

R ye j a:


1.Amerika kit'asi axolisining tarixiy-etnografik joylashishi.


2.Etnogenezi, tili va irki.
3.Yevropaliklar mustamlakachiligining etnik-madaniy okibatlari.
Tayanch suzlar:
Odamlarning kit'aga kelib joylashishi. Ingrasiya yullari xakida farazlar. Tub axoli turmush tarzi. Til oilalari va ularning tasnifi. Antropologik tiplar. Yevropaliklar mustamlakachiligi va uning etnik-madaniy okibatlari. Xozirgi kunda amerika xalklari.

ADABIYOTLAR:


1.Jabborov N.M. Jahon etnologiya asoslari. T. 2005.
2.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
3.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982
4. Sadoxin A.P. Etnologiya. M., 2000.
5.Avеrkiеva Yu.P. Indеytso` Sеvеrniy Amеriki. M.,1974.
6.Faynbеrg L.A. Indеytso` Brazilii. M., 1975.
7.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
8.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar

Amerika kit'asi uzining territoriyasi bilan fakat Osiyodan bir oz kichikrok. Uning maydoni Grelandiya bilan 44,5 mln. kv. km.ni tashkil kiladi. Atlantik va Tinch okeanlari oraligida joylashgan shimoldan janubga 15,5 ming km uzunlikka chuzilgan bu kit'a aslida ikkita mustakil kuruklikdan iborat. Uning 24,3 mln. kv.kmga ega bulgan shimoliy kismi trapesiya shaklida, janubiy kismi katta noteksi uchburchakka uxshaydi. Amerikaning shimoldagi eng keng kismi ekvatordan pastrokda 4,5 ming km.ga xam yetmaydi. XX asrda shu yerda kazilgan 80 km lik Panama kanali Tinch va Atlantik okeanlarini boglagan muxim xalkaro savdo yuliga aylangan edi.


Eski kadimiy dunyo xisoblangan Yevropa, Osiyo va Afrikaga nisbatan Yangi Dunyo deb atalgan Amerikaning tabiati va iklimi nixoyatda rang-barang .Tinch okean soxillari buylab shimoldan janubga tomon butun ikki kit'aga chuzilgan Kordilyer nomli eng yirik tog tizmalari Tinch okeanida ruy berayotgan tektonik jarayon bilan boglik. Bu yerda eng baland togliklar va xozirdan notinch xisoblanadi. Bu yerda eng baland togliklar va xozirgacha kaynab turgan vulkonlar mavjud. Kt'aning ichki kismidagi bepoyon tayga, tundra va tropik urmonlar, cheksiz dashti biyobon va preriylar, katta-kichik kullar va daryolar inson uchun zarur maxsulotlar yetkazib beradi.
Amerikaning xayvonot dunyosi Yevropa va Osiyoga nisbatan bir oz kamrok. Mustamlakachilar kelguncha bu yerda indeyslar tomonidan fakat alpaka, lama, kurka kabi jognivorlar kulga urgatilgan. Janubiy va Markaziy Amerikaning tropik urmonlarida burni keng maymunlar yashaydi, ammo odamsimon turlari uchramaydi. Demak, olimlarning fikricha yangi dunyo antropogenezga kirmaydi.
Usimlik dunyosi ancha boy va rang-barang. Kit'aning kup madaniy usimliklari – makkajuxori yoki mais, kartofel, tomat, kakao kabilar uzining sifati va kishiga foydaliligi bilan Eski Dunyonikidan ustun turadi. Amerika ba'zi foydali usimliklarning vatani xam xisoblanadi. Uning bagridagi xilma-xil kazilma boyliklar xozirgi ilmiy-texnika tarakkiyotiga juda kul keladi.
Yangi Dunyoning axoli soni 1980 yilda 600 millionga yetdi. Shundan 250 millionshga yakini Shimoliy Amerikada, 350 millioni Latin Amerikasida yashaydi. Yevropaliklar kelish arafasida kit'ada turli ijtimoiy tarakkiyot pogonasida uzaro yakin karindosh bulgan indeys kabila, elat va xalklari yashagan. Ularning kupchiligi meksikaning Janubiy kismi, Markaziy Amerika va And toglarida joylashgan bulib, yuksak dexkonchilik madaniyati yaratgan, yukori ijtimoiy-iktisodiy darajada turgan xalklarning juda katta territoriyasida tarkok xolda joylashgan kam sonli mayda kabilalar terimchilik, ovchilik va balikchilik bilan shugullanib ibtidoiy-jamoa tuzumidan kutarilmagan. Amerikaning kashf etilishi arafasida uning tub axolisi taxminan 80-90 million kishiga yakin bulgan.
Indeyslarning kelib chikishi uzok davr fanda sir bulib turli gipoteza va muloxazalarni yuzaga keltirgan. Ayrim olimlar Amerika axolisi avtoxton, ya'ni shu yerda paydo bulgan, degan fikrni kutarib chikkanlar. Lekin xozirgacha bu yerda na ibtidoiy paleantrop kishilar yashagan makonlar, na odamsimon maymunlarning izlari aniklangan. Amerikaga odamlarning Osiyodan kuchib kelganligi, uning shimoldan janubga tomon asta-sekin kuchib tarkalganligi tasdiklangan. Bu kuchish Bering bugozi bulmagan Osiyo va Amerika kit'asi kushilgan bir davrda ruy bergan.
Sunggi 20 yil ichida kilingan kashfiyotlarga tayanib olimlarning kupchiligi bu yerda odam 30-25 ming yillar mukaddam paydo bulgan degan fikrga kelganlar. 50-100 ming yillar ilgari kela boshlagan, degan fikrni aytmokda. Janubiy Amerikaga esa odamlar dastlab 17-11 ming yillar ilgari kelgan, deyiladi.
Tub amerikaliklarning ajdodlari butun kit'ada shimoliy Alyaskadan to janubdagi Olovli osiyoliklardan kelib chikkanligini arxeologik dalillardan tashkari antropolik tuzilishdari xam tasdiklaydi. Ularning xammasi mongoloid irkiga oid bulib, badanining nisbatan jigar rangligi, kallaida kattik tugri tukli sochlari, badanining kam tukliligi, kora kuzliligi, keng yalpok yuzliligi va yonok suyagining chikkanligi bilan umumiy uziga xos tipni paydo kilgan. Ammo indeyslar
Osiyo mongoloidlaridan baland, burgutsimon burni, epikantus (kuz kiyachigi) ning kamligi va uzunrok yuzi bilan ajralib turadi. Ular balki, ayrim olimlarning fikricha, uzlarining osiyolik ajdodlarining antropologik tuzilishini saklab kolgandir. Indeyslardan shimoliy
Amerika va Grelandiyaga tarkalgan aleut eskimoslari ancha ajralib turadi. Ularda mongoloid belgilari juda kuchli va xozirgi Shimoliy-sharkiy osiyoliklarga ancha yakin. Demak, aleut eskimoslari Amerikaga kelgan axolining oxirgi okimi bilan boglik.
Kolgan barcha indeyslar bir necha asrlar va xatto ming yillar davomida asta-sekin shimoldan janubga va keyin kit'aning ichki territoriyasiga tarkalgan va turli elat va xalklarning shakllanishiga asos bulgan. Ba'zi umumiy belgilariga karab ularni odatda uchkatta guruxga: shimoliy amerikalik, markaziy amerikalik va janubiy amerikaliklarga buladilar. Ular uzaro fakat buyi va badan terisining rangi bilan farklanadidar.Shimoliy amerika indeyslari buyining balandligi, kuzining tugri kiyigi va urgutsimon burni bilan ajralib turadi.
Markaziy va Janubiy amerikalik indeyslar eng kadimiy irkiy belgilarini saklab kolganlar, odatda ular past buyli, ochik jigar rang badanga ega. Badiiy adabiyotda, ayniksa F.Kuper asarlarida indeyslarni “kizil tanlilar” deb xam ataydilar.
Amerika tub axolisining tillari kam urganilgan. Ammo ular juda kup mayda til guruxlariga bulinib ketgan.Olimlarning aniklashiga karaganda, bu yerda indeyslarning taxminan ikki mingdan ortik tillari mavjud bulib, ularni 110 til oilasiga bulish mumkin. Uz navbatida mazkur tillar oilasi beshta eng yirik til guruxlariga biriktirilgan: makrokarib, makroaravak, makrokechau, makromayya va bask-dene. Balki bu klassifikasiya indeyslarning kuchib kelish jarayoni, ya'ni migrasiontulkinni aks ettirishi xam mumkin. bulardan tashkari uziga xos xususiyatga ega bulgan uchta til turkumiga birlashtirilgan tarkok kabilalar borki, ular Janubiy Amerikada joylashgan bulib, eng dastlabki migrasiya bilan boglik.
Sunggi davrlargacha kupchilik kabul kilgan klassifikasiya asosida maxalliy tilarni 20 ga yakin til oilalariga biriktirilgan. Shulardan eng yiriklari kuyidagilar:
1.Amerikaning Shimolida Alyaskadan Grelandiyagacha Tinch, Shimoliy Muz va Atlantik okeanlari soxillarida joylashgan alleut va eskimoslar uziga xos eskimos til oilasini tashkil kilgan.
2.Algonkino-vakash til oilasiga biriktirilgan beshta guruxga Shimoliy Amerikaning shimoli-sharkiy kismidagi, asosan AKSH va Kanadada xozirgacha yashovchi indeys kabilalari kiradi.
3.Atapask yoki “na-dene” (“odamlar” degan ma'noni anglatadi) til oilasi. Bu oilaga kirgan 50 dan ortik turli kabilar Shimoliy Amerikada Alyaskadan to Kaliforniyagacha tarkalgan. Shulardan eng yiriklari navaxi va apachi kabilalari.
4.Stiu-xoka til oilasiga kirgan mashxur irokez, muskogi, siu (dakoti) kabi juda kup kabilalar Buyuk kullarning janubidan Meksika bugozigacha chuzilgan katta territoriyani egallagan.
5.Utmishda AKShning janubiy va xozirgi Meksikaning shimoliy rayonlarida joylashgan juda kup kabilalar yuto-tano astek til oilasiga biriktirilgan. Ularning kupchiligi xozir xam uz tillarini saklab kolganlar.
6.AKSH ning shimoli-garbiy rayonlarida va Kanadaning janubi-garbiy kismida penuti til oilasiga oid elatlar yashagan.
7.Otomi-mishteko-sapotek til oilasiga oid kabilalar Markaziy Amerikada Yukatan yarim orolining shimolida joylashgan. Xozir xam bu tilda bir millionga yakin kishi gapiradi.
8.Kadimiy yuksak madaniyat yaratgan mayya-soke til oilasiga kirgan turli xalklar xozirgacha Janubiy Amerika va Yukatan yarim orolida yashaydilar. Ularning soni bir nesa millionga yetadi.
9.Xozirgi Kolumbiya, janubiy Amerikaning shimolidagi rayonlarda va Panama bugoziga yakin joylarda yashayotgan chibcha til oilasiga iod xalklarning ajdodlari xam kadimiy madaniyat yaratganlar.
10.ispanlar kelish arafasida shimoldagi Floridadan janubdagi Paragvaygacha garbda garbda Tinch okeani soxilaridan sharkda Amazonka tarmoklarigacha keng territoriyada aravak tilida gapiradigan kup kabilalar yashagan. Antil orollarda aravaklarni ispanlar butunlay kirib yuborgan. Ularning xozirgi avlodlari Orinoko daryosi voxasida, Amazonkaning yukori kismidagi tarmoklarida, Venesuela, Kolumbiya, Peru, Braziliyaning ayrim kismlarida yashaydilar.
11.Aravaklar bilan birga keng territoriyaga tarkalgan Karib til oilasiga oid kup sonli elatlar Vest Indiya orollarida, xozirgi Braziliyaning Shimoli-sharkiy kismida, Orinoko daryosining kuyi okimida joylashgan. Xozir ularning avlodlari fakat materikda, asosan Gayyana, Fransiya Gvianasi, Braziliya, Venesuela va kisman Kolumbiyada yashamokdalar.
12.Turt shoxobchadan iborat tupi-guarini til oilasiga oid kabila va elatlar Markaziy Amerikaning ancha kismiga tarkalgan bulib, guarini tili utmishda va xozir xam “kabilalararo” til vazifasini bajarib kelgan. Paragvay axolisining kupchiligi xozir xam shu tilda gapiradi.
13.Latin Amerikasidagi eng kup sonli maxalliy tildan kechau tilida Peru, Ekvador, Boliviya, Argentina va Chili indeyslarining kupchilik kismi gapiradi.
14.Ba'zan kechau til oilasiga aymara tilidagi elatlar xam kirgan. Ular asosan Boliviya va Peruda, kisman Shimoliy Chilida yashaydilar.
15.Bir vaktlar katta territoriyani egallagan,endi fakat Janubiy Chilida kisman saklanib kolgan araukan tilida gapiradigan kabilalar xozir juda oz kolgan.
Janubiy Argentina, Chili va kisman Olovli Yerda chon yoki patagon tillaridagi kabilalar, amalda yukolib ketgan puelche, ona, alakuluf va yagan tillar oilasiga oid elatlar nixoyatda past primitiv tuzum darajasida turganlar. Mazkur tillardan tashkari Shimoliy va Janubiy Amerikada utmishda va kisman xozir xam saklangan ayrim til turkumlari borki, ular uziga xos mustakil oilalarni tashkil kiladi.
Xozirgi davrda indeystillarining asosiy kismi ayrim mamlakatlarning davlat tillari tomonidan sikib chikarilgan yokisikib chikarish arafasida. Fakat eng yirik til oilalari – kechau, aymara, mayya va ularga yakin tillar uz mavkeini saklab kolganlar. Bu tillarda Peru va Boliviyada xatto maktablar va adabiyotlar mavjuddir.1975 yil 27 iyunda birinchi marta Amerika kit'asida Peru xokimiyati kechua tilini davlat tili deb e'lon kildi. Paragvayda ispan tilini yengib birinchi darajada kutarilgan guarani tilida adabiyot va matbuot asarlari chikadi xamda radioeshittirishlari olib boriladi.
Yevropa mustamlakasiga ayniksa XU1 asr boshlaridan boshlab ispan va portugallarning kela boshlashi, Amerika kit'asidagi tub axolining takdirida muxim rol uynadi. Mazkur vokea kiska muddat ichida indeyslarning lingvistik, antropologik va etnik kiyofasida jiddiy uzgarishlarga olib keldi. Ammo eng katta fojia shundan iborat buldiki, okibatda indeyslarning juda kup kismi yo jismoniy mexnat tufayli, yo yevropaliklar keltirgan kasalliklardan kurbon bulgan. Dastlab Vest-Indiyaning tub axolisi bu jofiani boshidan kechirgan, ularning kupchiligi XU1 asrning birinchi yarmidayok kirilib ketgan.
Amerika kit'asiga yevropaliklarning kachrn kelganligi tulik anik emas. Ayrim olimlarning fikricha, bepoyon okean suvlari bilan xar tomondan yuvilib turgan bu kit'ga Eski Dunyodan kishilar bir necha ming yillar mukaddamkelib joylashgan. Bunday bulishi mumkinligini norveg sayyox olimi Tur Xeyerdalning “Ra” nomli papirus kemasidla utkazgan ekspedisiyasi xam tasdiklaydi. Taxminan ming yillar mukaddam Amerikaning shimoli-sharkiy soxillarida va Grelandiyada nrmannlarning yashaganligi aniklangan.
Aslida Amerikani mustamlaka kilinishi ispan xokimiyati xizmatidagi genuyalik Xristofor Kolumbning 1492 yil 12 oktabridagi kashfiyoti bilan boglik edi. Usha kuni buyuk sayyox Xindistonga garbiy yul bilan axtarib Karib dengizidagi Bagam arxipelagiga yetib kelib, uni Garbiy Xindiston deb uylagan. Juda kiyinchiliklar bilan kashf etgan ulkani Salvador (ispancha “xaloskor”) deb atagan. Kolumb keyinrok bir necha marta Venesuela, Gonduras va Panama soxillariga kelgan bulsada, bu yerlarni xindlarniki degan fikrini uzgartirmadi. Ammo uning ayrim zamondashlari yangi kashf etilgan yerlar Osiyo emasligini tez aniklab oldilar.
Ayniksa bu masalaga kitmir kalamli iste'dodli florensiyalik ispan xizmatidagi dengiz sarkardasi Amerigo Vespuchchi muxim aniklik kiritgan edi. U xam 1497 yildan keyin bir necha marta yangi kit'aga kelgan ekspedisiyaga bosh bulgan. Vespuchchi 1501-1502 yillardagi sayoxatidan keyin: “bu ulkani Yangi Dunyo deb atash lozim… Chunki bizning ajdodlarimiz bu yerlar tugrisida xech tasavvur kilmaganlar”. Uning Yevropaga yozgan mashxur xatlarini ukigan atokli geograf va kartograf Martin Valdzemyuller uzining 1507 yilda chikkan “Kosmografiyaga kirish” nomli asarida yangi ochilgan dunyo kismini “Amerigo yoki Amerika mamlakati” deb atashni xech kim man kilmaydi, deb birinchi yozgan edi. Shunday kilib, Kolumb kashf etgan yangi kit'a, keyingi sayyox nomi bilan tarixga kiradi.
XU1 asr boshlarida ispan istiloschilari Shimoliy Amerikaning Janubiy kismini bosib oladilar. Yangi Dunyoning afsonaviy boyliklari tugrisida turli xikoyalarni eshitib sayyoxlar ketidan kelgan ispankonkistadorlari indeyslarni ayovsiz kirib talon-taroj kilganlar. Ayniksa 1519 yilda Ernando Kortes yurishlari natijasida xozirgi Meksikada asteklar davlati bosib olinadi. 15 yil keyinrok Fransisko Pisarro boshchiligida ispan lashkarlari xozirgi Peru, Boliviya va Ekvador yerlaridagi Ink davlatini uziga buysundirdilar.
Ispanlar ketidan jiddiy ravishda boylik axtarib portugallar, inglizlar, franyuzlar va gollandlar kela boshlaydilar va Yangi Dunyoni bulib mustamlakaga aylantiradilar. Okibatda Shimoliy Amerika Rio-Grande daryosining shimolidan ingliz va fransuzlar kuliga, Meksika, Markaziy xamda Janubiy Amerika ispanlar va portugallarning kuliga utadi. Vest-Indiya orollarini ispan, ingliz, fransuz va golland istilochilari uzaro bulib olishgan. Xatto Daniya xam bir kismini egallagan. Okibatda indeyslar serunum yerlaridan maxrum bulib, ularning bir kismi kulga aylangan, ancha kismi esa kirilgan. Ispaniya va Portugaliya kirollari, yirik feodallari va cherkovlarining xazinalari boylikka tulgan. Ayrim ma'lumotlarga karaganda, kiska muddat ichida ya'ni XU1 asrning bir inchi yarmida 15 million indeyslar kirib tashlangan. Vaxolanki, mustamlakachilar kelish arafasida Yangi Dunyoda tub axoli, ya'ni indeyslar soni 90-100 million kishiga yetgan. Agar mustamlaka arafasida xozirgi AKSH territoriyasida 400 kabiladan iborat 2-3 millionga yakin indeyslar yashagan bulsa, XX asr boshlariga kelib Amerika Kushma Shtatlarida 200 mingga yakin axolining 15 % ini tashkil kiladi.
XU1 asrning oxirlarida portugaliyaliklar kul “ovlash” niyatida Janubiy Amerikaning ichki kismiga yurishlar kilib, bir necha ming indeyslarning yostigini kuritganlar. Shu davrdan boshlab, Amerika, Yevropa tarixida eng fojiali va daxshatli saxifalar boshlanadi. Boy plantatorlar ishchi kuchiga muxtoj bulib kirilgan indeyslar urniga kushimcha kul olib kelishga majbur buladilar. XU1 asrning birinchi choragidayok Vest-Indiya va Braziliyaga Afrikadan zurlab minglab negrlarni keltira boshlaydilar. Usha davrda Afrika negrlariga chinakam ov boshlanadi. Kuch biloan bosib olib kelingan bir necha ming kora tanlilar xalok bulib ketgan. Negr kullarni zurlab keltirish to X1X asr boshlarigacha davom etgan. Afrikadan keltirilgan kullarning umumiy soni xaligacha ma'lum emas. Ba'zi ma'lumotlarga karaganda, fakat Braziliyaning uziga Afrikaning asosan garbiy kismidan 10 millionga yakin negrlarni kul kilib keltirilgan. Xozirgi AKShda 25 millionga yakin negr yashaydi. Amerikaning ayrim mamlakatlarida negrlar xatto axolining kupchilik kismini tashkil kiladi.
Utgan asrning urtalariga kelib Amerika kit'asining etnik kiyofasi ancha uzgarib ketgan. Shimoliy Amerika axolisining asosiy kismi Shimoli-Garbiy Yevropadan dastlab Britaniya orollaridan kelgan elatlardan iborat edi. Meksikada va butun Janubiy Amerikada ispanlar, fakat Braziliyada portugal tili xukmron bulib, xozirgi davrda 200 milliondan ortik kishi ispan tilida gapiradigan elatlardir. Butun Amerikada ingliz tilida gapiradigan axoli soni xam shuncha. Fransuz tilini 15 million, italyan tilini 8 million kishi uz ona tili deb xisoblaydilar.
Shunday kilib, mustamlaka kilingan Amerika kit'asining tub axolisi bir necha asrlar davomida kirilib, kelgindi elatlar bilan aralashib juda kamayib ketgan va yangi etnoslar paydo bulgan. 1775-1783 yillardagi mustakillik uchun kurashdan keyin tashkil topgan AKSH Shimoliy Amerikaning ancha kismini bosib olib, katta territoriyada uz xukmronligini urnatadi. Butun AKSH va Kanadada indeyslar xozirgi davrda axolining o,5 % ini tashkil kiladi, xolos.
9-Mavzu: 1-kism. SHIMOLIY AMERIKA XALKLARI
( 4 soat).

R ye j a:


1.Shimoliy Amerika tub axolisi etnogenezi va etnik tarixi.
2.Artika ovchilari va balikchilari.
3.Shimoliy-garbiy soxil indeyslari.
4.Urmon ovchi kabilalari.
5.Kaliforniya indeyslari.
6.Preriya ovchi kabilalari.

Tayanch so'zlar:


Etnik guruxlarning joylashuvi va xujalik-madaniy tiplar.Artikadagi dengiz xayvonlari, ovchilari va balikchilari. Urmon ovchi katlamlari. Preriyadagi ovchilik. Pueblo dexkonlari. Axoli turli guruxlari. Xujalik va moddiy madaniyatining kurinishlari. Ijtimoiy tuzum va ma'naviy madaniyat.


ADABIYOTLAR:
1.Avеrkiеva Yu.P. Indеytsi Sеvеrnoy Amеriki. M., 1974.
2. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
3.Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi T.1985.
4. Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T., 1991.
5.Avеrkiеva Yu.P. Indеytso` Sеvеrniy Amеriki. M.,1974.
6.Faynbеrg L.A. Indеytso` Brazilii. M., 1975.
7.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
8. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
9..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001
Sunggi chorak asr davomida tuplangan arxeologik ma'lumotlar Shimoliy Amerika territoriyasida ketma-ket izchil almashib, tarakkiy kilib kelgan indeyslar jamiyatining taxminan un bir ming yillik tarixini aniklab olish imkoniga ega bulindi. Arxeologlar kit'aga ikkita-eng kadimiy paleoindeys madaniy an'analarni aniklaganlar: 1) markaziy dasht zonada joylashgan yirik kush ovchilari madaniyati va 2) Shimoli-garbiy Tinch okeani ovchi, terib-termachlovchi kordilyer madaniyati. Bu madaniyatlar eramizdan avvalgi VII1 ming yillikkacha davom kilib kelgan va keyin butun kit'aga keng territoriyaga tarkalgan turli lokal madaniyatlarning negizini xosil kilgan.
Ayniksa, indeyslar tarixi kit'aning sharkiy kismi va janubi-garbida, Shimoliy Amerikaning urmon zonasida jiddiy urganilgan. Ayni shu yerda xozirgi tarixiy va etnografik manbalarga kirgan yuksak darajadagi madaniyatli shimoliy amerika indeys kabilalarining shakllanish markazi bulgan va ularning keyingi tarakkiyotiga zur ta'sir kursatgan. Sharkiy urmon zonasida yashagan indeyslarning tarixiga oid uchta davr aniklangan. Bu birinchidan, mu'tadil iklimli urmon va suv xavzalari maxsulotlarini ovlab va terib-termachlab uzlashtirish xujaligiga ega bulgan arxaik davr, shu zaminda paydo bulgan ikkinchi madaniyat – Janubiy Kanadadan to Meksika bugozigacha, Atlantikadan to Amerika dashtlarigacha katta territoriyaga tarkalgan vudlend madaniyati ilgarigi madaniy an'anani davom kildirib, uzining yangi dexkonchilik va kulolchiligi bilan ajralib turadi. VII asrning oxirlaridan boshlab madaniyat markazi asta-sekin Missisipi daryosining urta va pastki okimi vodiylariga va Meksika bugozi soxillariga kucha boshlaydi. Missisipi madaniyati deb atalgan bu davr ilgarigi madaniy yutuklarni uzida mujassamlashtirgan utrok dexkonchilik xujaligi, kal'ali shaxar va kurgonlar, ibodat va saroy tipidagi inshootlar bilan ajralib turadi. Vudlend madaniyatidan missisipiliklar uzining sopol buyumlari xamda yangi formadagi nakshlar, yogo, tosh va chiganoklardagi yuksak badiiy uymakorlik va nakkoshlik san'ati, metall buyumlar yasash maxorati bilan xam fark kilganlar.
Demak, yevropaliklar Shimoliy Amerikaga kelgunga kadar indeyslar yuksak madaniyat yaratganlar. Indeyslar jamiyati bu davrdan boshlab sinfiy tuzumga uta boshlaganlar. Tadkikotchilar bu davrni ikki muxim boskichga buladilar: eng rivojlangan ibodat kurgonlarini tiklash boskichi va kurgon inshootlarining periferiya rayonlariga tarkalish boskichi, ya'ni yuksak indeyslar madaniyatining boshka sharkiy urmon zonasi va dasht, daryo vodiylariga zur ta'sir kilib uz xukmronligini tulik urnatgan boskichi. Mazkur madaniyat maxalliy an'analar bilan kushilibi indeyslarning uziga xos rivojlangan dexkonchilik xujaligini xosil kilgan.
Arxeologik tadkikotlarga karaganda Shimoliy Amerikaning janubi-garbiy rayonlarida dexkonchilik dastavval eramizdan avalgi 111 ming yillikda paydo bulgan. Shu asosda arxeologlar “kochiz”, “mogolon” “xoxokam” va “”anasazi”, deb atalgan indeys madaniyatining lokal tiplarini ajratadilar. Eng birinchi dexkonchilik madaniyatini Shimoliy Amerikada kochizliklar yaratgan bulib, ular dastlab makkajuxori, keyinrok kovok va loviya ekkanlar. Kochizliklar gorlarda yashab, yovvoyi usimliklar yigish va ovchilik bilan shugullanganlar.
Shimoliy Amerika indeys kabilalarining ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishi xam turli darajada bulgan. Ularning kupchiligi mustamlaka arafasida ibtidoiy jamiyat tuzumining turli pogonasida bulgan, kit'aning janubiy-sharkiy va garbiy kism rayonlaridagi kabilalar sinfiy jamiyatda utish arafasida bulganlar. XU asr oxirlaridan Shimoliy Amerikaga ok tanlilar, ya'ni yevropaliklarning kelishi bilan mustamlaka davri boshlanadi. XVII1 asr boshlaridan esa kit'aga kuplab negrlar keltirilishi bilan Shimoliy Amerikaning etnik kiyofasi tubdan uzgara boshlaydi.
Arktikaning asosiy tub axolisi eskimos va aleutlar. Alyaska va Shimoliy Muz okeani soxillarida, Labrador yarim oroli xamda Grelandiyada kadim davrlardan eskimoslar yashaydi. Ular uzlarini inuit (“odamlar”) deb ataydilar. Aslida “eskimos” suzialgonkin tilida “xom gusht yeydiganlar” degan ma'noni anglatadi. Chunki kadim zamonlarda singa kasalidan saklanish uchun xom gusht iste'mol kilingan. Ular azaldan tyulen, kit, morj, kutb ayigi va shimol tuliksini ov kilish va balik tutish bilan shugullanib kelganlar. Ov kilingan xayvonlardan zarur buyumlar, ovkat tayyorlaganlar: gushti va yogi taomga ishlatilgan, terilari kiyimga, kema yasashga va uy-ruzgor ishlariga sarflangan, tyulen va morj yogi bilan uylarni kizitganlar va yoritganlar, suyaklaridan esa mexnat kurollari yasaganlar, uy va kema kurishda ishlatganlar.
Eskimoslar jaxondagi eng shimoliy xalk sifatida kutbning ogir sharoitiga juda moslashgan. Ularning ov kurollari maxsus tyulen va morj terilaridan yasalgan baydarka tipidagi kichik kema xamda katta kema, uzun ipga boglangan yogoch sopli sanski, tosh yoki suyak uchli nayza va uk-yoy turli xildagi tuzoklar va suyakdan yasalgan karmoklardan iborat. Ba'zan kurol yasashda kushni janubiy indeys kabilalaridan almashib olgan mis xam ishlatilgan.
Arktikada urmonlar yuk bulganligi tufayli eskimoslar kishda zur maxorat bilan muzdan uy tiklaganlar. Iglu deb atalgan muz uylarda tyulen terisi tushalgan va devorlarga osilgan, yogi bilan isitilgan xam yoritilgan. Xozirgacha saklanib kelgan bunday uylarda endi primus, kerosin yoki elektr lampalar xam ishlatiladi. Ilgari gushtni, asosan xom xolda iste'mol kilganlar. Kutbning kiska yozida ayollar materikda usadigan turli yemishli kukat va ildizlar, klyukva kabi tundra meva-chevalarini terib-termachlaganlar.
Xozirgi davrda eskimoslar, ayniksa Grelandiyada, zamonaviy jixozlangan elektr va issik suv bilan ta'minlangan kup kavatli uylarda yashaydilar: kiyimlari va taomlari xam ancha uzgarib yevropalashtirilgan. An'anaviy transport vositasi sifatida changi va itlar kushilgan chanalardan foydalnilgan. Sunggi yillarda motorli kema va chanalar, miltik va temir kopkonlar ishlatilmokda.
Eskimoslarning ijtimoiy tuzumida X1X asrgacha urug-jamoachilik munosabtalri saklanib kelgan. Ular ota urugiga utish davrida ikki uch oiladan tashkil topgan kichik jamoadan iborat bulib yashaganlar. Ammo urug-kabilachilik munosabatlari ogir tabiiy sharoit tufayli uncha mustaxkam bulmagan. Ogir sharoit eskimoslarning dinlarida xam uz aksini topgan. Kishi ustidan xukmronlik kilib turgan tabiat kuchlari xar xil tabiiy xodisalarga, turli arvoxlarga va “dengiz xujayini”ga siginish, sexrgarlik va shamanizm kabi ibtidoiy dinlarni yaratgan. Ularda shamaniylik ibodati va turli mifologik tasavvurlar rivoj topgan. Xozir eskimoslar orasida xristian dini kup tarkalgan.
Eskimoslarda kadimiy davrlaran amaliy san'at tarakkiy kilgan bulib, xozirgacha suyakka nozik uyma naksh berish va suyakdan turli buyumlar yasash saklanib kelgan. Ular uziga xos kabila xayotidan olingan ayrim vokealar va xayvonlarni ovlash manzaralarini zur maxorat bilan tasvirlaganlar.
Tinch okeanda, Alyaska yarim orolidan janubga chuzilib ketgan Ayelut orollarida va Alyaskaning garbiy kismida eskimos – ayeut til oilasiga oid kadimiy elatlar yashaydi.
Eskimoslarga maishiy turmush va madaniyati jixatidan yakin aleutlar X1X asr boshlarida dengiz xayvonlariga ov kilib kun kechirganlar. Ularning ov kurollari eskimoslarnikiday, ammo uziga xos teridan yasalgan baydarka, dengiz xayvonlarining ichagidan tikilgan va ma'naviy madaniyat xususiyatlari bilan ajralib turadilar.
Shimolda Beringov bugozidan to janubda – Xuande-Fuka bugozigacha Tinch okeani soxillarida kup asrlar davomida indeyslarning uziga xos balikchi va ovchi madaniyati shakllanib kelgan. Juda nam va yumshok iklimli, nixoyatda boy usimliklarga, faunaga ega bulgan bu territoriya inson yashashi uchun ancha kulay bulgan. Bu yerda asosan tlinkitlar, kvakuitli, xayda, kaluza indeyslari yashagan va ularning tirikchiligi dengizda va daryoning kuyi okimida balik ovlashdan iborat bulgan. Ular ba'zan tog echkilari, bugular, dengiz xayvonlari, kushlarni ov kilganlar, yovvoyi urmon mevalari va dengiz kukatlarini terganlar.
Indeyslarda tukuv stanogi bulgan. Ular yovvoyi kuy va echkilarni maxsus xaydab kamrab olib junini kirkib keyin bushatib yuborganlar, ipidan nakkoshlik kamzul tukiganlar, kuylak tikkanlar. Matoni usimlik tolalaridan xam tukiganlar, teridan pustin xam kiyganlar. Yogochdan naksh berilgan sovut yasaganlar, kedr daraxti tolasidan keng etakli shlyapalar tukiganlar.
Kabilalar fratriy va uruglarga bulingan, ular totem nomi bilan atalgan. Maxsus totem tasvirlangan yogoch ustunlari urnatilgan. Asosiy diniy tasavvurlar totemizm bilan boglik bulganligi tufayli totem simvollaridan tashkari xar xil diniy marosim va bayramlar utkazilgan. Ularni utkazish shaman va urug boshliklari ixtiyorida bulgan.
Shimoliy Amerikaning sharkiy kismidagi subartika urmonlarida Alyaskaning ichki rayonlari va Kanadaning tayga zonasida algonkin va atapask til oilalariga oid ovchi, balikchi va terib-termachlovchi kabilalar yashaganlar. Ular, asosan yovvoyi bugu, los ayik, yovvoyi kuy va buka, tyulen, kit va boshka urmon xam dengiz xayvonlarini ovlaganlar, umonlarda xar xil meva va etildizli usimliklarni terib kun kechirganlar.
Karibu va los terisidan ayollar kiyimlari, maxsi va kulkoplar tikkanlar, mayda jonivorlarning terisi va juni bilan kiyimlarni bezatganlar, bosh kiyimi tukiganlar. Ba'zan ishlab chikarish kurollari va uy-ruzgor buyumlariga xam naksh berilgan. Erkak va ayollar asosan bir xil yengi uzun kuylaklar kiyganlar, kishda kopyushonli pustin yopinganlar.
Shimoliy urmon indeyslari mustamlaka arafasida urugchilik munosabtalrini saklab jamoa bulib yashaganlar va ov kilganlar. Kishda ular ayrim guruxlarga bulinib kuchib yurganlar,yozda odatda daryo buylaridagi karorgoxlarga tuplanishib savdo kila boshlaganlar. XVII asrlardan boshlab mustamlakachilar bilan yakin alokalar urnatilib muynachilik maxsus soxaga aylanadi va muyna savdosi tovar ayriboshlashni kuchaytiradi. Subartika ovchilari boshka indeyslar singari yevropaliklar tomonidan zurlik bilan uz yerlaridan xaydalmagan va kirilmagan. Chunki shimoliy amerika urmonlari chorvachilik va dexkonchilikka nokulay bulganligi tufayli mustamlakachilar bu yerga bostirib kirmaganlar. Ular aksincha kimmatbaxo muynaga muxtoj bulib muynachilikni rivojlantirish maksadida ovchi indeys kabilalarini xar tomonlama kullab-kuvvatlaganlar. Yevropaliklar keltirgan temir kurollar indeyslarning ogir mexnatini ancha yengillashtirdi. Shuning uchun dastlab muyna savdosi yevropaliklar bilan indeyslar orasidagi munosabatlarni asosan katta fojiasiz rivojlanishiga sabab bulgan edi.
Xozirgacha algonkin va atapask kabilalarida xam matrilokal, xam patrilokal nikox tartiblari saklanib kelgan. Bir necha juft oilalardan tashkil topgan kichkina urug-jamoa kuchib yurishga odatlangan. Ayrim vaktlarda bayram yoki diniy marosim munosabati bilan muayyan joyda bir necha nikoxdagi guruxlar tuplanishganlar. Odat buyicha, nikoxdan keyin ma'lum davr kuyov xotin urugida yashab, kelin xaki uchun xizmat kilgan. Jamoa ekzogamiya tartiblariga rioya kilishi shart bulgan. Barcha kabilalarda muxim masalalarni muxokama va xal kilishda xamma teng xukukka ega bulgan. Ammo eng keksa donishmand kishilar raxbarlik kilganlar. Ichki jamoa munosabatlarida “xar kim uziga uzi “xujayin” degan axlok koidasiga rioya kilinadi.
Shimoliy urmon ovchi kabilarida totemizm shamanizm sexrgarlik arvoxlarga siginish keng tarkalgan. Ular arvoxlar kishilarga “kuch quvvat", kasallarini davolashga ov qilishga yordam beradi deb ishonganlar. Algonkin qabilalarda odamsimon xudolar va odamxo'r Vindigo nomli bahaybat mahluq to'g'risida tasavvurlar, murakkab marosimlar muhim o'rin egallagan.
AQShning Kaliforniya va qisman Nivada ham Yuta shtatlariga yaqin davrlargacha turli tillarga gapiradigan qabilalar yashaganlar. Ular dehqonchilikni bilmasalar ham ovchilik va termachilikka asoslangan an'anaviy xo'jaligi bo'lgan. Mahalliy indeyslar Dub mevalarini tozalab, quritib, yanchib unidan atala pishirganlar. Ular har xil o'rmon o'simliklarining urug'lari, mallyuskalar, qisqichbaqa, baliqlar va suv o'simliklarini istimol qilganlar. Ovchilikda o'q-yoy, baliqchilikda sanchqi, savat, kemachilikda daraxtdan foydalanishgan.
Kaliforniya indeyslari yarim yerto'ladan iborat kichik qishloqlarda yashaganlar. Deyarli barcha qabilalar kiyimsiz yurganlar, ammo bayramlarda juda ko'p bezaklar taqqanlar, sovuqda egniga teri yoki boshqa yopinchiqlar yopinganlar. Ijtimoiy tuzumida fratrial tizim saqlangan. Totemizm va Shomonizm keng tarqalgan.
XU1 asrda yevropaliklar Kaliforniyaga kela boshlaydilar. Ular dastlab sohilga yaqin vodiylarda o'z makonlarini o'rnatganlar, ideyslar bilan aloqani yaxshilab, o'zlariga jalb qilib xristianlashtira boshlaganlar. 1848 yilda Kaliforniyada oltin topilgandan keyin mahalliy aholining hayotida eng qorong'u kunlar boshlanadi. 1850-1880 yillarda bo'lib o'tgan urushlar natijasida ojiz begunoh mahalliy aholi vahshiyona qirg'in qilingan. Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda hozirda Kaliforniya shtatida 40 mingga yaqin mahalliy aholi yashaydi. Qolganlari qirilib ketgan, boshqa millat va elatlar bilan aralashib ketgan.
Preriya (dasht) indeyslarning asosiy kasbi yovvoyi ho'kiz (bizon)larni ov qilishdan iborat. Uning go'shti va yog'i taomga, terisi kiyim, poyabzal va chaylalarga ishlatilgan. Aholi dastlab piyoda, it yordamida, o'q-yoy va ba'zan nayza bilan jamoa bo'lib ov qilganlar. Shaxsiy ov qilish man qilingan, bu tartibni buzganlar qattiq jazolangan. XVII1 asrda yevropaliklar kelgandan keyin otlar paydo bo'lgan va ovchilarning muhim yordamchisiga aylangan. Yilqi (mustang)ni qayta qo'lga o'rgatib ovda va yuk tashishda foydalangan.
Metalni bilmaganlar, o'q-yoy va nayza uchlarini tosh, suyak va shoxdan, uy-ro'zg'or buyumlarini teri va yog'ochdan yasaganlar. Hayvonlarni butun yoz maxsus to'r bilan yoki chuqur qazib ov qilganlar.
Uylari ko'chib yurishga moslashgan. Uyning o'rtasida o'choq-gulxan yoqilgan. Har bir oila o'ziga alohida uy qurgan, qavm-qarindoshlarning chaylalari doirasimon o'rnatilib o'rtada qabila kengashiga mo'ljallangan maxsus katta chayla qo'rilgan.
Ovchilikda muhim rol o'ynagan ot boylik belgisi bo'lib qolgan. Yuzalab otlarga ega bo'lgan jamoa a'zolari kambag'al otsiz urug'doshlarini eza boshlaydi.Boskinchilik bilan shug'illanuvchi tudalar paydo buladi.Urush boylik orttirish manbaiga aylanadi.Harbiy ishga e'tibor kuchayib,qabila boshlig'i mashhur lashkarboshilarni saylash odat bulgan.
Ma'naviy madaniyatida ham ancha uzgarishlar ruy beradi.Kiyimlarga,uylarni bekitadigan terilarga ,uy-ruzg'or buyumlariga naqsh berish juda rivojlangan.Har yili o'tadigan muhim voqealarni tasvirlovchi piktografik rasmlar bilan solnomalar yozilib borilgan, o'ziga xos taqvimga ega bo'lganlar.Eng katta marosimlar quyosh ibodati bilan bog'liq, undan keyingi pog'anada turgan yer ,suv, olov, havo kabi tabiat kuchlariga,hatto bizon, it va boshqa hayvonlarning ruhlariga sig'inganlar.Tasviriy san'at rivojlangan.
Dashtli indeyslarning yerlarini tortib olish 19 asrda kuchaydi.Mustamlakachilar yovvoyi g'arb deb atagan dasht rayonlarni bosib olishib, tub aholini yerlaridan haydab, ko'pchiligini qirib tashlagan.1830 yildan ko'plab kela boshlagan "oq tanli" ovchilar miltiq bilan ommaviy ravishda bizonlarni qirib, indeyslarni asosiy hayot manbaidan mahrum etib, ularni tabiiy o'limga mahkum etishgan.Ularning barcha qarshiliklari ayovsiz bostirilgan.Hozirda tirik qolgan oz sonli indeyslar noqulay unumsiz yerlarda og'ir hayot kechirishmoqda. Shimoliy Amerikaning sharqiy qismida irokez va algonkin qabilalari yashaydi. Turli tilda gaplashadigan mazkur qabilalar etnik tarixini ta'riflovchi boy mifologiyaga ega. Irokez solnomachilari o'z tarixlarini bir necha davrlarga bo'lib, turli afsona va rivoyatlar bilan to'ldirgan. Olimlar irokezlarning etnogenizi er. av.1 ming yillikda shakllana boshlagan vudlend madaniyati bog'liq ekanligini aniqlagan.
Dehqonchilikda yerni chopib ishlov berish erkaklar zimmasiga, boshqa barcha xo'jalik ishlari ayollarga yuklangan.Bir gurux erkaklar kuz va qish oylarida o'rmonlarga ketib ov qilib bahorda qaytib kelganlar .Ular bug'ular ,qunduz, suvsar kabi o'rmon hayvonlarini ovlaganlar, kuz paytlarida asal yig'ganlar.Kulolchilikni bilganlar, savdo- sotiq rivojlangan.Irokez qabilalarining jipsligi natijasida 1570 yilda "Irokezlar ligasi " paydo bo'lgan.Ittifoq 50 ta urug' oqsoqollardan iborat maxsus kengashga ega bo'lib, unda eng muhim masalalar hal qilingan.Harbiy ishlarni boshqarish uchun kengash 2 ta lashkarboshi saylagan. AQShning mustaqillik uchun olib borgan urushlaridan so'ng Irokez ittifoqi tugatiladi.

10-Mavzu: 2-qism: MARKAZIY AMERIKA XALKLARI


( 4 soat).

Reja:
1. Markaziy Amerika xalklari xakida umumiy tushuncha.


2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
3. Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar.


Etnik va xujalik madaniy tiplar. Peru va Meksika kadimgi dexkonchilik madaniyati. Mayya davlati asteklar. Plug va motiga dexkonchiligi.
Iktisodiy tuzilma, oila-nikox munosabatlari. Ishlab chikarish vositalari va ularga egalik. Markaziy Amerika ilk sinfiy xususiyatlari. Jamoa lokal guruxlari. Yulboshchilar roli. Xalk san'ati. Oddiy bilimlar.
Markaziy Amerika axolisi etnik tartibining vujudga kelishi. Amerika millatlarining kelib chikishi muammolari. Maxalliy axolining sunggi takdirlari va xozirgi zamon etnik-madaniy javrayonlari.
ADABIYOTLAR:
1.Tеnnеr D.J. 30 lеt srеdi indеytsеv. M., 1963.
2.Diеgo Landa. Soobshеniе o dеlax v Yukatanе. M., 1955.
3.Jabborov N. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T. 1985.
4.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
5..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001
6.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
7..Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
8.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982
Amerika qit'asining AKSH bilan Meksika chegarasidan janubiy qismini odatda Lotin Amerikasi deb ataydilar. Ba'zan etnogeografik jixatdan Meksika, Markaziy Amerika va Vest-Indiya maxsus rayoni kilib ajratilgan va unga Mezoamerika (O'rta yeki Markaziy Amerika) deb nom berilgan. Bu yerda 30 ta mustaqil davlat va bir necha xozirgacha mustamlaka xolatdagi mamlakatlar mavjud. Lotin Amerikasi 20,1 million km kvadrat maydonni egallagan.
Latin Amerikasi axolisining etnik qiyofasi xam turlicha.Uzok yillar davomida maxalliy tub axoli bilan kelgindi yevropaliklar va millionlab qul kilib keltirilgan afrikaliklar avlodlari aralashmasidan paydo bo'lgan xozirgi mamlakatlar axolisining o'ziga xos milliy madaniyat, mexnat va xalk ijodi an'analarini shakllantirgan. Regionning rang-barang tabiati, ularning xo'jalik tiplari madaniyat xususiyatlariga zo'r ta'sir o'tkazgan. Nixoyat zo'r tabiiy boyliklarga ega bo'lgan mazkur regionni " jaxonning xazinasi " deb xam ataganlar. Ammo boy tabiatli Latin Amerikasi umuman ancha kashshok va kolok o'lkalardan. Rasmiy ma'lumotlarga karaganda bu yerda yashovchi axolining yarmiga yakin och yoki yarim och, ya'ni to'yib ovkat yemaydi. Ayniksa maxalliy indeyslar og'ir oxvolda. Xozirgi Latin Amerikasida 40mln. ga yakin indeyslar yashaydi.
Maxalliy tub axoli o'tmishda yuksak madaniyat yaratib, faqat latin amerikaliklargagina emas, balki jaxon madaniyatiga xam zo'r xissa qo'shganlar. Indeys qabilalari birinchi bo'lib jaxonga birinchi bo'lib kartoshka, pomidor, makka, anioka, paxta; kungabaqar, kakao va boshqa muxim ekinlarni ekib tanilgan. Ular dastlab kauchuk shirasidan foydalanish, kurare zaxarini ishlab chiqarish va medisinada foydalanishni o'rgatganlar, gamakni kashf qilib jaxonga yoyganlar. Ajoyib, go'zal, qadimiy arxitektura, katta xashamatli shaxarlar va dabdabali piramidalar, afsonaviy o'yma va bo'rtma ramlar bilan bezatlgan ko'shku saroylar, turli shakl va xajmdagi go'zal xaykallar, rang-barang bo'yoqlar sopol idish va buyumlar, tilladan qo'yilgan xar xil xaykallar indeyslarning jaxon madaniyatiga qo'shgan zo'r xissasidir. Latin Amerikasi indeyslari yaratgan ko'y va o'yinlari xam uzoq elatlarga ilk sinfiy jamiyat, yuksak san'at va xunarmantchilik ega bo'lgan davlatlar paydo bo'lgan.
Tadqiqotchilarning fikricha, xozirgi Meksika xududiga odamlar 15-20 ming yillar mukaddam kela boshlagan. Ular Tinch okean soxillari bo'ylab kelganlar, keyin ichki vodiylarni egallaganlar. Dastlab Meksikada ovchilik, baliqchilik va terib-termachlab kun kechiruvchi mayda daydi qabilalar yashagan. Eramizdan avvalgi 4 ming yilliklardan boshlab dexqonchilik yuzaga keladi va birinchi bo'lib makka, loviya va qovoq eka boshlaydilar. 2 minginchi yilga kelib dexqonchilik asosiy xo'jalik soxasiga aylanadi. O'sha davrdan boshlab Meksika xududida yuksak madaniyat yaratgan elatlar yashaydi.
Eramizdan avalgi 1 ming yillikning oxirlarida va eramizning birinchi asrlarida bu yerda neolit darajasidagi almeklar va sapoteklarning dexqonchilik madaniyati shakillangan edi. Bu madaniyat Quyosh va Oyga atab qurilgan dabdabali piramidalar, devorlari rasmli ibodatxonalar va zodagonlarning saroylari, tosh to'shalgan ko'chalar, loydan qurilgan uy kvartallari bilan ajralib turadi. Ularning o'rniga kelgan tolteklar to 7 asrlargacha tevarak - atrofdagi elatlarga o'z ta'sirini o'tkazib kelganlar.
9-10 asrlarga kelib mazkur madaniyatlar asta-sekin inqirozga uchrab, Mexiko vodiysida yangi elatlar tenochka yoki astek qabilalari paydo bo'la boshlaydi. Ular 14 asr boshlarida shimoliy - g'arbiy rayonlardan bostirib kirib, qadimiy madaniyat markazlarini egallab, o'z tillarini saqlab qolganlar. Asteklar qudratli davlat birikmasiga asos solgan va eski madaniy an'analarni davom qildirganlar. Ular kuchli qo'shinga ega bo'lgan va qisqa muddat ichida qo'shni qabilalarni bo'ysundirib, soliq to'lashga majbur qilgan.
Asteklar o'ziga xos sug'orish va meliorasiya sistemasiga asoslangan dexqonchilik xo'jalikgini yaratganlar, loviya, pamidor, batata (shirin kartoshka), kakao, tamaki va paxta ekkanlar. Yer o'g'itlangan yo'nilgan yog'och bilan ishlov berib ekilgan. Maxsus qamishdan sol yasab, ustiga tuproq to'kib suzadigan orolchalarda dexkonchilik qilganlar. Paxta va agava tolasidan ip yigirib turli mato to'qiganlar. Uy xayvonlaridan it va kurka saqlaganlar. Bug'i, quyon, yovvoyi qushlarni o'q-yoy, nayza , tuzoq bilan ov qilganlar, ko'l va daryolarda baliq tutganlar. Mis va toshdan bolta, nayza uchi va pichoqlar, naqsh berilgan charxsiz sopol idishlar, oltindan xar xil bezaklar yasaganlar. Xunarmanchilik nixoyatda rivojlangan bo'sa-da, ammo mexnat taqsimoti bo'lmagan. Zarur buyumlar xar bir oilada ishlab chiqarilgan.
Qudratli asteklar davlatining poytaxti Tenochtitlan katta ko'lning o'rtasidagi orolda qurilgan va o'zining go'zalligi, ulug'vorligi va xashamatliligi bilan ispan istilochilarini xayratda qoldirgan. Poytaxtni ko'l soxili bilan uchta 10 metr kenglikdagi damba bog'lab turib, ikkita maxsus tarnov orqali suv o'tkazilgan. Ko'l atrofida asosiy ekin dalalari joylashgan, qishloqlar xam dalalar bilan o'ralgan.
Asteklarning uylari odatda qamishdan qirilib, devorlari loy bilan suvalgan, tomi somon bilan yopilgan. Boy tabaqalar uylarini xom g'ishtdan, tekis tomli, ichki va tashqi xovlili qilib qurganlar. Poytaxtdagi ba'zi uylar ustinlarga tiklangan. Piramida shaklidagi ibodatxona va jamoa inshootlari toshdan dabdabali qilib qurilgan, xaykallar va o'yma naqshli toshlar bilan bezatilgan. Qishloq jamoasi (kalpulli) umumiy yerga ega bo'lgan va bu yerlarni ayrim oilalarga taqsim qilganlar.
Erkaklarning kiyimlari etakli belbog' va kamzuldan iborat, ayollar yubka, yengsiz uzun ko'ylak kiyganlar. Poyabzal teridan tikilgan. Kiyimlari bezatilgan, bilaguzuk va bulokilar takkanlar, badanini bo'yaganlar. Taomlari xam turli xilda, xar xil zira aralashtirib, xushxo'r kilingan. Tosh yorg'ich bilan makkadan un tortib taom pishirganlar. Asteklar shokoladni kashf etganlar. Ammo ular “chokalatl” ni ichimlik sifatida iste'mol qilganlar.
Ular mustamlaka arafasida sinfiy jamiyatga o'ta boshlagan. Butun hokimiyat va boylik zodagonlar hamda koxinlar qo'lida bo'lgan. Davlat boshida ikki xokim saylanib qo'yilgan, muhim masalalarni qabila kengashi hal qilgan.Zodagon va koxinlarga ajatilgan yerlarni jamoa a'zolari ekib, yig'ib terib bergan. Qulchilik odat tusiga kirib, qullar harbiylardan va qarzdor urug'doshlardan to'ldirilgan. Ularni qurilishlarda, zodagon va oqsoqollar xo'jaligida ishlatganlar. Qul savdosi keng avj olgan. Bo'ysindirilgan qabilalar ham soliq to'laganlar. Savdo-sotiq ancha rivojlangan. Kakao urug'i va tilla qum solingan naycha pul vazifasini bajargan.
Ular mayya xalqidan yozuvni, yil hisobi va kalendarni, astronomiya va matematik bilimlarni qabul qilganlar. Din mustaqil ajralib chiqib, diniy masalalarni zodagon va koxinlar boshqarib turgan. Katta marosimlarda xatto odam qurbon qilingan. Bundan tashqari turli totemistik va sehrgarlik tasavvurlari xam tarqalgan.
Eramizning boshlarida Yukatan yarim orolining janubiy kismida hozirgi Gvatemala hududida bir qancha shahar davlatlar paydo bo'lgan. Bu davlatlar o'zaro kurashib turganlar. Ammo janubiy shahar - davlatlarining ko'pchiligi X1 asrga kelib birdaniga bo'shab qoladi. Yarim orolning shimolida o'sha davrda mayya xalqlarining bosh shahri- Mayyapan kuchayib, yuksak madaniyat yaratgan qudratli davlatga aylanadi va to ispanlar istilosigacha o'z xukmronligini saqlab kelgan.
Mayya ancha rivojlangan dehqonchilik xo'jaligiga ega bo'lib, o'rmonlarni toshboltalar bilan kesib, daraxtlarni kuydirganlar, kul bosgan dalani yog'och bilan ishlab urug' sepganlar. Asosiy ekini makkajo'xori xisoblangan, undan tashqari loviya, pomidor, kalampir, qovoq va paxta ekilgan. Go'shtga it va kurka boqilgan, bundan tashqari ov qilib ham go'sht yetkazganlar. Baliqchilik va asalchilikni ham bilganlar. Mayya indeyslari birinchi bo'lib kakao daraxtini o'stirib, mevasidan ichimlik tayyorlagan. Bu yerda metall rudasi bo'lmaganligidan qurollarni mis bilan oltin qorishmasidan yoki sof oltindan yasalgan bezaklarni Meksikadan va qo'shni mamlakatlardan keltirganlar. Paxta va agava tolalaridan nozik matolar to'qigan. Savdo-sotiq ancha rivojlangan, loviya va kakao urug'lari pul vazifasini bajargan. Qul savdosi ham bo'lgan.
Qishloqlar yengil to'qima yopilgan, cho'qqaygan tomli uylardan tashkil topgan. Qishloq markazida toshdan qurilgan ibodatxona qad ko'targan, unda zolagon va koxinlar yashagan. Jamoa yeri uylangan erkaklar soniga qarab ya'ni har oilaga uch yilgacha taqsimlangan. Zodagonlarga ajratilgan maxsus dalalarda jamoa a'zolari xizmat qilgan va hatto sadaqa berib turganlar, urushda ishtirok etganlar. Soliq to'lashdan bosh tovlaganlar xudo yo'liga qurbonlik qilingan. Qullar zodagonlarning xo'jaligida, jamoat inshootlarini, ko'shk, saroylar va yo'llar qurishda, yuk tashishda ishlatilgan. Qullar asirlardan, qarzdorlardan, hukm qilinganlardan va xatto yetimlardan to'ldirilgan.
Mayya davlati tepasida cheksiz huquqga ega bo'lgan xokim (xalach-vinik-buyuk odam) turgan. Oliy koxin uning o'ng qo'li va maslahatchisi hisoblangan. Buyuk odam soliq to'plash va qozilik qilish uchun qishloqlarga maxsus boshliq (batab) tayinlagan. Astronomiya va boshqa bilimlarni yaxshi egallagan koxinlar katta obro'ga ega bo'lgan.
Mayyalar yuksak madaniyat yaratgan xalqlardan biridir. Ular o'ziga xos yozuvni kashf etib, ilmiy bilimlarni chuqur egallaganlar, astronomiya va matematika nihoyatda rivojlangan. Yil hisobini bir daqiqagacha aniqlab taqvim tuzganlar. Ularda yil 365 kunga bo'lingan, taqvim 20 kunlik oydan va 13 kunlik haftadan iborat bo'lgan. Iyeroglif tizimiga asoslangan mayya yozuvlarida koxinlar turli afsonalar, duo va tarixiy solnomalar yozuv qoldirganlar. Shu yozuvda har 20 yilda tarixiy voqealar bayon qilingan maxsus tosh ustunlar o'rnatilgan. Amaliy san'at rivoj topgan. Muqaddas kitoblar fikus qobig'idan ishlangan qog'ozlarga yozilgan va rangli rasmlar bilan ishlatilgan. Afsuski, deyarli barcha qo'lyozmalar ispan mustamlakachilari tomonidan kuydirilgan. Asosiy e'tiqodlari dehqonchilik bilan bog'liq aholi osmon, yomg'ir, o'simlik va boshqa tabiat xodisalarini ifodalovchi xudolarga sig'inganlar. Koinot va oxirat to'g'risida turli rivoyatlar to'qiganlar.
Mayya davlatining janubida hozirgi Kolumbiyaning katta qismida chibcha til oilasiga oid yuqori madaniyatli qabila va elatlar yashaganlar. Ularning eng qudratlisi chibcha-muisk xalqi bo'lib, rivojlangan madaniyatga ega bo'lgan. Muisklar tropik dehqonchilik bilan shug'ullanganlar. Manioka va batata ekinlarini ekkanlar, koka daraxtini o'stirib, mevasi va yaprog'idan narkotik ichimlik (nasha) tayyorlaganlar. Go'sht topish uchun ovchilik qilganlar. It saklaganlar. Ekinlardan makka, kartoshka, loviya, pomidor, paxta va mevali daraxtlar ekkanlar.
Ishlab chiqarish qurollari tosh va yog'ochdan yasalgan motiga, 1-2 metr uzunlikdagi nayza, palaxmon, bolta va pichoq bo'lgan. Ular mis quyishni bilganlar. Mis bilan oltin qorishmasidan turli bezaklar va badiiy buyumlar yasaganlar. Kulolchilik, yigiruv va mato to'qishni bilganlar. Matodan etakli belbog', kamzul tikkanlar. To'p gazlama va oltin tangacha pul vazifasini bajargan, savdo-sotiq rivojlangan.
Ijtimoiy munosabatlarda ota urug'i xukmronlik qilgan, ular jamoa bo'lib joylashgan va katta oilalarga bo'linganlar. Poligamiya keng tarqalgan, zodagonlar o'nlab xotin va cho'rilarga ega bo'lgan. Qullar paydo bo'lgan va sinfiy munosabatilar o'rnatilgan. Boy tabaqalar bezatilgan ko'shklarda yashagan, oddiy jamoa a'zolari esa loy bilan suvalgan to'qima kulbalarda yashagan. Bezaklarni faqat zodagonlar taqishga muyassar bo'lgan. Ayniqsa bosh xokimga itoat kilganlar, unga turli sovg'a salomlar keltirib, huzuriga kirganlar.
Xokimni saylash marosimi turli afsonalar bilan bog'liq. Xokim smola surtilgan badaniga oltin qum sepib, solga tushib ko'lning o'rtasiga suzib borib cho'milar emish. U xudoga atab oltin va zumraddan yasalgan xaykalchalarni suvga tashlar ekan. Bunday rivoyatlar Muisk davlatini "oltin odam" deb nom chiqarishga va mustamlakachilarni " oltinga boy" o'lkaga ko'plab kelishiga sabab bo'lgan.
Ularning dinlari dehqonchilik bilan bog'liq quyosh, oy va yer xudolariga, ajdodlarning arvohlariga sig'inishdan iborat. Boylarning jasadlari mo'miyolangan, xotinlari va qullari qatl qilinib birga dafn qilingan. Qabriga qurol, qimmatbaxo buyumlar qo'yilgan. Koxinlar boy tabaqalardan tayinlangan. Tabiblar davolaganlar va folbinlik qilganlar. Ispan istilochilari tarqoq chibcha davlatchalarini XU1 asrning 2-yarmidan bosib olib, o'ziga to'liq bo'ysundirganlar.
11-Mavzu: 3-kism. JANUBIY AMERIKA XALKLARI
( 2 soat).

R ye j a :


1.Ekvatorial mintakadagi kabilalar (inklar).
2.Tropik o'rmon mintaqasidagi qabilalar.
3.Sharqiy va janubiy Braziliya xalqlari.
4.Pampa va Olovli yer qabilalari.
5.Amerikaning hozirgi etnik qiyofasi.

Tayanch so'zlar:


Inklar davlati, plug va motiga dehqonchiligi. Tropik va janubiy mintaqalarda (Olovli yerliklarda) ovchilar va terimchilar.


Iqtisodiy tuzilma. Oila-nikoh munosabatlari. Ishlab chiqarish qurollari va vositalariga egalik.
Janubiy Amerika ilk sinfiy jamiyatlarining asosiy xususiyatlari. Jamoa lokal guruxlari. Yo'lboshchilar mavqei. Xalq san'ati. Oddiy va ilmiy bilimlar.
Amerika xozirgi aholisi etnik tarkibining vujudga kelishi. Indeys va kelib chiqishi yevropalik bo'lgan xalqlar. Amerika millatlarining kelib chikishi muammolari. Janubiy Amerika axolisi etnik tarkibining shakllanishi va xozirgi zamon.

ADABIYOTLAR:


1.Morgan L.G. Ot Alyaski do Ognеnnoy Zеmli. M. 1967.


2.Tеnnеr D.I.30 lеt srеdi indеytsi. M. 1968.
3.Faynbеrg L.A. Indеytsi Brazilii. M. 1975.
4.Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T. 1985.
5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
6..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001
7.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
8..Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
9.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.

Janubiy Amerikadagi And tog'larining hozirgi Kolumbiya, Ekvador, Peru, Boliviya, Shimoliy Chilida, ya'ni katta xududda kechua til oilasiga oid turli elat va qabilalardan tashkil topgan yuksak madaniyatli Ink davlati bo'lgan. Bu yerda 1 minginchi yillikda kechua va aymara tillaridagi ko'plab mayda qabilalar yashagan. Rivoyatlarga karaganda,XIII asrlarga kelib shu kabilalardan Kusko vohasida joylashgan Inklar kuchayib 1438 yildan qabilalar ittifoqiga bosh bo'ladi va oliy kasta deb taniladi. Boshqa barcha qabilalar unga bo'ysunib soliq to'lab turgan.


Axoli asosan dexqonchilik bilan shug'ullangan. And tog'larida dehqonchilik xo'jaligi er. av.3 ming yillikda paydo bo'lgan. Inklar er.av.6asrda shakllangan chanapata madaniyatining merosxo'ridir. Ular markazlashgan sug'orish tizimini yaratganlar, asosan makka, kartoshkaning ko'p turlarini yetkazib, Yevropaga birinchi shu yerdan olib borilgan. Dalalar tosh bilan berkitilgan kanallar orqali sug'orilgan, suv ombarlari to'ldirilgan. Yerga bronza uchli maxsus tayoq va tosh yoki bronza uchli motiga bilan ishlov berilgan.Umuman 40 ga yaqin ekin turlarini bilgan.
Andlik indeyslar Amerika qit'asiga mansub chorvachilikni bilgan yagona elatlardan biridir. Kechua va aymara xalqlari lama va alpaka hayvonlarni ko'lga o'rgatib, yuk tashishda foydalanganlar. Gushti, yogi, terisi, juni va suyagidan xo'jalikda keng foydalanganlar. Lama yovvoyi turini 3 yilda bir marta mol qo'ralarga kamab, junini olib, keyin qo'yib yuborganlar. Dengiz cho'chqasi va o'rdaklarni ovlaganlar, go'shtini iste'mol qilganlar. Uy hayvonlaridan faqat it saqlaganlar.
Ink davlatida hunarmandchilik rivojlangan. Metall qazib olishni bilganlar. Mis, kumush, oltin, simob va boshqa rangli metallarni, xatto jezni ham ishlab chiqarganlar, turli qurol( o'rok, bolta, pichoq), bezaklar va diniy buyumlar yasaganlar. Charxsiz naqsh berilgan ajoyib sopol idishlar va xaykalchalar ishlaganlar, paxta va jundan chiroyli, nozik matolar tukiganlar. Hech qanday qorishmasiz yirik kesilgan tosh bo'laklaridan dabdabali ibodatxona va qasrlar tiklaganlar. Oddiy kishilarning uylari toshdan yoki g'ishtdan qurilib, qamish yoki somon bilan yopilgan, oynasiz va chipta eshikli kichkina xonalardan iborat bulgan.
Inklarda g'ildirakli transport bo'lmasa ham yo'llarga katta e'tibor berganlar. Bizning davrimizgacha yetib kelgan dengiz sohili va tog' etaklarida qurilgan tog' yo'llar, tunnel va ko'priklar hozirgacha kishini hayratda qoldiradi. Ular yengil sol kemalarda uzoq masofalarga sayohat qilganlar. Pulni bilmaganlar, ammo natural savdo-sotiq rivojlangan. Hokimlar eng mohir ustalarni poytaxtga to'plaganlar. Bo'ysundirilgan qishloqlardan yosh qizlarni zo'rlab keltirganlar va to'rt yil davomida to'qimachilik va boshqa kasblarga o'rgatganlar,keyin ular 30 yoshgacha erga tegmasdan ink zodagonlariga xizmat qilganlar.
Asosiy ijtimoiy birlik qishloq jamoasi (aylyu) hisoblangan. Yer bosh hokimning mulki hisoblansa ham, har yili jamoa a'zolari (oilalar) ga taqsim qilib berilgan. Oliy hokim va kohinlarga maxsus yerlar ajratib berilgan, uni jamoa a'zolari ishlab hosilini yig'ib berganlar. Davlat tuzumi uziga xos quldorlik, imperiya xisoblangan. Inklar yuqori tabaqa deb tanilib, mehnatdan ozod bo'lib, boshqa qabilalar hisobiga yashaganlar. Soliqdan kechua qabilasi ham ozod bo'lgan, boshka qabilalar inklarga qaram bo'lib, soliq to'laganlar, qul yetkazib berganlar. Ammo, urugchilik munosabatlari (fratriylik) saqlangan. Inklar hatto kiyim va bezaklari bilan ajralib, hukmron kastaga aylangan, hokim va kohinlar ham ulardan saylangan. Oliy inka quyosh o'gli hisoblangan. Unga boshqalar itoat kilgan. Inklar davlatida politeistik (ko'p xudolik) dinlar keng tarkalgan. Quyoshga ibodat qilish eng muhim xisoblangan, shuning uchun oliy inka ham xudo darajasiga ko'tarilgan. Ona yerga, tabiatga siginganlar. Kartoshka va Makka xudolari bo'lgan, ajdodlar arvohlariga xam sig'inganlar. Bayramlarda yoki ofat kelsa asirlardan yoki buysundirilgan qabilalarning bolalaridan qurbonlik qilganlar. Kohinlar diniy marosimlardan tashkari astronomik kuzatishlarni ham boshqarib turganlar. Inklarda ikki yil hisobi-Quyosh (366) va oy (354) taqvimi bo'lgan. Tarix va geneologiya ilmi bilan shugullanuvchi maxsus donishmand ( amuta) lar bo'lgan. Jarrohlik tajribasiga ega bo'lganlar, trepanasiya qilishni bilganlar. Iyeroglif yozuvi bilan birga o'ziga xos rangli iplardan tizilgan tugma yozuv ham bulgan. Ammo bu noyob yozuvlar ispan istilochilari tomonidan yo'q kilingan.
Pisarro boshchiligidagi ispanlar inklar davlatini 1531-1533 yillarda talaganlar. Lekin mag'rur inklar qattiq qarshilik ko'rsatganlar. 1572 yildagina inklar ko'zgoloni bostirilib, butun mamlakatni egallashgan. Hozirgacha kechua va aymara xalqlari o'z madaniyatlarini va tilini saqlab kolganlar.
Janubiy Amerikaning tropik o'rmonlar mintaqasida aravak, tupi-guarani va karib til oilasiga mansub turli qabilalar yashagan. Ular nihoyatda qoloq ibtidoiy jamiyat darajasidaga o'troq elatlardir. Asosiy kasbi tropik dehqonchiligi bo'lib, mayda butazorlarni toshboltalar bilan qirqib, kuydirib, kul aralash tuprokni yogoch tayok bilan ishlab makka, batata, loviya, tamaki va paxta ekkanlar.
Amazonka va Orinoka daryolarining tropik urmonlarida ov qilganlar, daryo va ko'llarda baliq tutganlar. Tosh boltalar xam qurol, ham savdo vositasi rolini o'ynagan. Ovda parli o'q-yoy, suyak, chig'anoq va yog'ochdan yasalgan turli qurollar ishlatilgan. Maymun va qushlarni ovlashda uchi kurara nomli usimlik zaxari surtilgan bambukdan yasalgan pufakli naycha qurol (sarbakan) ishlatilgan. Baliq ovida turli tur va savat ishlatilgan, yogochdan kichik kemalar yasalgan. Baliqni o'k-yoy va sanchqi bilan ham ovlaganlar.
Ular to'quvchilikda katta tajribaga ega bo'lganlar. Yogochga osib kuyadigan karavot-gamakni kashf kilib, butun dunyoga nom taratganlar, bezgak kasalini davolashda eng zarur darmon-xinin daraxtini kashf qilgan xam shular. Ular doirasimon yoki turtburchak shaklidagi tomi esa palma yaprogi va butoklar bilan yopilgan uylarda yashaganlar. Ular urug jamoa bulib yashaganlar va umumiy xujalikka ega bulganlar. Ov kiladigan va balik tutadigan umumiy xudud jamoa mulki xisoblangan, ovlangan narsalarni teng taksim kilganlar. Xar bir kishdlok uz-uzini boshkaruvchi jamoaga ega bulib, unga oksokol raxbarlik kilgan. Xar bir kabilada erkaklar ittifoki mavjud bulgan.
Diniy tasavvurlari xam moddiy sharoitga boglik bulgan. Shomonlik keng tarkalgan. Shomonlar arvoxlar bilan vositachi bulib kolmay tabiblik xam kilganlar. Diniy marosim va bayramlarda oddiy musika asboblari (shox, nay) jurligida turli uyinlarga tushganlar, badanlarini buyaganlar, kush pati, yongok, tish va boshka buyumlar bilan bezaganlar. Mustamlakachilar kelishi bilan tropik urmon indeyslari ovga kulay joylarini tashlab changalzor urmonlarni ichkarisiga chekinishga majbur bulganlar. Xozirda xam mustamlakachilar tazyiki ostida turli kasalliklarga chalinmokda va axoli soni kamayib bormokda.
Braziliyaning kalin urmonlarida va toglarida botokuda, jes va boshka til turkumiga oid turli kabilalar yashaydi. Ular dexkonchilikdan xabardor bulsa xam, asosan terimchilik, ovchilik va balikchilik bilan kun kechirganlar. Asosiy kurollari uk-yoy va nayza bulgan, ayollar oddiy yogoch bilan kovlab yemishli ildizlar, urug va mevalarni teganlar, erkaklar esa bugu, straus va boshka xar xil mayda xayvon va kushlarni ovlaganlar. Sanchki va tur bilan balik tutganlar, ularda toshdan yasalgan bolta va pichoklar xam bulgan. Ularda suv saklaydigan savatlar, maxsus uy-ruzgor buyumlari bulgan, kiyimni bilmaganlar. Badanlarini buyab, bezanganlar, kulogiga zirak, labiga yogoch xalka takkanlar. Guruxli nikox va ekzogamiya, jamoada esa ona urugi tartiblari saklangan, ammo erkaklar itifoki ijtimoiy xayotda muxim rol uynagan. Ular xam tabiat kuchlariga siginishgan.
XVII1-X1X asrlarda ular portugallar tomonidan kirgin kilingan, rezervasiyalarga kuchirilgan, ochlik va kasallikka chidolmay ulib ketishgan.
Materikning janubidagi keng dasht xududlarni odatda patagoniya, bepoyon tekisliklarni esa pampa deb ataydilar. Bu yerda xar xil tilda gapiradigan ovchi kabilalar ( chon, araukan, texuelche) yashaganlar. Ular dastlab piyoda yevropaliklar kelgandan keyin otda ov kilganlar. Ov kurollari uk-yoy, bula bulib, tez yuguradigan guanakana, straus va bugularni ovlaganlar. Ular sirli usimlik, urug va ildizlarni xam terib-termachlaganlar.
Pampa ovchilari bekitma yoki xuanaka terisi bilan koplangan chaylalarda yashaganlar. Terilarga ishlov berganlar, belbogli kamzul kiyganlar. Xayvonlar terisidan maxsiga uxshash poyabzal kiyganlar. Shunga karab ispanlar pampa ovchilarini "patagonlik" (katta oyokli) lar deb ataganlar.
Patagonliklar 30-40 oiladan iborat kavm-karindoshlar guruxini tashkil kilgan. Uning boshida oksokol turgan va jamoa ovini boshkargan. Karorgoxlar sodda bulib, kelin uchun kalin tuplangan. Asosiy mulki ot va kuroldan iborat bulib, ular erkaklarga mansubdir, uy-ruzgor buyumlari yengil yogoch va teridan yasalgan. Eri ulgan beva xotinga xech narsa meros kolmagan, ulikdan kolgan barcha buyumlar tarkatib yuborilgan. Inisiasiya marosimlari juda tantanali bayram liboslarida, chaylalarni bezatib, turli rakslar, nogora va surnaylar bilan utkazilgan.
Diniy tasavvurlari totemizm va animizm bilan boglik. Shomonlik xam mavjud bulgan, shomonlar vazifasini xotinlar bajargan, erkak shomonlar xotincha kiyinishi shart bulgan. Ajdodlar arvoxlariga siginish kuchli bulgan.
Amerika kit'asi uzining tabiati singari rang-barang etnik kiyofaga ega. Kashf etilgandan keyin 5 asrlik tarixi davomida kit'aga juda kup elat va xalklar kelib, uning etnik tuzilishida tub uzgarishlarga sabab bulgan. Ularning geografik joylashishida xam katta uzgarishlar ruy bergan. Bu yerda yangi yirik xalklar sunggi davrda shakllangan. Yevropalikla kelgunga kadar tub axoli asosan dexkonchilik, ovchilik, terimchilik va balikchilik bilan shugullanishgan.
Xozir AKSH va Braziliyada 100 dan ortik turli xalklar, Kanada, Meksika va Argentinada 50 dan ortik, Boliviya, Venesuela, Peru, Kolumbiya va Chilida 25 ga yakin xalk va ealatlar yashaydi. Eng kup sonli axoli AKSH da (250 million), Braziliyada (130 million), Meksikada (80 million) yashaydi. Tub axoli xisoblangan indeyslarning avlodlari butun axolining taxminan 6:1 kismini tashkil etadi.
Olimlar Amerika axolisini til jixatdan 2 ta guruxga buladilar:
1.Xind-Yevropa tillari. (ingliz, ispan, fransuz, portugal).
2.Maxalliy indeys tillari (Mayya, astek, aymara, kechua, guarani, penuti, chibcha va xakozo).
XU1-XVII1 asrlarda Afrikadan zurlik bilan keltirilgan millionlab turli elatlar (bantu, yoruba, xuasa, eva) xam kit'aning etnik kiyofasiga ma'lum ta'sir etgan. Xozirgi Amerikaning ayrim mamlakatlarida negrlar xatto kupchilikni tashkil etadi.
Amerikaning etnik tarixida irkiy jixatdan xozigacha kuvgindagi negrlar aloxida urinni egallaydi. Ular XU1 asrning 1 choragidan boshlab asosan Vest-Indiya va Braziliyaga plantasion xujaliklarda ishlatish uchun kul kilib keltirilgan son-sanoksiz negrlar maxalliy etnik jarayonga uz ta'sirini utkazgan. Negrlar dastlab yuzlab keltirilsa, XVII asrda bir necha mingdan iborat bulgan, X1X asr boshlarida 1 mln., 1860 yillarda 4 mln.ga yakin negr kuch bilan keltirilgan. Xozir AKSH axolisining 12% i Latin Amerikasining 9-10 % axolisi negrlardir. Ular asosan antropologik va ba'zi milliy xususiyatlarini saklab, joylaashgan ulkalardagi xukmron tillarni egallaganlar.
Butun Amerikada 3-4 asrlik murakkab assimilasiya va konsolidasiya jarayoni natijasida turli kurama etnik guruxlar paydo bulgan. Bu yerdagi Ispaniya va Portugaliya mulklariga kuchib kelgan ispaniyaliklar va portugaliyaliklar zodagonlarning avlodlari “kreollar” deb nom kozongan. Ular maxalliy boy tabakalari xisoblanib, kavm-karindoshlik alokalarini urnatganlar. Kreollar metropoliya axolisi bilan bir oz ziddiyatda bulganlar, ayrim xukuklar (masalan, xukmronlik kilish) dan maxrum kilingan. Shuning uchun ular X1X asrning 1-choragidan boshlab mustamlakachilik iugagandan keyin mustakillik uchun kurashga bosh bulib, yangi paydo bulgan respublikalarda xokimlikni uz kuliga olganlar.
Aslida irklarning aralashuvi mustamlakachilik davrida boshlangan edi. Okibatda juda kup metislar paydo buldi. Ular yevropaliklar bilan indeyslarning avlodlaridir. Metislar ayniksa, Meksikada, Janubiy Amerikaning garbiy soxillarida, Markaziy Amerika mamlakatlarida, Kolumbiya va Venesuelada kup.
Yevropaliklar bilan negrlar aralashmasidan paydo bulgan avlodlar-mulat deb nom olgan. Ular negrlar kuprok bulgan rayonlarda tarkalgan. Vest-Indiyada bunday avlodlar xatto maxsus terminlar bilan atalgan. Masalan, avlodda turtdan bir kismi negr xisoblansa kvarteron, sakkizdan bir kismi oktron, un oltidan bir kismi musti, uttiz ikkidan bir kismiga mustefino deb nom berilgan. Mazkur tizim asosida kishining ijtimoiy urni belgilangan. Agar ok tanli bilan mustefinodan bola tugilsa, u ok tanli, deb tanilgan va erkinlar katoriga kirgan ( xatto ota-onasi kul bulsa xam).
Markaziy Amerika, Kolumbiya va Ekvadorda indeys bilan negrlar nikoxidan paydo bulgan avlodlarni sambo deb ataganlar. Bulardan tashkari X1X asrning 30 yillarida kullik man kilingandan keyin Amerikaga Xindiston va Xitoydan shartnoma asosida yollanma ishchilar keltirila boshlandi. Ularning kupchiligi Vest-Indiya mamlakatlariga joylashib yangi etnik gruppalarining shakllanishida ishtirok kilganlar.
Indeyslarning xozirgi geografik joylanishi xam notekis. Agar Shimoliy Amerikada eskimos va indeyslarning soni 1,5 mln.dan ortik bulsa, Vest-Indiya va Urugvayda sof indeyslar mutloka yukolib ketgan, Kosta-Rika va Argentinada juda kam kolgan. Latin Amerikasida yashovchi axolining 55 % ini metislar tashkil kiladi. Meksikada esa metislar axolining beshdan turt kismidan iborat. “Ok tanlilar” fakat Argentina, Urugvay va Kosta-Rikada kupchilik axolini tashkil kiladi, kolgan latin mamlakatlarida nisbatan kam. Antropologik va etnografik ma'lumotlarga kura butun Lotin Amerikasida sof yevropoid ( ok tanlilar) irkiga oid tiplar axolining beshdan bir kismini tashkil kiladi, xolos. Ayrim davlatlarda, masalan Dominikan respublikasida esa axolining kup kismi mulatlardan iborat.
Xozirgi davrda Amerika mamlakatlarida barcha elat, kabila va xalklar millat bulib shakllanmokda. Muayyan iktisodiy, territorial, psixika va ma'naviy madaniyat birligi negizida amerika, kanada, meksika, braziliya, venesuela, kuba, kolumbiya va boshka unlab zamonaviy millatlar paydo bulmokda.Amerika axolisining, ayniksa Markaziy va Janubiy kismida joylashgan davlatlarning tarixiy takdiri, til birligi, bir din (katolisizm) ga mansubligi va tabiiy sharoitining nisbatan yakinligi mazkur jarayonni ancha tezlashtirmokda. Lekin Shimoliy Amerika bilan Lotin Amerikasi orasidagi etnik va madaniy tafovutlar kit'a axolisining uziga xos xususiyatlarini belgilab, ularning demografik rivojiga xam zur ta'sir kilib kelmokda.
1960 yillarda Amerikaning shimoliy kismi bilan Lotin Amerikasi axolisi soni taxminan teng bulgan bulsa, xozirda shimolga nisbatan 2 baravar oshdi. Bunday xodisa kit'aning etnik kiyofasiga xam muxim ta'sir etadi.
12-Mavzu: AFRIKA XALKLARI ( 2 soat).

R ye j a :


1.Afrika kit'asi axolisining tarixiy-etnografik joylashishi.
2. Etnogenezi, tili va irki.
3.Yevropaliklar mustamlakachiligining etnik – madaniy okibatlari.

Tayanch suzlar:


Tarixiy – etnografik viloyatlari. Til oilalari va guruxlari. Antropologik tarkibi. Xujalik madaniy tiplar. Antropogenez va Afrika topilmalari. Afrika xalklari kadimgi va urta asrlardagi madaniyati.Yevropa sivilizasiyasi va tropik Afrikadagi davlatlar xamda madaniyatlarning vayron bulishi.
Oila-nikox munosabatlari. Ma'naviy madaniyat.
Xozirgi zamon etnik madaniy jarayonlar.
ADABIYOTLAR:
1. Andrianov B.B. Nеsеlеniе Afriki.M. 1987.
2. Dеvidson B. Afrikantsi. Vvdеniе v istoriyu kulturi. M. 1975.
3. Lvova E.S. Etnografiya Afrika. M.1984.
4. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.
5. Narodi Afriki. M., ANS. 1958.
6.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
7..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

Afrika (“kora kit'a”) kit'asi maydonning kattaligi jixatidan Osiyodan keyin ikkinchi urinda turadi. Uning xududi 30, 3 mln. kv.km bulib, Yevropadan 3 marta katta. Axolisi soni taxminan 700 mln. kishi. Bu yerda kup millionli millatlar (misrliklar, jazoirliklar, marokashlar, amxara va x.k.), katta xalk va elatlar (xausa, fulbe kabilar) bilan birga mayda terib termachilik va ovchilik bilan kun kechiruvchi daydi ibtidoiy kabilalar xam yashaydi. Xozirda Afrikada taxminan 200-250 xalk mavjud. Shulardan 83 tasi 1 milliondan ortik axoliga ega bulib, butun kit'a axolisining 86 % ini tashkil kiladi.


Kit'ani turt tomondan Tinch va Atlantika okeanlari xamda Urta va Kizil dengiz suvlari urab turadi. Uni Yevropadan Gibraltar bugozi ( eni 14 km), Osiyodan Suvaysh kanali ajratib turadi. Kit'ani ekvator chizigi deyarli teng urtasidan kesib utib, uning janubiy va shimoliy kismida subtropik iklimli, serunum, yashash uchun kulay joylardir. Relyefi katta yassi tog shaklida bulib, atroflarida biror toglar mavjud. Uning shimolida Atlas, sharkida Abissin va Sharkiy Afrika yassi tog tismalari joylashgan. Kit'aning 30% xududi baland buyli utlar va savanna bulib, kolgani changalzor, urmon va bepoyon saxrodir.Eng katta daryolardan Nil, Niger, Kongo, Zambezi mavjud. Eng katta kullarikit'a sharkida joylashgan bulib, ular – Viktoriya, Tangonika, Nyasa, Mveru va Markaziy Afrikadagi Chad kulidir.Eng katta saxrolardan Saxroi Kabir, Kalaxari va Namib chullari.
Usimlik dunyosi juda boy. Banan, yer yongogi, xurmo, kofe va kauchuk daraxtining vatanidir. Chorvachilikka kulay, yem-xashakka boy savannada molning ashaddiy dushmani sese pashshasini nixoyatda kupligi tufayli bu soxa kam rivojlangan. Ammo xayvonot dunyosi juda boy, fil, karkidon, oxu, tuyakush, yulbars, arslon, maymun, ilon, timsox kabi xayvonlar juda kup. Afrika eng kup olmos,oltin, platina, uran, temir rudasi, mis, alyumin, fosforit, neft, kumir kabi foydali kazilmalarga boy.
Tabiati singari axolisining etnik kiyofasi joylanishi va zichligi xam turli-tumandir. Kit'aning etnik tuzilishida kadimdan uzok davr mobaynida shakllanib kelgan xalklar muxim urin egallaydi.
Antropologik jixatdan Afrika axolisi uchta yirik irk, urta va aralash tiplardan iborat. Kit'aning shimoliyda Saxroi Kabirning janubigacha yevropoid irkiga oid kora kuz, tulkinsimon korasoch, bugdoy rang tanli, uzunchok yuzli, bir oz burgutsimon burunli arablar, barbarlar yashaydi. Afrikaning asosiy axolisi xisoblangan kup sonli asl negroidlar katta xududda tarkalgan. Ular kop-kora tani, kora kuzi va burama sochlari, kalin labi, keng va puchuk burni kabi belgilari bilan ajralib turadi. Katta negroid irki ichida uzun buyli va tanasi nixoyatda kora nilodlar tipi Nil daryosi yukori okimlarida va Buyuk kullar atrofida yashaydi. Kongo voxasining tropik urmonlarida past buyli (urtacha 141-142 sm), bir oz koramtir tanli, sersokolli, puchuk keng burunli pigmentlar yashaydi. Jismoniy tuzilishi jixatidan Afrikaning eng janubiy kismida yashayotgan bushmenlar va gottentotlar maxsus antropologik tipni tashkil kiladilar. Madagaskar axolisi xam negroid va mongoloid irklari aralashmasidan paydo bulgan maxsus tiplardan iborat.
Sunggi tasniflashga binoan Afrika tillari turtta katta til oilasini tashkil kiladi:
1.Semit-xamit (Afroosiyo).
2.Niger-kordofa.
3.Nil-saxara.
4.Koyson tillari.
Uz navbatida ular xam katta-kichik turkum va guruxlarga bulinadi. Xamit til oilasiga kirgan arab tilida suzlashadigan axoli (misrliklar, jazoirliklar, tunisliklar, liviyaliklar) VII-VII1 asrlarda Arabiston yarim oroliga kuchib kelib, maxalliy tub elat va xalklar bilan aralashib ketishi natijasida paydo bulgan. Eng kadimgi tub axoli avlodlaridan barbarlar fakat Magrib toglarida va Saxroi Kabirda saklanib kolgan.Ammo ularning kupchiligi ( kabillar, tuareglar, rif va boshkalar) xozirda dastlabki tillarini yukotib arab tiliga utganlar. Semit guruxiga kirgan eng yirik xalklardan amxara, tigrai va tigri xozirgi efiopiya millatining negizini xosil kiladi.
Niger-kordofa til oilasidagi xalklar beshta turkum – benue-kongo, kva,monde, garb-atlantika va voltadan iborat.
Nil-saxara til oilasi uchta yirik guruxga – songai, saxara va shari-nilga bulinadi. Mazkur oilaga uchta uziga xos tilga ega elatlar – maba, fur va koma kiradi.
Koyson til oilasiga bushmenlar, gottentotlar va toglik damaralar kiradi. Ular utmishda Janubiy Afrikaning juda keng xududini egallagan. Shuningdek, koyson tillariga Sharkiy Afrikadagi sandave va xatsa elatlari xam kiradi.
Madagaskar orolidagi malgashlar tili, antropologik tuzilishi va madaniyati bilan kit'a axolisidan ancha ajralib turadi. Ularning tili avtroneziya til oilasiga oid, antropologik jixatdan esa janubiy mongoloidlarga yakin.
Kit'ada yashovchi yevropaliklar butun axolining 2-3 % ini tashkil kiladi. Ular asosan inglizlar, burlar, fransuzlar, ispanlar, italyanlar, portugallardan iborat bulib ozchilikni tashkil kilsada, uz iktisodiyoti va siyosiy tuzumiga egadirlar.
Xozirgi afrika xalklarining etnik kiyofasini urganish uchun avvalo uning tarixini bilish zarur. Sunggi un yilliklarda olib borilgan arxeologik izlanishlar Afrika tarixining uzok utmishiga oid katta bir davrni oydinlashtirib berdi. Janubiy va Sharkiy Afrikada avstrolopiteklar yashaganligini xam, kit'a eng kadimgi odamlar vatani ekanligi tasdiklandi. Bu yerda 4 million yil mukaddam gominidlar, ya'ni odamsimon mavjudotlar yashaganligi, odamzot esa 2,5-3 million yillar mukaddam paydo bulganligi aniklandi. Ilk paleolit davriga oid ibtidoiy manzilgoxlar Tanzaniyaning Olduvay darasidan topilgan. Neolit davriga kelib, Shimoliy va Markaziy Misrda, Sudan va boshka voxalarda dexkonchilik va chorvachilik shakllanib, axolining utrok xayot tarziga utishi ruy bergan. Mezolit va Neolit davrlarida xozirgi antropolik tiplar shakllanib bulgan, neolit davriga kelib xozirgi tillar xam shakllanib tugagan.
Misrliklar kushni elatlar xakida muxim yozma manbalar koldirgan. Ularda ok tanli Liviya kabilalari, jigarrang tanli kushetlar, kora tanli nilodlar va boshka xalklar xakida turli xil ma'lumotlar saklangan. Er.av. 3-2 ming yillikda Saxroi Kabirda kirgokchilik bulgan, kuplab elat va xalklarni kuchishga majbur kilgan. Okibatda Saxroi Kabirning janubida uziga xos yangi nok madaniyati shakllangan. Ular temir va boshka metallarni ishlab chikarishni bilgan va foydalanishgan. Eramizning VII1-1X asrlariga kelib tropik Afrikada ekspluatasiya va sinfiy tuzum munosabatlariga asoslangan bir necha yirik davlatlar shakllanib, XU1 asrgacha rivojlanib kelgan. Ulardan Gana, Mali, Songayi, Dagomeya, Xausan shaxar-davlatlari, Sudandagi Kanem-Bornu, Benin, Gvineya soxilidagi Yoruba davlati, kadimgi Kongo va Efiopiya davlatlari va boshkalarni eslash mumkin. Ular ancha rivojlangan ishlab chikarish kuchlariga ega bulgan ijtimoiy mulk va yuksak madaniyat yaratganlar.
Afrika kit'asida mustamlaka XU asr oxiridan boshlandi. Bu davrda kelgindi yevropaliklar bilan maxalliy axoli orasida madaniy tafovut uncha sezilmagan. XU1 asr boshlaridan avj olgan pul savdosi Afrika xalklarining tarixiy tarakkiyotini tuxtatibgina kolmay, balki bir necha asrlarga orkaga tashlagan. Avval portugaliyaliklar, keyin ingliz, golland va fransuz mustamlakachilari kit'ani ochikdan-ochik talaganlar, barcha boyliklarni yuk kilganlar, ogir soliklar solganlar va minglab kishilarni zurlab olib ketib kul kilib sotganlar. Vaxshiy kuldorlik tufayli vafot etgan va Amerikaga olib ketilgan kishilarning soni 100 milliondan ortik bulgan. Kit'adagi ozodlik uchun urushlar, ichki ziddiyat va kurashlar xam minglab Afrikaliklarni yostigini kuritgan va kadimiy davlatlarning inkirozini kuchaytirgan. Mazkur vokealar axolining madaniy jixatdan Yevropadan orkada kolishining asosiy sababidir.
X1X asr urtalarida kul savdosi tugatilib, ullar ozod deb e'lon kilingan edi. Ammo usha davrdan boshlab boskinchi yirik davlatlar Afrikani kaytadan bulib olishga kirishdilar. Kit'a Angliya, Fransiya va Germaniya urtasida talashib buysundirilgan, Kongoni Belgiya egallagan. Birinchi jaxon urushida Germaniya maglubiyatga uchragandan keyin uning mustamlaka kismini golib chikkan Angliya va Fransiya uzaro bulib olishgan. XX asr boshlarida tropik Afrikaning 90,4 % i mustamlaka kilingan edi. Uzok davom etgan ozodlik kurashi natijasida kit'aning kupchilik kismida mustakil va ozod davlatlar karor topdi.
Afrika kit'asining etnik tuzilishini kuyidagi tarixiy etnografik viloyatlarga bulib urganish mumkin:
Shimoliy Afrika xalklari.
Garbiy va Markaziy Afrika xalklari.
Sharkiy va Janubiy Afrika xalklari.
Ular keng xududda joylashgan bulib, umumiy birlika ega bulgan regionlar xisoblanadi. Butun kit'a axolisining tabiiy sharoiti etnik kiyofasi tarixiy takdiri va ijtimoiy-iktisodiy darajasi jixatidan yukoridagi tarixiy etnografik viloyatlarga bulib urganamiz.
13-Mavzu: 1-kism. SHIMOLIY AFRIKA XALKLARI
(2 soat).

R ye j a:


1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Xujaligi va moddiy madaniyati.
3.Ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Shimoliy Afrika va kadimgi plug dexkonchiligi madaniyati. Misr va Katta Magrib. Kuchmanchi va yarim kuchmanchi chorvachilik. Xujalik va ijtimoiy tuzum xususiyatlari. Moddiy madaniyati. Islom dini. Sudan xalki va etnogenezi. Shimoliy afrikaning kishlok axolisi. Falloxlar.


Oila-nikox munosabatlari. Diniy tasavvurlari. Ma'naviy madaniyati. Xozirgi davr etnik madaniy jarayonlari.
ADABIYOTLAR:

1. Bеrnеr O. Sеvеrnaya i Zapadnaya Afrika. M. 1962.


2. Lvova E.S. Etnografiya Afrika. M. 1984.
3. Rеyt T. Narodi Efiopii. M.,1965.
4. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.
5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
6..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

Shimoliy Afrikada asosan arab tilida gapiradigan xalklar yashaganligi uchun uni arab afrikasi deb ataydilar. Aslida bu yerdagi xalklar va elatlar kadimiy aborigen axolining avlodlaridir. Xozirgi davrda Shimoliy Afrika xalklariga Misr, Sudan va Katta Magrib (Tunis, Jazoir, Marokash, Liviya va Mavritaniya, Garbiy Saxroi Kabir) axolisi kiradi.


Kadimgi yunon manbalarida Magrib axolisini Liviyaliklar deb tilga olinadi. Ularning bir kismi kuchmanchilik bilan shugullanuvchi ikkinchi kismi dexkonchilik bilan shugullanuvchi axolidan iborat bulgan. Er.av. 1 ming yillikda ular finikiyaliklar asos solgan Utiku, Karfogen kabi davlatlar bilan uz mustakilligi uchun urushlar olib borgan. Natijada Numidiya va Mavritaniya davlatlari yuzaga kelgan. Rim imperiyasi Karfogenni kulga kiritishi bilan (er.av. 2-asr urtalari.) bu ikki podsholik xam yemiriladi. Maxalliy axoli mavrlar va keyin arablar kelishi bilan barbarlar deb atala boshlanadi. Ular ikki guruxni tashkil kilgan-Zanota va Sanxaja. Zanota kabilalari kuchmanchi tuyakash axolidan iborat. Sanxaja kabilalari esa dexkonchilik va bogdorchilik bilan shugullangan. X1 asrdan boshlab arablarning sulaym va xilol kabilalarining Magribga ommaviy kuchishlari natijasida barbarlarni arablashtirish kuchayadi. Arab xalifaligining jiddiy solik va diniy soxadagi siyosati natijasida arab tili va islom dini keng tarkalgan. XIII asrda Shimoliy Afrikada 3 ta feodal davlat – Mariniylar, Zayyaniylar va Xafsidiylar paydo bulib, to XU1 asrgacha ya'ni turk istilosigacha mavjud bulgan. Barbar va arab kabilalarining aralashishi natijasida magrib xalklari milliy ozodlik kurashiga tortilib, xozirgi millatlar shakllana boshlangan.
Misr xalki eng kadimiy yuksak madaniyat yaratgan etnosdir. Ular er.av. 4 ming yillikdayok sun'iy sugorishga asoslangan dexkonchilikni bilganlar.Arxeologik ma'lumotlarga karaganda antropologik jixatdan Misrning eng kadimiy axolisi er. av. 3ming yillikda Nil vodiysida paydo bulgan dastlabki Misr davlati axolisidan fark kilmaydi.Xozirgi misrliklar xam buyuk madaniyat yaratgan ajdodlaridan irkiy jixatdan kam farklanadilar.Ularning etnik tuzilishida er. av. 1 ming yillik urtalarida Misrni bosib olgan eron istilochilari , keyin makedoniyalik Iskandarning istilosi uz izini koldirgan.VII asr urtalarida Misrni bosib olgan arablar tub maxalliy axoli bilan aralashib, unga uz tili va dinini singdira boshlagan.1517 yilda Misrni Turkiya bosib olib, to X1X asr oxirlarigacha xukmronlik kilgan.1882yilgi Angliya istilosi natijasida Misr mustamlaka kilinib, inglizlarning paxta plantasiyasiga aylanadi.Tinimsiz ozodlik kurashi natijasida misrliklar millat sifatida shakllanibi ikkinchi jaxon urishidan keyin mustakillikka erishgan.1952 yil iyun oyida kirol Farrux taxtdan agdarilib Misr Respublika deb e'lon kilindi.
Misrdan janubda joylashgan Sudan xalki xam milliy ozodlik kurashiga faol tortilib , 1956 yili 1 yanvarda mustakillikka erishgan va uz davlatini respublika deb e'lon kilgan. Sudanliklar (kadimgi Nubiya ) xam yukori madaniyat yaratgan elatlardan.Nubiya tugrisidagi dastlabki ma'lumotlar er. av. 3 ming yilliklarda Misr solnomalarida tilga olingan.
Shimoliy Afrika xalklarining xujaligi jaxondagi eng kadimiy dexkonchilik va chorvachilik xujaligi bulib, uning ajoyib an'analari xozirgacha yetib kelgan.Nil vodiysi va dengiz soxillaridagi serunum yerlarda asosan dexkonchilik, saxro va dashtlarda yarim kuchmanchilik asosiy xujalik tarmogi bulgan.Bu yerdagi dexkonchilik neolit davrida paydo bulgan va daryo toshkinlaridan foydalanib ekin ekishdan iboratbulgan. Nil vodiysida ilgari bir necha ming gektar maydonni uchastkalarga bulib rosh bilan chek solgan va toshkin suvidan tuldirilib bir yarim oygacha suv saklangan.Suv singib ketgandan keyin Nilning serunum loykasiga urug sochganlar. Odatda bugdoy, arpa, loviya, beda va boshka ekinlar ekilgan va kish buyi usib yozga borib xosil bergan.Oddiy dexkon ( falloxlar ) lar uz yerlarini sodda usulda pakir bilan suv chikarib (shaduf orkali ) yoki maxsus mexanizim – sakiya orkali sugorib dexkonchilik kilganlar. Don, loviya va paxta ekinlaridan tashkari falloxlar sholi, shakarkamish, makka, suli, zigir, turli sabzavot va poliz ekinlari, beda ekkanlar.Yerni xaydashda kadimiy temir uchli omoch ishlatilgan, unga xukiz, kutos, eshak, xachir yoki tuya kushilgan. Yerga ishlov berishda motiga ( ketmon ) dan foydalanilgan, xosil urok bilan urilgan va maxsus yogochga ishchi xayvon kushib yanchishgan.Agar Misrda asosan don ,paxta,sabzavot ekilsa , Marokashda makka, Tunisda zaytun daraxti,Janubiy Magribda xurmo ekilgan , bu yerda uzum , anjir, bodom, sitrus usimliklari va sabzovot ustirilgan.
Misr dexkonchiligi an'anaviy uch faslga bulingan: kishki ( shitvi ), yozgi ( sayfi ) va Nilning toshkin davriga tugri keladigan kuzgi ( nili). Kishki ( noyabr – mart ) faslida bugdoy, arpa, piyoz, loviya, beda ekilgan, yozgi ( aprel – avgust ) da paxta, zigir, kandir, shakarkamish, sholi, makka ekishgan, kuzgi faslda ( sentabr – noyabr ) esa asosan sholi, makka va suli ekilgan.
Kishlok jamoasi kadimdan turli uy xunarmandchiligi bilan xam shugullanganlar. Ular kulda va charxda sopol buyumlar yasaganlar, buyra,chipta tukiganlar. Chorvachilik bilan shugullanuvchi axoli esa , jundan xar xil mato, gilam tukiganlar, kigiz, teri poyabzal, egar kabi zarur buyumlar yasaganlar. Shaxarlarda yirik xunarmandchilik, ayniksa , temirchilik, misgarlik, zargarlik, kunchilik, kulolchilik ancha rivojlangan. Misr falloxlari kichik kishloklarda Nil vodiysining sugoriladigan joylarida yashaganlar. Ular xom gishtdan yoki guvaladan bir kavatli tekis tomli uy kurganlar. Dexkon uylari bir xujrali oynasiz va tuynuksiz , yarmisini supali pechka egallagan bulib , shunga tushalgan buyrada yotib turganlar.
Falloxlar ogir turmush sharoitida tirikchilik utkazadilar. Ularning taomlari asosan makka, suli yoki tarikdan yopilgan chuchuk non va atala, piyoz, kalampir yoki bodring, ba'zan kurt iste'mol kiladilar, dengiz soxili va Nil vodiysidagilar balikkovurib yeganlar, gusht juda kam ishlatilgan. Sabzavot xam iste'mol kilingan. Ovkatlanish uch maxal, issik ovkat odatda kechki payt yeyiladi. Ichimliklardan kandsiz kora kofe, achchik choy, arpadan tayyorlangan pivo. Magribda sabzavot va meva kuprok iste'mol kiligan. Afrika arablarining eng sevimli taomi bugdoy yoki arpa unidan yumalok kilib turli ziravorlar solingan bugda pishirilgan kuskus. Uni tayyorlash uchun katta san'at talab kilingan. Kuchmanchi kabilalarning taomi xurmo, chorva maxsulotlaridan – katik, suzma, pishlok va kisman gushtdan iborat.
Falloxlarning an'anaviy kiyimlari ok yoki kuk chitdan tikilgan uzun va keng yengli kuylak va kaltarok ishton, sovuk paytlarda tuya junidan tukilgan matodan tikilgan chakmon, boshida duppi yoki salla. Ayollar xam keng yengli yukorisi bugma, tik yokali uzun kuylak kiyadilar, boshida shol yoki rumol yopinadilar, turli rangdagi munchoklar, misdan, kumush yoki oltindan ishlangan uzuk, sirga, bilaguzuk takadilar. Magribliklar, ayniksa soxillarda yashovchi shaxar axolisi asosan yevropa kiyimiga utganlar. Ammo milliy kiyimlar xam saklangan. Boy tabakalar (ruxoniylar va olimlar, pomeshchik va savdogarlar) kimmatbaxo matolardan tikilgan burnus (yaktak) ka uxshash kiyim kiyadilar, kambagallar esa buz yoki chitdan tikilgan keng kuylak-ishton va ba'zan burnus kiyganlar. Marokashda boshiga salla uralsa, Tunisda kuprok xoji duppi kiyiladi. Ayollari keng va uzun kuylak ustiga kamzul yoki shol, yuziga ok yoki kulrang chachvon yopinadilar. Kishloklarda shaxarga nisbatan yuzini kamrok bekitadilar. Tuareg kabilalarida aksincha erkaklar yuzini bekitib, ayollar esa ochik yuradilar.
Magribning ichkari rayonlarida yarim patriarxal, yarim feodal munosabatlari, jamoachilik tuzumi koldiklari xozirgacha saklanib kelmokda. Jamoa boshliklari feodallarga aylangan, kishlok jamoasi uz-uzini boshkarib turadi. Saxroi Kabirdagi tuareglarja jamoani jamoa kengashi boshkarib, unda ayollar xam ishtirok etganlar. Sudan kuchmanchi kabilalarida xam islom dini tarkalgan bulsa-da, matriarxat munosabatlari saklangan. Ularda nikoxdan keyin kelin ikki-uch bola tugilguncha ona urugida yashaydi, meros xam ona tomoniga utadi. Bakkara kabilasida kizlar va erli ayollar xam shaxsiy erkinlikka ega. Nilot kabilalari xam ibtidoiy kabila va urug munosabatlari ancha mustaxkam saklangan.
Shimoliy Afrika axolisining 94-95 foizi musulmonlar, 4 foizi xristianlar, kolganlari ibtidoiy va boshka dinlarga itoat kiladilar. Magrib va Sudan kuchmanchi kabilalarida turli sexrgarlik urf-odatlari va irimlari keng tarkalgan.

14-Mavzu: 2-kism. GARBIY VA MARKAZIY AFRIKA XALKLARI


( 2soat).

R ye j a:


1.Irkiy kiyofasi va tillari.
2.Xujaligi va moddiy madaniyati.
3.Ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Garbiy Sudan va Bantu xalklari. “Afrika yili”. Dexkonchilik va chorvachilik. Moddiy madaniyati. Ijtimoiy tarakkiyoti xususiyatlari. Mulkiy va sinfiy tabakalanish. Ibtidoiy jamoaviy oilalari va sinfiy munosabatlarning tashkil topishi. Luanti va Benin (sobik Dagomeya) davlatlari. Kishlok jamoasi. Tukimachilik va kunchilik.


Oila-nikox munosabatlari. Ma'naviy madaniyati. Din xalk san'ati. “Podsho onasi”. Poro ittifoki. Ajdodlar ibodati.

ADABIYOTLAR:


1. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Afriki. M.,1981.


2. Andrianov B.V. Nasеlеniе Afriki. M., 1987.
3. Bеrnеr O. Sеvеrnaya i Zapadnaya Afrika. M., 1962.
4. Jabborov N.M. Jahon xalqlari etnografiya. T.,1985.
5. Morеt F. Ekvatorialnaya i vostochnaya Afrika. M.,1951.
6. Devidson B. Afrikantsi. Vvеdеniе v istoriyu kulturi. M.,1975.
7.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
8.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

Garbiy va Markaziy Afrikaga tabiati, etnik tuzilishi, tarixi va ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyotining umumiy xarakteriga karab 24 mamlakat kiradi. Etnik jixatdan bu yerda yashovchi xalklarning kupchiligi adabiyotda garbiy sudan va bantu xalklari degan nom bilan atalgan. Bularning kupchiligi yakin davrlargacha Yevropa davlatlarining mustamlakasi bulib kelgan. Ayniksa ikkinchi jaxon urushidan keyin butun Afrikani larzaga keltirgan milliy ozodlik xarakati juda kup xalklarning mustakil rivojlanishiga yul ochib berdi. Tarixda “Afrika yili” nomi bilan ma'lum.


Garbiy va Markaziy Afrika axolisi turli antropologik va lingvistik guruxlardan iborat bulib, uzlarining xujalik faoliyati, madaniyati va dinlari bilan bir oz ajralib turadilar. Garbiy Afrikaning Shimolida, Mali va Niger territoriyasida yashovchi tuareglar katta yevropoid irkining Urta dengiz tipiga oid. Yevropoid belgilari Markaziy Afrikaning Shimoliy rayonlarida tabu, kanuri kabi elatlarda xam bir oz seziladi. Kolgan barcha xalklar katta negroid irkiga oid. Ammo ular ayrim tiplarga bulingan. Masalan, badanining rangi, labining kalinligi prognatizmi buyi va boshka belgilari bilan senegal tipi, saxara tipi, pakana buyli negril tipi bir-biridan ajralib turadilar.
Garbiy Afrikani etnolingvistik kiyofasi juda rang-barang. Bu yerda xozir bir necha til oilalari va juda kup turkumlarga oid etnoslar yashaydi.Afroosiyo til oilasiga kiradigan barbar va tuareglar va chad turkumiga oid xauslar bilan birga niger-kordofa, nil-saxara, benue-kongolez til oilalariga oid juda kup xalk va elatlar keng territoriyaga joylashgan. Markaziy Afrikaning etnolingvistik kartasi anyaa yaxlit, umumiylikka ega, asosan bantu tillarida gapiradigan xalklardan iborat. Bantu xalklari eramizdan avvalgi 1 ming yillikning urtalarida Markaziy Afrikada paydo bulib, bu yerda kadimdan yashab kelgan pigmey va bushmenlarni yerlarini tortib olib yashay boshladilar. Xozir Markaiy Afrikada 32 mln. bantu xalklari yashaydi. Shulardan eng yirigi baluba, bakonga, ovim bundu, bambundu. Garbiy Afrikada xausa va unga yakin tilda gapiradigan xalklar 10 mln. kishi, benue-kongolez tilida xam 1 mln., volt tilida – 8 mln, garbiy atlantik tilida 10 mln. kishidan iborat.
Markaziy Afrika xalklarining an'anaviy mashguloti dexkonchilik va chorvachilik bulib, 80 foiz axolining xozirgacha asosiy tirikchilik manbai xisoblanadi. Kishlok xujaligida jamoachilik munosabatlari saklanib kelmokda.
Maxalliy dexkonchilik tropik iklimga moslashgan, urmonlarni chopib, ochilgan yerga kul aralash motiga bilan ishlov berib ekin ekiladi. Buz yerga ekin 5-6 yil, ba'zan yer kup bulsa 10-12 yildan keyin kayta ekiladi. Asosiy ekinlardan sholi, makka, suli, botota, shakarkamish, loviya ekiladi, tropik urmonlarda yams, manioka, taro, yeryongok, non daraxti, banan, kovun, sitrus va mevali daraxtlar ustiriladi. Muxim an'anaviy “etnik” maxalliy ekinlardan sholi gvineya-liberiya zonasida yashovchi xalklarga xos bulib, odatda sugorilmay ekiladi. Sholikorlik Niger va Gambiya daryolarining soxillarida 3,5 ming yillar mukaddam paydo bulib, boshka joylarga tarkalgan. Uni daryo yokasidagi pastlik suv toshkini kuprok buladigan yerlarga yoki kupincha ekvatorial iklimli, nam, seryogin tropik urmonlarga ekadilar. Garbiy Afrikada sholidan yiliga 400 ming tonnnaga yakin xosil olinadi.
Chorvachilik fakat shimoliy va janubiy rayonlarda yaulbe, tuareg xalklarida keng tarkalgan. Kuchimanchi va yarim kuchmanchi turmush tarzida yashovchi bu xalklar asosan zebu, kichkina xukiz-idama, ot, tuya, kuy va echki bokib kun kechiradilar. Janubiy kenglikning 10-gradus pastida gvinech savannasida koramol bokish mumkin emas, chunki sese pashshasi molga kirgin keltiradi. Shuning uchun yulbe xalklarining kuchish territoriyasi xam mazkur kenglikning shimolida cheklangan. Koramollar asosan Sudan – Soxil mamlakatlari – Mali, Yukori Volta va Nigeriyada mavjud. Dexkonchilik xujaliklarida xam kisman mol saklanadi.
Garbiy va Markaziy Afrika axolisi turmush tarzi va tabiiy sharoitga moslashgan uylarda yashaydilar. Barcha mamlakatlar asosan agrar xujalikka moslashganligi tufayli axolining kupchilik kismi kishloklarga joylashgan. Ammo Garbiy Afrika kadimiy shaxar madaniyatiga ega bulib, bu yerda urta asrlardayok 70 ga yakin shaxar mavjud bulgan. Regionda keyingi davrlarda shaxarlar kupayib, migrasion jarayon ancha kuchaygan. Markaziy Afrikada aksincha shaxarlar asosan sunggi vaktlarda paydo bula boshlagan, axoli migrasiyasi juda past. Umuman regionning 70-80 prosent axolisi kishlokda joylashgan, ayrim mamlakatlarda xam kup (Chadda 93 prosent, Angola va Zoirda 80-90 present, Niger, Liberiya, Mali, Gvineya-Bisau va Yukori Voltada 90-95 prosent axolisi kishlokda yashaydi).
Turli shakldagi uylar asosan loy va yogochdan kuriladi. Mande, xausava garbiy bantu xalklari loydan doirasimon, oynasiz konus shaklida kurilgan, tomi somon bilan yopilgan uylarda yashaydilar. Mali va Gvineyada yashovchi mandingo xalki 30-40 kishilik ikki-uch avloddan iborat katta oilalar birikib yogoch devorlar bilan uralgan bir necha uylarda istikomat kiladilar. Bunday uy kompleksiga sukala deyiladi. Xozir xam kuchmanchi fulbe kabilalari doira kilib joylashgan urtasi mol saklaydigan kuraga aylangan uylarda katta konu karindosh oila a'zolari bulib yashaydilar. Bunday kurilgan uylarga vuro deb nom berilgan. Kishlok urtasida odatda jamoa majlislari uchun katta uy tiklangan. Kupincha tropik urmonlarda uchraydigan bunday jamoa uylarida erkaklar savat, buyra va boshka buyumlar tukiganlar, uymakorlik va xaykaltaroshlik kilganlar. Jamoa sudi va boshka muxim masalalarni xal kilganlar. Kishloklarda 2000-300 kishi yashagan. Niger voxasida mingga yakin kishilik kishloklar xam mavjud.
Gvineya soxilida yashovchi xalklar yogochdan kurilib loydan urilgan tutburchak shaklida tekis somon tomli uylarda yashaydilar. Masalan, yorubalarning uylari dirasimon kurilib eshiklari xovliga karab ochiladi. Uylarning devorlari bezatilgan, ustunlarga uyma nakshlar berilgan.Gana xalkida uylari ichkari va tashkariga bulingan, xovlilar devor bilan uralgan.Kuchmanchi fulbe va tuareglar kuchishga kulay teri yoki chipta yopilgan chodirlar tiklaganlar. Malidagi songai xalklari uziga xos somon chiptalar bilan egilgan chiviklarga berkitilgan uylarda yashaydilar. Bunday uylarni toshkin davrlarida kuchirishga kulay bulgan.
Maxalliy axolining kiyimlari xam tabiiy sharoitga moslashgan. Sudan – soxilliklarining erkaklari keng kuylak va sharovar (cholvir), ayollari yubkaga uxshash beldan yukori pasti tupikkacha bir necha marta uralgan rangli chitdan iborat kiyim kiyadilar. Tog etaklarida yashovchi fulbe kabilalari sovukda kuylak- ishton kiyganlar, ustidan jun matodan tikilgan kamzul yopinganlar. Tuareglarning erkaklari boshdan oyok kora matoga uranadilar.
Dexkonchilik bilan shugullanuvchi axolining taomlari asosan guruch, sulu, manioka va sabzavotdan iborat. Ular taomni guruch, kuzikorin, sabzavot, gusht yoki balik bilan tayyorlaydilar. Sulidan atala, maniokadan non pishiradilar.
Ijtimoiy tuzumi xam xilma-xil. XU1 asrda paydo bulgan, keyinchalik ingliz mustamlakachilari tomonidan yemirilgan Ashanti davlati bir necha viloyatlarga bulinib, ularni podsho tomonidan tayinlangan urug jamoa boshliklari boshkarib turgan. Jamoa konu-karindoshlik tamoyili asosida tuzilgan, taxt va oksokkollar vazifasi ona urugi tomonidan boshkarilgan. Boshlik vafot etsa uning urniga opasining katta ugli tayinlangan.
Yoruba mamlakatida davlat ishlarida ayollar ishtirok etgan. Bosh xokim koshida saroyda oliy maslaxatchi bulib ayol kishi tayinlangan. U “podshoning onasi” deb e'lon kilingan, chinakam asl onasi esa ugli taxtga chikishi bilan katl etilgan. XVII asrda Dagomeyada xatto ayollar gvardiyasi mavjud bulgan.
Erkaklardan tashkil topgan maxfiy ittifoklar matriarxat urugiga karama-karshi sifatida paydo bulib, sinfiy jamiyatga kelib murakkab funksiyani bajaradi. Ular jamiyatga zur ta'sir etib, asosan zodagonlardan tashkil topgan va uning boshida maxalliy kirol turgan. Sinfiy jamiyat sharoitida erkaklar ittifoki sodda davlat vazifasini bajargan. Ular zurlik yuli bilan axolini vaximaga solib turganlar, solik tuplash, boylik orttirish, siyosiy dushmanlarni yukotishda katta rol uynagan. Vaximali nikob va kiyimlarda daxshatli arvoxlar shaklida kutilmaganda paydo bulib uz kora niyatlarini amalga oshirganlar.Unga kirish uchun murakkab, maxsus maktablarni tugatish zarur bulgan. Masalan, Liberiyadagi Poro ittifokiga 12-14 yoshli bolalar kabul kilingan, maxsus ta'lim-tarbiya berilib, ogir sinovdan keyin a'zolikka utkazilgan. Bola bir necha oy ukitilgan, unga jasorat kursatish, sabr-tokat kilishni, xar xil xunarni va rivoyatlarni urgatganlar. Kurol ishlatish, ov kilish, balik tutishni egallaganlaridan keyin urmonning eng kalin va uzok joyida maxsus marosimlar utkazib fotixa berganlar.
Odatda Afrikani ajdodlar ibodatining klassik namunasi deb xisoblaydilar. Chunki, butun Afrikada ajdodlarga siginish nixoyatda keng tarkalgan. Ammo bu yerda islom va xristian dinlari muxim urin egallaydi.Ulardan tashkari xristian-afrika aralashma diniy e'tikodlari xam keng tarkalgan. Shuningdek, ogzaki ijod, musika san'ati xam nixoyatda rivojlangan. Ajoyi arxitektura namunalari, guzal kushk va saroylar afsonaviy obrazlar tasviri berilgan xaykal va ustunlar jaxon madaniyatigazur xissa kushib kelmokda. Xozir xam xalk ijodi zamirida paydo bulgan badiiy ijod namoyondalari uzlarining ajoyib san'atini namoyish kilib kelmokdalar.
15-Mavzu: 3-kism. SHARKIY VA JANUBIY AFRIKA XALKLARI.
( 4 soat).
R ye j a :
1.Irkiy kiyofasi va tillari.
2.Xujaligi va moddiy madaniyati.
3.Ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Sharkiy Afrika xalklari. Efiopiya va Samali. Jamoaviy xujalik. Dexkonchilik va chorvachilikning roli. Kuchmanchi chorvachilik. Xunarmandchilik va savdo. Moddiy madaniyat. Ijtimoiy tarakkiyot xususiyatlari.


Janubiy Afrikadagi xalklar. Kayson til guruxi. Gottentot chorvadorlari. Bushmenlar-ovchi terimchilar. Pigmeylar va ularning kelib chikishi muammosi. Ijtimoiy munosabatlar.
Madagaskar axolisi-malagasiylar. Xujaligi va moddiy madaniyati. Ijtimoiy tuzumi. Ma'naviy madaniyati.
Afrikadagi xozirgi etnik va madaniy jarayonlar. Yangi etnik birliklarning paydo bulishi. Kabilaviy cheklashlarga karshi kurash. Madaniyat tarakkiyoti. Turmushdagi uzgarishlar.

ADABIYOTLAR:


1. Andrianov B.V. Nasеlеniе Afriki. M. 1987.


2. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Afriki. M, 1981.
3. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.
4. Braynt A. Zulusskiy narod do prixoda еvropеytsеv. M.. 1953.
5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
6.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

Janubiy va Sharkiy Afrikada uziga xos maiiy turmush va madaniyat yaratgan turli etnoslar yashaydi. Bu yerda uz mustakilligini saklab kolgan yagona davlat – Efiopiya va xozirgacha irkchilik tuzumi va mustamlakachilik girdobida yashab kelayotgan Janubiy Afrika respublikasi (JAR) va Namibiya xam joylashgan. Sharkiy Afrikaga Somali, Jibuti, Keniya, Uganda, Tanzaniya, Ruando, Burundi, Zambiya, Malavi davlatlari kiradi.


Kadimiy irklardan Sharkiy Afrikadagi efiop, negroid, negril yoki pigmey va bushmen tiplari sunggi 12-10 ming yillar mukaddam shakllana boshlagan. Bu yerda chorva va dexkonchilik madaniyati Nil voxasiga nisbatan keyinrok eramizdan avvalgi U1 ming yilliklarda neolit davrida yuzaga kelgan. 4-5 ming yillar mukaddam Efiopiya tog etaklarida uy xayvonlarini kulga urgatib don eka boshlaganlar. Neoltik makonlar, dala va kanallar Sharkiy Afrikaning kurgok rayonlarida, Buyuk kullar atrofida topilgan. Shimoli-Sharkiy kismida kushit tilida g8apiradigan kadimiy aborigen axoli, butun sharkda tarkok xolda temir metallurgiyasi bilan tanish, dexkonchilikni bilgan bantu xalklari yashagan.
Janubiy Afrikaning tub axolisi asosan bushmenlar va guttentotlar. Ular kadim zamonlarda butun janubiy va kisman Sharkiy Afrikaning cheksiz tropik urmonlarida keng joylashgan.Xozirgacha ularning ibtidoiy ajdodlari yaratgan koyatosh rasmlari saklanib kolgan. Ularda yovvoyi xayvonlar, ov kilish, terimchilik va urush manzaralari, turli marosimlar tasvirlangan.
Bushmenlar (asli ma'nosi “butazor odamlari”, deb yevropaliklar nom bergan) na dexkonchilikni, na chorvachilikni bilganlar, fakat ovchilik va terimchilik bilan kun kechirganlar. Ular muayyan territoriyaga ega bulgan kabilalarga bulini, daydichilikda kichik gurux bulib ovkat izlab kuchib yurganlar. Erkaklar uk-yoy, chukmor va nayzacha bilan ov kilganlar, ayollar esa oddiy uchi utkir tayok bilan yer kovlab yemishli ildizlar, chuvalchanglarni topib tirikchilik kilganlar.
Guttentotlar bushmenlarga nisbatan bir oz yukori madaniyatga ega bulgan. Ular fakat bir necha asr mukajddam chorvachilikka utganlar, kuy, echki va koramollarni bokib kun kechirganlar.Ular xam tropik urmon axolisidek uylarini doirasimon kura kilib kurganlar va katta patriarxal oilalarga bulinib joylashganlar. Guttentotlar kushni bantu xalklaridan kulolchilik, temir eritish va ishlab chikarish, temir kurollardan foydalanishni kabul kilganlar.
Xozirgi Janubiy Afrikaning asosiy axolisi xisoblangan negroid, bantu xalklari, yukorida kursatilganidek, eramizning yo ming yillarida shimoldan kuchib kelib, eng serunum yerlarni, sharkiy soxillarni egallab olganlar. Asosiy bantu kabilaviy birikmalaridan kosa, zulu, basuto, tevana, shona, rozvi kabilar maxallik kabilalarni asta-sekin sikib chikargan va kisman assimilasiya kilingan. 11 ming yillik boshlarida Zambezi va Limpopo daryolari oraligida Monomotapa nomli yukori madaniyatli ilk sinfiy bantu davlati paydo buldi.
Afrika kit'sining janubiy kismining etnik kiyofasi ancha murakkab. Janubiy Afrika mamlakatlarining beshdan turt kismi turli etnoslardan kuramalashib ketgan afrikaliklardan iborat. Eng kupi bantu xalklari, bushmen va guttentotlar -–0,5 foiz, yevropaliklarning avlodlari metislar bilan – 19 foiz, kelgindi osiyoliklar va ularning avlodlari – 2 foiz.
Efiopiya eng kadimiy madaniyat markazlaridan biri. Bu yerda topilgan toshdan yasalgan mexnat kurollari 3 mln. yillar mukaddam paydo bulgan. Ibtidoiy makonlardan paleolit va ayniksa neolit davriga oid obidalar kup topilgan. Eramizning boshlarida paydo bulgan Aksum podsholigi 1U-X1 asrlarda eng gullab-yashnagan, Misr, Rim-Vizantiya imperiyasi va Shark mamlakatlari bilan savdo alokasi urnatilgan. U asrlardan xristian dini tarkalgan edi. Janubiy Arabiston sekmit tilidagi kabilalarning kuchib kelib maxalliy axoli bilan aralashishi natijasida Efiopiyada yirik xalklar shakllana boshlagan. Utgan asrning ikkinchi yarmidan umumiy Efiopiya davlati paydo buladi va Efiopiya xalklarining birikishiga zamin yaratiladi. Xozir mamlakatda yigirmadan ortik yirik xalklar yashaydi. Shulardan eng kattasi amxara butun axolining yarmini, galla- 23 foizini, tigrai-9,2 foizini, somali –7,3 foizini, sidamo – 3,2 foizini tashkil kiladi.
Yevropoid va negroid irklari urtaligida shakllangan Efiop irkiga tegishli xalklar asosan semit-xamit tillarida gapiradilar. Xozirgi Efiopiyadayashovchi eng katta xalklar amxara va oroma, janubi-sharkiy rayonlardagi somaliylar va boshka elatlar semit til oilasida. Markaziy kismida va janubda kup sonli galla, sidamo, kushit tilida gapiradigan xalklardir. Bular asosan dexkonchilik bilan shugullanadilar.
Efiopiya eng kadimiy dexkonchilik markazlaridan bulib, uning markaziy va garbiy-shimoliy kismlaridagi xaydaladigan yerlarga asosan galla ekilgan. Garbiy, janubiy kismidagi rayonlarda yaylovli chorva xujaligi bilan motiga dexkonchiligi birga olib borilgan. Asosiy ekinlardan bugdoyning ayrim turlari, teffa, durra, makka, arpa, suli, sholi, loviya turlari, nuxat, chechevisa, nut, paxta ekiladi. Efiopiya kofe vatani, eng sevimli ichimlik xam kofedir. Turli sabzavot ekinlar: kalampir, piyoz, sarimsok, karam, bodring, kovok xam yetishtiriladi. Keyingi vaktlarda pomidor, lavlagi, rangli karam, sabzi xam keng tarkalgan. Bogdorchilik rivojlangan, apelsin, limon, mandarin, anor, banan ustiriladi.Dexkon xujaligida kul tukimachiligining keng tarkalganligi tufayli va keyingi davrlarda eksportning kengayishi natijasida paxta eng muxim ekinlardan xisoblanadi. Fakat shimoliy viloyatlarda va Eritriyada temir tishli plug bilan yerga ishlov beriladi.
Dexkonlarning asosiy taomlari xar xil chuchuk non va patirlar, eng sevimli taomi non va yogli va kalampirli loviya kaylasi – shuro. Gusht kam ishlatiladi. Ammo Efiopiyada molning kupligi jixatidan jaxonda eng birinchi urinlarda turadi.
Xunarmandchilik nixoyatda rivojlangan. Temir buyumlar ishlab chikarish, zargarlik birinchi urinda turadi. Kadimiy davralarda efioplar temir buyumlari, bilaguzuk, sirga va boshka turli bezaklarni nozik ornamentlar bilan ishlaganlar. Xatto kiyimlar, metall, ayniksa oltin va kumush buyumlar kimmatbaxo toshlar xam ishlatilgan. Usimlik ornamentlari kadimiy kulyozmalarda xam ishlatilgan. Kulolchilikda zur maxorat bilan spiral ususlida chuzib ajoyib buyumlar ishlab chikariladi. Sopol idishlar utda pishirib sirlangan. Chorva bilan shugullanuvchi axolida kunchilik rivojlangan, turli teri maxsulotlari ishlab chikarilgan.
Efiopiyaning shimoliy va sharkiy rayonlarida yashovchi axoli tugri burchak shaklida mayda tosh va shagaldan tuprok va tezak aralash loydan kurilgan tekis tomli uylarda yashaydilar. Kuchmanchi chorvador axoli uziga xos panjara sinch devorli, tuxum shaklida kalin kuruk xashak bilan yopilgan, ustiga tuya yoki xukiz terisi koplangan uylarda yashaydilar. Keyingi yillarda kuchmanchilarning utrok turmush tarziga utayotgan kismi tukuli uylarni tiklamokdalar.
Efiopiyada shaxar juda kam. Axolining fakat 10 foizi shaxarlarda yashaydi.
Kiyimlari an'anaviy, erkaklari chitdan uzun tik yokali kuylak, tor ishton kiyadilar, ustiga shamma (chopon) yopinadilar, sovukda kapyushonli jundan tukilgan burnus kiyadilar.Ayollarning kiyimlari xam uzun tor yengli kuylak, shamma va burnusdan iborat. Odatda ayol va erkaklar bosh va oyok yalang yuradilar, ayollar ba'zan rumol yopinadilar. Fakat saxroda kaynok kumda teri sandal kiyiladi. Sunggi vaktlarda yevropa kiyimlari keng tarkala boshlagan.
Efiopiya kishloklarida an'anaviy turmush tarzi, moddiy va ma'naviy madaniyatning kadimiy xususiyatlari saklanib kelmokda. Ammo shaxarlarda va yirik kishloklarda an'anaviy maishiy turmush bilan birga yangi shaxar xayoti belgilari sezilmokda. Ayollarda nozik matolardan burma kilib tikilgan kashtali ok kuylaklar, yoshlarda esa yupka va bluzkalar paydo bulmokda. Bayramlarda xamma ok libosdar kiyadilar. Butun xayot ochik xavoda utadi. Xovlida ovkat pishiriladi, chit tukiladi, ip yigiriladi, non yopiladi va kofe kaynatiladi.yu
Somali yarim orolida yashovchi shu nomdagi axolining turmush tarzi efiopiyaliklarga ancha yakin. Eramizdan avvalgi 11 ming yilliklarda bu ulkani kadimiy misrliklar Punt mamlakati deb ataganlar. VII asrdan boshlab Somali arab madaniyati ta'siriga utadi. X-XII asrlada paydo bulgan Adal sultonligi yirik tranzit savdo markaziga aylangan va XII asrlargacha gullab-yashnagan.
Somaliylarning asosiy kismi chorva xujaliklari bilan shugullanadilar. Ayniksa tuyakashlik keng tarkalgan bulib, tuya bilan boylik belgilangan.Undan ortik tuya, bir-ikki yuz kuy va echkiga ega bulgan kishi badavlat xisoblanadi. Ayrim boy oilalar bir necha yuz va xatto mingta tuyaga ega.Somaliylar guruxlarga bulinibkupincha kavmi-karindosh oilalar birikib kuchib yurganlar. Uzok davrga muljallanib kurilgan makon (guri) ni koldirib, uspirin va yoshlar tuyakashlik kilib uzok joylarga kuchib bir necha oygacha poda bilan yashagan. Utrok xolatda fakat axolining uchdan bir kismi yashaydi. Bular asosan vodiylarda joylashgan dexkonlar, xunarmandlar, sadogarlar va soxillardagi balikchilar.
Somaliyliklarning kuchmanchi chorva kismi muvakkat lagerlar tiklab, tuxum shaklida kismlarga bulinib yigishtiriladigan utovlarda, dexkonlar va balikchi utrok axoli silindr shaklidagi tomi soson bilan yopilgan konus (mundullo) larda istikomat kiladilar. Yirik kishloklarda tugri burchakli chipta devorlarda kurilgan, palma yaproklari bilan yopilgan nishab tomli uy (arish) lar tikilgan. Kiyimlari kushni efiopiyaliklarnikiday uzun yaxlit chitdan butun badanini tupigigacha uraydigan sarpo, oyogiga sandal, buyinlariga kur'on suralari yozilgan tumor osadilar. Chorva axolisining asosiy taomi sut, katik, kurt, onda-sonda gusht va atala, dexkonlarning taomi non, atala, sariyog va sut. Axolining kupchiligi diniy e'tikodga tayanib “xarom” xisoblangan balik, parranda va tuxumni iste'mol kilmaydilar.
Afrika, arab va xind madaniyatlarining kup asrdlik yakin alokalari va ular aralashmasidan paydo bulgan yorkin va original suaxili madaniyati xalkaro axamiyatga va juda kup etnoslarga manzur bulgan madaniyatga aylangan. Uy kurilishida, kiyimlarida, badiiy xunarmandchilik buyumlarida, ma'naviy madaniyatida nixoyatda guzal va rang-barang uziga xos xussuiyatlarni saklab kelgan. Keniya xalklarining soxil kismidagi axolisi xozirgacha ajoyib zargar, misgar, yogoch va suyaak uymakorligi san'ati an'analarini davom kildirmokdalar. Suaxilliklarning ok xalat (galabey) lari, kumush bilan kashtalangan chiroyli duppilari, ayollarning kuyuk kuk uziga xos parda va choyshaplari, turli taomlari sharki-janubiy soxil axolisi orasida keng tarkalgan.
Janubiy Afrikaning nisbatan rivojlangan kup tarmokli xujalikka ega bulgan mamlakatlaridan xisoblangan Zimbabve xalklarida an'anavtiy turmush tarzi elementlari ancha saklanib kelgan. Masalan, axolining uchdan ikki kismini tashkil kiluvchi shona xalki xozirgacha derazasiz dirasimon konus shaklidagi somon tomli uylarda yashaydilar, ularning butun faoliyativa tirikchiligi ochik xovlida utadi. Ovkatlari dondan pishirilgan atala sabzavot kaylasi bilan, gushtni fakat oilaviy yoki diniy bayramlarda iste'mol kiladilar. Teridan tikilgan belbog yoki etakcha, ba'zan kabilaviy tartiblar saklangan. Katta etnoterritorial birikmadan iborat kabila jamoasi – “nika” ni an'anaviy oksokollar boshkaradi. Ular muayyan davrda jamoa mulki xisoblangan yerlarni kayta taksimlash, xashar tashkil kilish, marosimlar utkazishga bosh buladilar.Kishlok oilalarida xar bir oila a'zosi xurmatiga karab taom iste'mol kilishda uz urnini avnik bilgan. Xar kishi dala ishlaridan tashkari uyidabir kasbni bilishi, masalana, chipta yoki savat tukishni, sopol idish yasashni uymakorlikni yoki boshka bir kasbni egallashi shart bulgan. Ularning sevimli muzika asboblari turli nogoralar, nay va surnaylar, uziga xos yogoch. Rezanatorga urnatilgan tunikali instrument “mbira”. Juda nozik geometrik nakshlar berilgan sopol buyumlar, tukimalar, applikasiya ususlida tukilgan gilamlar shona xalkiga xos dekorativ san'at namunalaridir.
Etnik jixatdan uziga xos Koysan til turkumiga oid bushmenlarning kurol va buyumlari uk-yoy, ukdon, yogoch suki va sopi, straus tuxumi kobigidan va yovvoyi xayvonlarning osh kozonidan ishlangan suv idishlari. Yoy-ukining uchi toshdan yoki kushni bantu va guttentotlardan almashib olgan metalldan yasalgan.Ular uk-yoyni muzika asbobi sifatida xam ishlata bilganlar. Sexrgarlik marosimlarida muzikantlar chalkancha yotib kuy ijro etadilar. Bushmenlar ota urugidagi kavmi-karindosh guruxlarga birikib daydichilik kilib kuchib yuradilar. Ularda doimiy uylar bulmasdan, turargoxlarida kumni kovlab yoki yertula kilib somon tushab yotganlar, ba'zan xashaklardan chayla kurganlar.
Botsvana axolisining kupchiligida xozirgacha kabila boshliklari arvoxlariga, tabiatga siginish, totemistik tasavvurlar saklangan.Savodsizlik ommaviy bulganligi tufayli diniy e'tikod va marosimlarning mustaxkam asosiy zamin yaratgan.
Janubiy Afrika bantu xalklarining an'anaviy xujaligi chorvachilik va motiga dexkonchiligi, ovchilik va terimchilik bulgan.Barcha bantu xalklari temir va mis eritish , metall- kurol- aslaxa va bezaklar yasash san'atini egallagan.Temirchilik eng xurmatli kasb xisoblangan.Charxsiz ajoyib sopol idishlar yasab, kizil buyok va grafit bilan naksh berilgan va siykalab yaltiratilgan. Ular tukimachilikni bilmasa xam terilarga yaxshi ishlov berib kiyim tikkanlar.
Madagaskar uzining etnik tuzilishi bilan Afrikaliklardan ajralib turadi.Tub axoli bulgan malagasiylar tashki kurinishi, tili, moddiy va ma'naviy madaniyati bilan Janubiy Osiyo xalklariga yakin turadi.Ammo ularning orasida xam mongoloid, xam negroid tiplari uchraydi.Tillari malyya – polineziya oilasiga kiradi.Malagasiylar axolining kupchiligini tashkil kiladi.
Etnogenezi kam urganilgan, ma'lumotlarga karaganda bu yerga er. av. X-X! Asrlarda Janubiy- Sharkiy Osiyodagi orollardan mongoloidlar kuchib kelishgan. Ular ilgari kelgan axoli bilan aralashib xozirgi malagasiy xalkining shakllanishiga asosiy zamin yaratgan.
Malagasiylar xuddi indoneziyaliklar singari yerga ishlov berib sholi ekkanlar, juda uxshash kiyimlar kiyganlar, temir eritish, pufak kurol ishlatish, kema kurishni bilganlar.Diniy marosim vaboshka urf- odatlari xam polineziyaliklarnikiga uxshab ketadi.Ularning juda boy rivoyatlarida uzok utmishda ajdodlarining sharkiy mamlakatlar bilan boglik ekanligi tugrisida xikoya kilinadi.
X1U asrda orol markazida Imerin davlati tashkil topadi va uning axolisining kupchiligi merina xalkidan iborat bulgan.XU1- XVII asrlarda Madagaskarda uchta mustakil turli etnik guruxlardan tashkil topgan davlatlar paydo bulgan.X1X asrga kelib ular birikib , “ Madagaskar kirolligi” ga asos soladi va uni Imerin xokimlari boshkaradi. 1876 yilda 8 yoshdan 16 yoshgacha bolalarni majburiy ukitish joriy kilinadi. Savdo- sotik kilish kuchayadi, sanoat korxonalari paydo buladi. Malagasiy tilida gazeta va jurnallar chika boshlaydi.
1883 yilda boshlangan ikki yillik urushdan keyin Fransiya orolni bosib oladi.Bir necha yil xalk kuzgolonlari davom etib, 1896 yilgi shartnoma asosida Imerin xokimligi tugatiladi, kirolicha mamlakatdan xaydalib yirik davlat arboblari va kirol vakillari katl etiladi.Ozodlik kurashi natijasida 1960 yilda mustakil Malagasiya respublikasi tashkil topadi.1975 yili unga Madagaskar Demokratik Respublikasi deb nom beriladi va yangi xokimiyat konstitusiyani e'lon kiladi.
Orolning 98,8 foiz axolisi malagasiylar bulib, ular 18 ta etnik guruxlarga bulingan.Yiriklari: merina, besimisaraka, besileu va boshkalar.Shuningdek, fransuzlar, xindiylar, pokistonliklar, xitoylar, arablar,makua, suaxil, va komorliklar yashaydi.
Asosiy ozik- ovkat maxsuloti sholi bulib, butun sugoriladigan yerning 95 foizini egallaydi.Sholi kuchatlarini kichik polizlarda yetkazib, keyin dalalarga ekkanlar.Ekinzorlarga suvni kanallar, kichik ariklar orkali yetkazib beradilar.Yerga uzun dastali, temir uchli motiga bilan ishlov berilgan. Sholini yilning oxirida, yomgir kup yogadigan paytda ekib, aprelda yigib-terib olishgan.Makkajuxori, kartoshka, loviya, juxori, manioka, banan, sabzavot, mevali daraxtlar xam ekiladi, asalari va pilla yetishtiriladi.Chorva rayonlarida esa yirik koramol – zebu , chuchka, echki, turli parranda bokiladi. Madagaskarni ba'zan “ zebu oroli “ deb ataydilar, chunki bu yerda 10 mln. ga yakin zebu bokiladi.
Axolining kupchilik kismi kishloklarda yashaydi. Uylari tugri burchakli kilib kamishdan kurilgan , tomlari palma yaproglari bilan yopilgan , devorlari kamishdan tukilib loy bilan suvalgan.Erkaklarning kiyimi belbogcha, ayollarda kulda tukilgan gazlamadan tikilgan yubka kiyishgan. Axolining kupchiligi maxalliy an'anaviy dinlarga, ayniksa ajdodlarga siginish ibodatiga amal kiladilar.Xotira marosimlarida musika, rakslar, miltik otishlar, katta xarajatli xudoilar va xaftalab davom etadigan ziyofatlar juda keng tarkalgan.Ular ulimni xayotning davomi deb tasavvur kiladilar.Ular ajdodlarning arvoxlari birga uyda yashaydi, kolgan avlodlarning turmushini, an'anaviy udumlarga amal kilinishini kuzatadilar, deb uylashgan.
Malagasiylarda tosh yoki yogoch uymakorligi, sopol idishlarga va gazlamalarga tasvir berish san'ati ancha rivojlangan. Musika va ogzaki ijod xam rivojlangan.
Madagaskar axolisi xozirda tinch mexnat sharoitida yashab, ma'rifat yulidan borib , tarakkiyot sari dadil intilmokda.
16-Mavzu: YEVROPA XALKLARI ( 6 soat).

R ye j a:


1.Tarixiy-etnografik viloyatlari. Etnik tarkibi, til oilalari va
antropologiyasi.
2.Xujalik xayoti va moddiy madaniyati.
3.Ijtimoiy turmushi, oila-nikox munosabatlari va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Kadimiy madaniyat uchogi. Tabiiy va sun'iy urmonlar. Yevropani tarixiy-etnografik rayonlashtirish.Etnik tarkibining shakllanishi va til oilalari. Etnogenezi va etnik tarix muammosi.


“Xalklarning buyuk kuchishi” ning axamiyati. Urta asr migrasiyasi va xozirgi etnik guruxlarning shakllanishi. Irklari va irkiy tiplari.
Yevropaning turli mintakalarida an'anaviy mashgulotlar. Xujalik xolati. Moddiy madaniyati. Oila va nikox munosabatlari va ijtimoiy turmush tarzi. Urta asr jamoasining roli. Ma'naviy madaniyati. Xristianlikkacha bulgan davrda xalk e'tikodlari. Folklor, xalk san'ati. Yevropadagi xozirgi etnik jarayonlar.

ADABIYOTLAR:


1. Nidеrlе L. Etnichеskiе protsеssi v stranax Zarubеjnaya Еvropi. M.,1970.


2. Kultura i bit narodov Zarubеjnoy Еvropi. Etnografichеskoе isslеdovaniе. M. 1967.
3. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.
4. Narodi Zarubеjnoy Еvropе. Tom:1-2. M., 1964-65.
5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
6.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001
Yevropa xalklari eng kadimgi zamonlardan yuksak madaniyat yaratgan, ayniksa kuxna Gresiya va Rim davrlaridan boshlab ular Yevropa madaniyatiga asos solgan elatlarning avlodlaridir.
Butun yer yuzidagi kuruklikning 4,9 mln. kv.km. ( 4 foizi) ni egallagan Yevropada taxminan 600 million kishi yashaydi. Bu yerda xozirgi davrda 50 dan ortik katta-kichik xalklar mavjud. Ularning etnik kiyofasi va ma'naviy tarakkiyoti bir-biri bilan boglik. Kit'aning boshka kit'alardan farki shundan iboratki, mamlakatlar orasida tabiiy gov xisoblangan baland toglar va bepoyon saxro-dashtlar yuk. Aksincha, davlatlar bir-biri bilan serunum tuprokli vodiylar va urmonli adirlar bilan chegaradosh. Kengligi garbdan sharkkacha ya'ni Priney yarim orolining Atlantika soxillaridan Kora dengiz soxillarigacha chuzilgan.
Yevropada kema suzadigan daryolar kup. Dunay, Visla, Oder, Elba, Reyn, Sena, Luara, Po, Rona kabi daryolar muxim aloka vositasini bajaribgina kolmay, xalk xujaligining turli soxalarida keng foydalanib kelingan.Usimlik va xayvonot dunyosi kup asrlik xujalik faoliyati tufayli uzgarib ketgan.Asrlar davomida kadimiy urmonlarni ayovsiz kesib, bepoyon ekin maydonlarining paydo bulishi natijasida tabiiy manzara uzgarib ketgan. Butun Yevropa tekisliklarida eng kadimgi dexkonchilik va chorva markazlari joylashgan. Serunum tuprokli yerlar eski urmon va daraxtzorlardan tozalanib ekin dalalariga, tog yonbagirlari esa mol bokiladigan yaylovlarga aylantirilgan. Kit'aning taxminan 3g'2 kismini xozirda tabiiy va sun'iy urmonlar egallaydi. Ammo ular nixoyatda notekis joylashgan.
Tabiiy geografik jixatdan kit'ani bir necha viloyatlarga bulish mumkin. Etnografik nuktai – nazardan keyingi tasniflashga binoan kit'a 4ta guruxni tashkil etadi:
1.Shimoliy Yevropa (Finlandiya, Shvesiya, Norvegiya, Daniya, Islandiya).
2.Sharkiy Yevropa (Polsha, Germaniya, Chexiya, Slavakiya, Vengriya, Ruminiya
Bolgariya, Yugoslaviya, Albaniya).
3.Garbiy Yevropa (Angliya, Irlandiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya,
Shveysariya, Avstriya, Monoka, Lyuksemburg).
4.Janubiy Yevropa (Portugaliya, Ispaniya, Italiya, Gresiya, Gibraltar,
Malta, San-Marino, Kipr).
Insoniyat Janubiy Yevropa va uning urta kismini eng kadimgi davrlardan uzlashtira boshlagan. Keyingi asrlarda utkazilgan tadkikotlar shuni kursatdiki kupchilik Yevropa mamlakatlarida ilk paleolit davridan odamlar yashagan. Fransiya gorlaridan topilgan tosh kurollar bu yerda ketma-ket paleolit madaniyati shakllanib kelganligini tasdiklaydi. Kuyi paleolit madaniyatining ijodkorlari – geydelberg va neandertal deb atalgan mavjudotlar xali xozirgi zamon odami shakliga yetmagan bulsada yukori paleolit madaniyatini yaratganlar va ongli odam ( sapiyens) darajasiga kutarilgan. Keyingi vakillar deyarli butun Yevropaga tarkalgan. Ularni antropologlar irkiy jixatdan xozirgi yevropaliklarga yakin kramonon irkiy tipi deb ta'riflaydilar.Demak, xozirgi yevropaliklarning bevosita ajdodlari er.av. 30 ming yillar mukaddam paydo bulgan.
Ular dastlab yirik xayvonlarni ov kilib kun kechirganlar, gorlarda , chayla va yertulalarda yashab toshdan, yogoch va suyakdan turli kurollar yasaganlar. Teridan kiyim tikishni bilganlar. Ular kichik uruglarga bulingan, koyalarga rasmlar chizganlar, turlicha xujalik tiplarini yaratganlar. Masalan, Boltik buyida asosan balikchilik ( maglemos madaniyati), shimoliy dengiz soxillarida dengiz terimchiligi (kyokkemeding madaniyati) xujaliklari paydo bulgan.
Neolit davrida ya'ni er.av. 4-2 ming yilliklarda tosh kurollar ishlab chikarilishi takomillashadi, uk-yoy kashf etiladi, kulolchilik va tukimachilik paydo buladi. Asta-sekin dexkonchilik va chorvachilik xujaliklari tashkil topib utrok axoliga xos kishloklar tashkil topadi. Er.av. 2 ming yillikdan boshlab butun Yevropa kit'asiga xind-yevropa tillarida gapiradigan kabilalar tarkala boshlaydi. Ular asta-sekin janubda Bolkon yarim orolini va Krit orolini keyin Italiyaning kup kismini egallaydi. Eng katta tulkin ( kelt kabilalari) Garbiy Yevropaga yetib xozirgi Fransiya va Belgiyaga joylashgan. Priney yarim oroliga kelgan keltlar iberlar bilan aralashib “keltiber” axolisiga asos solgan, Britaniya orolini egallagan.
Sharkdan kuchib kelgan gunnlar, avarlar, bulgor va vengerlar maxalliy xind-yevropa xalklarini xarakatga keltirgan. Usha davrda german kabilalari garb tomon siljib keng xududda joylashgan. Dnepr va Visla voxalarida yashagan slavyan kabilalari esa Bolkon yarim orolida va Sharkiy Yevropaga kuchib kelib urnashgan. Bu etnik jarayon keyinchalik xam davom etib xozirgi Yevropa xalklarining shakllanishiga asos solgan.
Xozirgi Yevropa xalklarining kupchiligi Xind - Yevropa – slavyan , german, roman va kelt tillarida gapiradigan slavyan til turkumiga Grabiy slavyanlardan chxlar, slovaklar, polyaklar va janubiy slavyanlardan serblar, bolgarlar, xorvatlar, slovenlar, chernogorlar, makedoniyaliklar va bosniylar kiradi. Roman til turkumiga janub va garbda yashovchi italyanlar, fransuzlar, vallonlar, ispanlar, portugallar, ruminlar kiradi. Kadimgi davrda keng tarkalgan kelt tilida gapiradigan elatlarning avlodi xozir fakat Irlandiyada, kisman Shotlandiyada, Angliya va Fransiyaning Bretan yarim orolida yashaydi. Keltlarning kup kismi Rim imperiyasi xukmronlik kilgan davrda roman tillari bilan aralashib, keyinchalik german kabilalari tarkalishi bilan german tiliga singib ketgan. German xalklariga nemislar, avstriyaliklar, gollandlar, flamandlar, shvedlar, norveglar, daniyaliklar, islandlar, inglizlar va kisman shveysariyaliklar kiradi. Xind-Yevropa tilarida greklar va albanlar xam gapiradi. Vengerlar yoki madyarlar, finnlar, soamlar va loparlar finno – ugor til oilasiga kiradi. Bolkon yarim orolida yashovchi turklar va gagauzlar esa turkiy tillarda gapiradilar. Fakat Malta orolida arab tili saklangan.
Eng yirik xalklarning etnik tarixi tugrisida kiskacha gapirib utish zarur. Garbiy slavyanlardan polyaklar X asrlarga kelib polyaklar, vislyanlar, pomoryanlar, mazovsha va silezliklardan tashkil topgan davlat territoriyasida xalk sifatida shakllangan. Usha davrlarda Buyuk moroviya knyazligi chegarasida chex, slovak, morava kabilalari birikib xozirgi Chexiya va Slavakiya xalklariga asos solgan edi.
Xozir bolgar xalki U-U1 asrlarda Bolkonga kelgan janubiy slavyan kabilalari bilan maxalliy frakiy axolisi xamda VII asrlarda sharkdan bosib kirgan va uz nomini bergan turkiy tildagi kuchmanchi bulgorlarning aralashishi natijasidapaydo buladi.
Yugoslaviya xalklarining slavyan ajdodlari VII asrlarda juda keng territoriyada - Kora dengiz kirgoklaridan Adriatikagacha joylashgan. Ular kadimgi maxalliy illiriya va frakiyalik roman xalklari bilan tuknashib kisman kuvib chikarganlar yoki aralashib ketgan.
Xozirgi eng katta millatlardan xisoblangan nemislarning etnogenezida kadimgi elatlardan keltlar, sungra saks, bavar, tyuring, gess, frank kabi kabilalar muxim rol uynagan. X asrda nemislar mustamlakasiga aylangan Oder va Elba daryolari buylarida yashovchi slavyanlar xam nemislar bilan aralashib ketib. Uz madaniy ta'sirini utkazgan. Urta asrlar davrida tarkok xolatda yashagan nemis xalki uziga xos madaniyat yaratgan. German tiliga yakin inglizlarning kelib chikishida xam dastlab Britaniya oroliga kuchib kelgan keltlar, eramizning birinchi ming yilligi urtalarida joylashgan kup sonli german kabilalari – anglosaklar, yuta va frizlar, keyinchalik normanlar muxim urinni egallaydi.
Fransuz xalkining shakllanishida xam kelt tilida gapiradigan gallar asosiy rol uynagan. Ular eramizdan avvalgi 1 asrlarda rimliklar tomonidan bosib olingan va romanlashtirilgan. Keyin vestgot, burgund va frank kabi german kabilalari fransuz xalkining muxim komponenti bulib roman elatlari bilan aralashib ketgan, frank kabilalaridag esa fransuz xalkining nomi kelib chikkan.
Italyan xalkiga dastavval eramizdan avvalgi 1 ming yillikda Appenin yarim oroliga kelib joylashgan italiy kabilalari, ayniksa, latinlar asos solgan. Rim imperiyasi yemirilgandan keyin U asrlardan boshlab bir necha yuz yillar davomida varvar kabilalari bosib keladilar va yuksak madaniyatli italiyaliklarga kushilib singib ketgan. Eramizning ikkinchi ming yilligiga kelib, xozirgi italyan xalki shakllana boshlaydi.
Pireney yarim orolida eng kadimgi axoli iberlar va basklar yashagan. Ular bilan eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda latin tilida gapiradigan elatlar aralashishi natijasida xozirgi ispan va portugal xalklari paydo buladi. Ammo xozir xam Pireneyda kisman Fransiyada yashovchi kadimiy basklarning avlodlari uz tillarini saklab kolganlar. Ular uziga xos ona tilidan tashkari kaymi mamlakatdla yashasa, masalan, Ispaniyadagilar ispan tilini, Fransiyadagi basklarfransuz tilini xam tulik egallaganlar.Yukorida ta'kidlanganidek chet el Yevropasining etnik kiyofasidagi milliy tuzilishi murakkab va kup asrlik jarayon maxsulidir.
Xozir Yevropa axolisining yarmisiga yakini bir millatlik, ya'ni 95 % dan ortigi asosiy tub millat vakillari yashaydigan mamlakatlar. Ayrim davlatlar mayda millatlarning yirik guruxlari joylashgan, ba'zilari esa kup millatli mamlakatlar katoriga kiradi. Maslana, Yugoslaviyada serblar, xorvatlar, chernogorlar, bosniylar, slovenlar, makedonliklar, albanlar, vengerlar, Belgiyada flomandlar va vallonlar, Buyuk Britaniyada inglizlar, shotlandlar, irlandlar, uelskkliklar, gallar, Chexoslavakiyada chexlar va slovaklar, Ispaniyada ispanlar, katolonliklar, nalisiylar, basklar.
Xind-Yevropa til oilasiga kiradigan kadimgi frakiyaliklarning avlodlari xisoblangan albanlar va antik davrdagi yunonlar bilan urta asrlarda shimoldan kuchib kelgan slavyanlar va albanlar bilan aralashib ketgan xozirgi greklar mustakil guruxga ajralib tilida va turmush tarzida uziga xos xususiyatlarni saklab kolganlar. Butun Yevropaga mayda guruxlarga bulinib tarkalgan lulilar (asli ular X-XII asrlarda Xindistondan kelib, X1U-XU asrlar davomida turli mamlakatlarga joylashgan) xam Xind-Yevropa tillarining vakillaridir. Daydichilik turmush tarziga urgangan lulilarning kupchiligi xozir Bolgariya, Ruminiya, Vengriya va kisman Chexiya va Slovakiyada yashaydi.
Yevropa mamlakatlarida yashovchi yaxudiylar asosan usha mamlakatning tilida gapiradilar, ammo diniy ibodatda kadimiy yaxudiylarning tilidan foydalanadilar. Boshka til oilalarining vakillaridan ural tili oilasiga oid uchta xalk: finlar, vengerlar xamda kuchmanchi lopar (saam)lar, turkiy til guruxiga tegishli Bolkon yarim orolidagi usmon turklari va gagauzlar uz tillarida gapiradilar. Malta va Sisiliya janubidagi Choko orollarida axoli semit til oilasiga mansub tunis shevasiga yakin arab tili vakillaridir. Ammo ularning tillarida italyan va ingliz suzlari kup uchraydi.
Yevropada kadimiy davrlardan maxalliy tabiiy sharoitga moslashgan yevropoid irkining xar xil tiplari joylashgan. Aslida bu yerda ikkita irkiy tip farklanadi: ok tanli, malla rang sochli, kuk kuz belgilari bilan ajralib turgan shimoliy yevropoid va kora sochli, kora kuzli tipidagi janubiy yevropoid irklari. Mazkur tiplarning urta tipi ikkalasining belgilarini saklagan.
Nixoyat murakkab etnik jarayon Yevropa axolisining xujaligida va moddiy madaniyatida xam uz aksini topgan. Bu yerda yashovchi turli xalk va elatlar uziga xos umumiy xususiyatlar bilan bir katorda umumevropa madaniyatini yaratganlar. Yevropa xalklarining xujalik tiplari deyarli bir xil. Chunki butun Yevropa asosan mu'tadil iklimli zonada joylashgan. Eng kadimiy davrlardan neolit va bronza zamonida paydo bulgan dexkonchilik xujaligi barcha xalk va elatlarning iktisodiyoti va turmushini belgilab bergan va kup avrlardan beri xujalik faoliyatining negizini xosil kilgan.
Antik davrlardagi chet el Yevropasida nixoyatda yuksak xujalik madaniyatini yaratgan edi. Ammo varvarlar istilosidan keyin Rim imperiyasi yemirilibi xujalik xayoti butunlay tushkunlikka uchraydi. Albatta ajoyib an'analar zamini kuchli bulganligi tufayli kiska muddat ichida urta asrlar iktisodiyotida kayta tiklanish namoyon buldi.
Xozirgi davrda Yevropaning xujalik xayoti dastavval, uning xalk xujaligi bilan belgilanadi. Jaxondagi 22 ta eng yirik industrial davlatlarning 12 tasi ushbu regionda joylashgan: bulardan Belgiya, Buyuk Britaniya, ispaniya, Italiya, Fransiya, Niderlandiya, Germaniya, Shveysariya, Shvesiya, Chexiya, Slovakiya, Ruminiya. Ammo ayrim davlatlarda boshka soxalar rivojlangan. Masalan, Avstriya, Shveysariya va xokazoda sanoatga nisbatan xizmat kursatish soxasi milliy daromadning asosini tashkil kiladi.
Skandinaviya xujaligining xukmron soxasi balikchilik xisoblanadi yoki Daniya, Niderlandiya, Fransiya va Vengriya rivojlangan sanoatga ega bulsa-da, eksport maxsulot yetishtiradigan yirik kishlok xujaligiga ega mamlakatlardir.
Xozirgi Yevropa sanoatining barcha soxalari yuksak rivojlangan, ammo eng yirik tarmogi mashinasozlik xisoblanadi. Yevropadagi davlatlar jaxondagi mashina va uskunalar ishlab chikarishning uchdan ikki kismini egallagan. Eng kup eksport maxsulotlaridan xar xil stanoklar, texnlogiya, elektrotexnika va tukimachilik uskunalari, ilmiy ka kontrol ulchov asboblari, yengil va yuk avtomobillari, traktorlar va boshka mashinasozlik tovarlari. Yevropa kemasozlik va maishiy elektronika asboblarini eksport kilishda Yaponiyadan, samolyotsozlik, ximoblash mashinalari, radio va teleapparaturalar ishlab chikarishda AKShdan orkada xolos.
Sunggi yillarda Yevropada ximiya sanoati nixoyatda tez sur'atlar bilan usa boshladi. Yevropa mamlakatlari jaxon bozorida plastik materiallar, sintetika va sun'iy tolalar, farmasevtika, lak va buyoklar, azot ugitlar kabi ximiya maxsulotlarini chikarishda birinchi uringa kutarilgan. Ayrim mamlakatlar tor soxada mutaxassislashsada, tashki bozorga ishlab chikarayotgan maxsulotlarining uchdan ikki kismini yetkazib beradi.
Yevropa dexkonchiligi mamlakatlar orasida ekiladigan ekinlari bilan bir oz fark kiladi, xolos. Misol, Markaziy kismdagi mamlakatlarda asosan bugdoy, arpa, kartoshka, lavlagi, garbida – dastavval arpa, javdar, bugdoy, suli, sunggi asrdan boshlab kartoshka, janubiy rayonlarida ayniksa Chexiya va Slovakiya, Ruminiya va Bolgariyada makkajuxori, Italiyada sholi va boshka don xamda poliz ekinlari ekiladi, bogdorchilik va uzumchilik juda keng tarkalgan. Janubiy Yevropada uzumzorlar, zaytun daraxti, anjirzorlar kup uchraydi. Gresiyada paxta va tamaki yetishtirish muxim xujalik soxasi xisoblanadi. Shimolda texnika ekinlaridan zigirpoya va kanop ekiladi. Asli greklarda kadimiy davrlardan uzumchilik, bodom va xar xil mevalar kup yetishtiriladi. Zaytun ekinlari Ellinlar tomonidan Pireney yarim oroliga kadimiy davrlarda keltirib ekilgan, xozir Ispaniya zaytun yogi ishlab chikarishda jaxonda birinchi urinda, uzumzorlar maydoni buyicha ikkinchi urinda turadi.
Chorvachilik xamma xalklar orasida tarkalgan. Italiya, Karpat, Bolkon va Alp togli rayonlarida kuychilik muxim xujalik soxasidir. Skandinaviya mamlakatlarida, fransuzlar, irlandiyaliklar, valliylar va britanlar koramol chorvasi rivojlangan va shu asosda sut maxsulotlari ishlab chikarish tarakkiy etgan. Chorvachilikda asosan gusht va sut olinadi, yukori sifatli maxsulotlar yetishtiriladi. Kelt xalklari dexkonchilikda asosan yem-xashak yetishtirish buyicha birinchi urinni egallaydi.
Dengiz soxillarida yashovchi norveglar, islandiyaliklar, gollandlar, Urta va Shimoliy dengiz axolisi – nemislar, inglizlar, grek va ispanlar xayotida balikchilik eng muxim xujalik soxasi bulib, ularning asosiy tirikchilik manbaidir. Kadimgi davrlarda katta rolb uynagan ovchilik xozir fakat sportning bir turiga aylangan. Urta asrlarda feodallar uchun ovchilik maishat va lazzat manbai xisoblangan, dexkonlar undan maxrum bulgan, u konunlar bilan cheklangan. Xunarmandchilikning badiiy soxalari xar bir yevropa xalkida kadimdan rivojlanib kelgan va ular asosan shaxarlarda sex tartibida joylashgan.
Xozir an'anaviy mayda xunarmandchilikning badiiy soxalari, masalan, kulolchilik, shisha ishlab chikarish, zargarlik, kashtachilik, muzika asboblari va uyinchoklar ishlab chikarish, gilam va polos tukish kabilar ayrim mamlakatlarda saklangan xolos.Norveglar, shvedlar, nemislar, shveysariyaliklar va avstriyaliklarda yogoch ustunlar,eshik, rom xamda uy-ruzgor buyumlariga uyma nakshlar berish ancha rivojlangan.
Maishiy turmushning an'anaviy xususiyatlari kuprok uy va uy-ruzgor buyumlari, kiyim va taomlarida namoyon bulmokda. Eng kadimiy antik zamonlarda paydo bulib xozirgacha usib kelayotgan shaxarlar Yevropaning uziga xos madaniyatini yuzaga keltirgan va butun jaxonga tarkatgan.
Uylar xam kurilish materiallariga, rejasi va tomining shakliga, yashash va xujalik xonalarining tuzilishiga karab bir necha tiplarga bulingan. Butun Yevropa gorizontal bir xonali reja asosida kurilgan uylardan bir necha kavatli kup xonali dabdabali imoratlardan kup uchraydi. Masalan, Janubiy Yevropada, ya'ni Urta dengiz soxillariga yakin rayonlarda toshdan kurilgan katta ikki-uch kavatli uylar keng tarkalgan., odatda bunday uylarning pastki kavati xujalik xonalari, Shveysariya, Shimoliy Italiya, Yugoslaviya, Avstriya, Janubiy Germaniyada poydevori toshdan uzi yogochdan kurilgan alp uylari ancha ajralib turadi. Xujalik va yashash xonalari kompleks kilib kurilgan imoratlarni frankon yoki yukori nemis uylari deb ataydilar.
Uylarni jixozlash milliy an'analar bilan boglik. Umumiy buyumlardan, xar xil yogoch mebellar, temir, shisha, chinni va sopol idishlar, turli bezaklar va pardalar bilan bezaganlar. Yevropa mebel va servislari xozirgacha jaxon mikyosida zamonaviy madaniyo namuna bulib kelmokda.
Yevropa xalklarining kiyimlari eng oddiy paleolit davridagi etakchalardan to xozirgi zamonaviy kiyimlargacha bulgan davrni bosib utgan. Endi butun Yevropaga tarkalgan shaxar sarpolari deyarli barcha yerda milliy kiyimlarni kamayib borishiga sabab bulmokda. Yevropa kostyumlari uzining nokulayligiga karamay, xatto issik tropik mamlakatlarda xam keng tarkalmokda. Xalk kiyimlarini asosan bayramlarda, yayafestival yoki karnavallarda, xor va ansambllarda uchratish mumkin. Ilgari, ayniksa urta asrlarda xar bir tabakalanish kiyimlarda sezilmaydi, balki ular kosmopolitik tusga kirgan.
Albatta, ayrim xalklarning kishlok axolisida shaxar kiyimi keng tarkalsada. Milliy sarpolar saklangan. Masalan, Italiya kishloklarida xaligacha erkaklar kalta tizadan pastgacha shim, ok uzun yengli kuylak (kamicha), kalta kurtka (jakka) yoki ensiz jilet (panchotto), boshiga shlyapa yoki beretto kiyadilar. Ayollarda uzun keng yubka va etak (grembuile), kashtali ok kuylak (kamicha), belgacha kalta kofta va jilet, boshiga rumol, Alp toglarida tagi mixli yogoch tufli yoki xom teridan tikilgan yengil sandal kiyiladi. Fransuz ayollarining kiyimlari xam Italiya ayollarnikiga uxshab ketadi. Erkaklari esa uzun tor shimlar, tik yokali kuylaklar, jilet va buyniga rumol, fetra yoki somon shlyapa kiyadilar. Keyingi yillarda bluzka kiyiladigan bulgan.
Yevropa xalklarining milliy xususiyatlari kuprok taomlarida namoyon buladi. Masalan, roman xalklari italyanlarda sevimli taomlardan makaron maxsulotlari juda keng tarkalgan. Ularda kunduzgi ovkatga biirinchi tomat kaylasi yoki yog va suzma, ba'zan kiyma gusht solingan xurda. Dexkon shurvasi (dzuppasi) ga loviya va sabzavot solib pishiriladi va unga non tugraladi. Keyin polenta, kovurilgan sabzavot, salat, meva, suzma iste'mol kilinadi. Kunduzgi ovkatga albatta uzum vinosi yoki sevimli ichimlik kofe beriladi. Fransuzlarning milliy taomlari nixoyatda boy va rang-barangligi bilan mashxur. Taomlarida sabzavot va yemishli ildizli maxsulotlar, kuyon va parranda gushti, janubda kaptar gushti muxim urinni egallaydi. An'anaviy sevimli taomlardan kaynatilgan usimlik yogiga pishirilgan gusht bilan bifshteks va kartoshka, piyozli kaynatma shurvaga sir solish keng tarkalgan. Provansda kalampirli turli baliklardan pishirilgan shurva ancha obru kozongan. U yerda dengiz jonivori-ulitkani sarimsok va non bilan iste'mol kilishni yaxshi kuradilar. Kadimgi kelt xalklarida, masalan, Buyuk Britaniyada, yevropa taomlaridan uncha fark kilmasa xam, uziga xos milliy taomlar, ayniksa don solib pishirilgan shurvalar, suli atalasi, gel va irlandiyaliklarda, balikva sutli taomlar mavjud.Dengiz va daryo soxillarida yashovchi elatlar balikdan turli xil taomlar tayyorlaydilar.
Yevropa mamlakatlarida yashovchi barcha xalklarning ijtimoiy va oilaviy turmushi umumiylikka ega bulgan. Xristian dini axlokiga tayanib, xususiy mulkka asoslangan xolda kichik monogam oila butun Yevropada keng tarkalgan. Ammo ayrim patriarxal natural xujalik mavjud bulgan ba'zi joylarda arxaik tipdagi katta patriarxal oilalar va oila-nikox tartiblari xam uchraydi. Patriarxal urugchilik tartiblarining kodliklari albanlarda, chernogorlarda, toglik shotlandlarda, kisman uels va irlandiyaliklarda bir oz seziladi. Oila jamoa munosabatlari yakin davrgacha ayrim bolkon xalklarida saklanib kelgan. Mazkur oilaviy munosabatlarning yemirilishi maxsus minorat odatini yaratgan edi. Ilgari kelt va german xalklarida ma'lum bulgan bu odatga binoan meros ota-onadan kenja ugilga utish rasmi bilan almashadi. Keyinchalik mayorat odati, ya'ni meros katta ugilga utish rasmi bilan almashadi. Janubiy slavyanlarda katta patriarxal oila natural xujalikka asoslangan 20-50, ba'zan 100 ga yetadigan kavmu karindoshlardan tashkil topgan jamoadan iborat edi.
Nikox tuylarida va boshka oilaviy urf-odatlarda ancha arxaik belgilarni xozirgacha uchratish mumkin. Kalin saklanmagan bulsada, kelinni olib kochish, uni “sotib olish” rasmi, kiz moli, kuyov sovgasi kabi udumlar xali nikox tuylaridagi kadimgi urf-odatlar sifatida namoyon buladi. Kiz yoshligidan mexnat kilib, uzi sepini tayyorlashi kup xalklarda shart bulgan. Nikox doimo ijtimoiy xarakterga ega bulgan oilaviy vokea xozir xam unda kupchilik ishtirok kiladi, an'anaviy marosimlar, rasm-rusumlar bajariladi. Deyarli xamma yerda kelin-kuyovlar cherkovda nikoxlantirilsa-da, ammo nikox tuyi asosan xalk an'analariga tayanadi.
Keiyngi ikki ming yil davomida Yevropaning diniy urf-odatlari bir necha marta uzgargan. XX asrning boshlarida bu yerda maxalliy dinlar tarkalgan. Katta territoriyani egallagan Rim imperiyasida ancha rivojlangan politeystik diniy ibodatlar kirib kelgan. Imperiya chegarasida joylashgan "varvar" kabilalar orasida ibtidoiy dinlar tarkalgan.
Rim imperiyasining yemirilishi davriga kelib. Eramizning U asrlari oxirida Yevropa dinlari geografiyaisda jiddiy uzgarishlar ruy beradi. Eramizning boshlarida Sharkiy Urta dengiz soxillarida paydo bulgan xristian dini 1U-U asrlarda imperiyaning kupchilik rayonlariga, ba'zi german kabilalari va xatto Irlandiyaga tarkala boshlagan. Ammo uzok davrlargacha kadimiy maxalliy dinlar, ayniksa, kishloklarda saklanib kelgan. Fakat, 1X-X1 asrlarda butun Yevropa xristianlashtirilgan.
Pravoslav dini Vizantiyadan chikib Yevropaning sharkiy va janubi-sharkiy mamlakatlariga, grek, bolgar, gagauz, serb, janubiy alban va rumin xalklari orasiga tarkalgan. Xozir pravoslav dini Gresiyada xukmron va bu yerda uning markazi joylashgan.
Islom dini Yevropaga dastlab arab istilochilari tomonidan keltirilgan va Pireney yarim oroliga tarkatilgan. Istilochilar xaydalgandan keyin XU asrlarda xristianlik kayta tiklangan. Usha davrlarda , ya'ni yakin X1U-XU asrlarda Usmon turklari Bolkon yarim orolini bosib olib axolining ancha kismini musulmonlashtirgan va imperiya vaktida xukmron din bulgan. Turklar Bosniya va Gersogovina axolisini islom diniga utkazgan.
Butun Yevropada daydib yurgan lulilar odatda asosiy turar joyidagi dinlarga itoat kiladilar. Ularning orasida masalan, pravoslavlar, katolik va musulmon diniga utganlar uchraydi. Dindir yaxudiylar esa xozirgacha uzining milliy dini xisoblangan iudizmga rioya kiladilar.
Yevropa xalklarida rasmiy dinlardan tashkari eng kadimgi, xatto ibtidoiy e'tikod va urf-odatlar xam kisman saklanib kolgan. Ayniksa dexkonchilik bilan boglik bulgan xar xil dastur va rasmlar, sexrgarlik urf-odati va irimlari xaligacha uchraydi. Xozir xam yil fasllari,ekish va xosil yigish bilan boglik dabdabali karnaval va bayramlar utkazadilar, unda turli afsonaviy obrazlar namoyish kilinadi.
Albatta, eng tarakkiy kilgan yuksak madaniyatli Yevropa xalklarida professional ijoddan xalk ijodini ajratish ancha kiyin. Chunki folklorda xam, muzika va tasviriy san'atda xam zur maxorat bilan yaratilgan xalk ijodi namunalari juda katta urinni egallaydi. Eng kadimgi ertaklar, kaxramonlar xakida eposlar badiiy jixatdan professional yozuvchi va shoirlar tomonidan kaytadan ishlab chikilgan. Aka-ukalar Grimm, Gofman, Andersen, Selpa Lagerlef, Oskar Uayld va boshkalarning ertaklari, xatto Gomerning "I“iada" ”a “Odessiya”si, urta asrlardagi “Nibeluneglar tugrisida ashula”, “Gudring tugrisida ashula”, skandinavlarning saglari, Karelofin eposi “Kalevala” kabi xalk dostonlari aslida badiiylashtirilgan asarlardir. Tarixiy vokealar bilan boglik lirik-epik ashulalar ancha keyin paydo bulgan,ammo juda keng tarkalgan. Xozirgacha yetib kelgan oilaviy marosimlarda aytiladigan ashulalar, sevgi kuylari xam eng kadimiy folklor namunalaridir. Folklorning tarkibiy kismi xisoblangan ommaviy xalk teatrlari xozirgi davrda professional teatr san'atiga singib ketgan. Yevropada dastavval professional teatr kadimgi Gresiyada diniy marosimlar va bayramlar munosabati bilan paydo bulgan edi. Uygonish davridan boshlab drama, tragediya, komediya ancha rivojlangan. XU1 asrda dastlab Italiyada, keyin butun Yevropada opera paydo buladi. Ammo yevropa xalklarining kupchiligida professional klassik teatr bilan bir katorda ommaviy teatrlashtirilgan xalk uyinlari xozirgacha saklanib kelgan. Bu uyinlar katta diniy yoki fasl bayramlarida namoyish kilinadi va nixoyatda rang-barang uyin kulgi, ashula va muzika sadolari ostida utkaziladi.
Ammo keyingi yillarda kino san'ati, radio va televidiniyening gurkiab usishi va uning ta'siri natijasida asrlar davomida xalk sevib kelgan ommaviy tomoshalar kamayib ketmokda.

17-Mavzu: YEVROSIYO VA MDX XALKLARI.


1-kism. SHARKIY SLAVYAN XALKLARI. ( 2 soat).
R ye j a:
1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Xujaligi va moddiy madaniyati.
3.Ijtimoiy tuzumi va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Axolisi soni va joylashishi. Laxja (dialekt) xususiyatlari. Antrpologik guruxlar. Etnogenezi va etnik tarixi. Kadimgi rus xalkining shakllanishi. Rus, ukrain va beloruslarning kushiluvi. Madaniyatining kelib chikishi umumiyligi va yakinligi.Rus, ukrain va beloruslarning etnik guruxlari.


Tarixiy – etnografik viloyatlar va ularning xujalik, moddiy va ma'naviymadaniyat soxasidagi uziga xos xususiyatlari. Manzulgoxlar va turar joylar, kiyim-kechaklar, transport vositalari, ozik-ovkatlar, mexnat kurollari va osbob-anjomlar. Kishlok jamoasi, patriarxal oilaviy munosabatlari. Marosim va urf-odatlari. Xalk bayramlari. Ma'naviy madaniyat. Folklor va tasviriy san'at. Xristianlikkacha bulgan e'tikodlar.

ADABIYOTLAR:


1. Nidеrlе L. Slavyanskiе drеvnosti. M. 1956.


2. Trеtyakov P.N. Vostochno slavyanskiе plеmnе. M. 1953.
3. Etnografiya vostochnoy slavyan. Ochеrki traditsionnoy kulturi. M. 1987.
4. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T. 1985.
5.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar. 6..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

MDX dagi eng kup sonli tili va madaniyati bir-biriga yakin asosan rus, ukrain va belorus xalklaridan iborat sharkiy slavyanlar MDX axolisining deyarli turtdan uch kismini tashkil kiladi.


Irkiy jixatdan ular katta yevropoid irkiga oid bulib, uzaro bir necha tiplarga bulinadi. Janubiy Ukraina va Kora dengiz soxillarida yashovchi axoli kora kosh va kora kuzli atlanto- kora dengiz tipiga kiradi. Sharkiy Yevropa tekisliklarida istikomat kiluvchi rus, ukrain va beloruslar malla rang tipidagi irkiy tiplarni tashkil kilsa, shimoliy rayonlarda yashovchi kismi katta yevropoid irkining belomor – baltika tipiga oiddir. Sharkiy viloyatlarda yashovchi ruslarda xatto mongoloid belgilari bir oz seziladi.
Sharkiy lsavyan til turkumiga kirgan rus tili ikki shevaga bulingan: biri shimoliy rus va ikkinchisi janubiy rus shvalaridan iborat, fakat talaffuzi bilan farklanadi. Ukrain va belorus tillari xam rus tiliga ancha yakin. Uchalasi xam Xind-Yevropa til oilasining slavyan turkumining sharkiy slavyan shoxobchasini tashkil kiladi.
Uzlarining kelib chikishi, tili va madaniyati bilan sharkiy slavyanlar Yevropadagi garbiy va janubiy slavyanlar bilan kup umumiylikka ega. Ammo xozirgacha ularning etnogenezi eng murakkab xal kilinmagan muammolar bilan tula. Chunki xozirgacha umuman slavyanlarning kelib chikishi tulik anklanmagan. Bu masala xatto bir necha nazariyalar va chalkash muloxazalar mavjud.
Arxeologik kashfiyotlarga karaganda slavyanlarning etnogenezi eramizdan avvalgi 111-11 ming yilliklarda Markaziy, Shimoliy va Sharkiy Yevropada paydo bulgan Xind-Yevropa kabilalari bilan boglik. Slavyanlarning kadimgi ibtidoiy makonlari Urta Dnepr buylari va Yukori Dnestr, Shimolida Karpat etaklari va Visla voxasida joylashgan. Oder va Elba kirgoklarida xam slavyanlar Kora dengiz shimoliyda joylashgan “antlar” nomi bilan tilga olinadi. Keyinchalik slavyan kabilalari ancha aktiv ravishda tevarak-atrofga kuchib Yevropaning kup kismiga tarkaladi. Eramizning birinchi ming yilligi urtalariga kelib sharkiy slavyanlar Sharkiy Yevropaga joylasha boshlaydi. Janub tomon kuchib ular Dnepr buylab Dunay soxillarigacha katta territoriyani egallab olganlar. Shimoliy Garb tomon ketgan kismi letto-litva kabilalri bilan kushnilikda shimolda esa Ilmen va Chud kullariga yetib Volga-Oka daryo artalarida utrok bulib joylashgan.
Shunday kilib eramizning 1 ming yilligi oxirida – 11 ming yilligi boshlarida juda keng territoriyada rus solnomalarida tilga olingan kadimgi kabila turkumlarining birikib aralashib ketishi natijasida kadimgi rus xalki paydo buladi. Bu jarayon okibatda butun sharkiy slavyanlarni kadimgi rus davlati – Kiyev Rusi tevaragida jipslashtiradi. Usha davrda Dnepr buyida joylashgan rus yoki ros kabila itifoki Kiyev davlatining paydo bulishida asosiy rolni uynagan. Bu kabilalarning nomi maxalliy Ros daryosi nomi bilan boglik bulib, rus xalkining nomi xam ana shundan kelib chikkanligi extimol. Kadimgi rus xalki uzining umumiy tili, madaniyati, yozuvi va adabiyotiga ega bulgan.
Feodal tarkoklik, uzaro urushlar va ayniksa XIII asrdagi tatar-mugul istilosi yaxlit rus xalkining shakllanishiga katta gov bulgan. X1U asrdan boshlab kadimgi rus elati zaminida uchta yakin karindosh, ammo mustakil – rus, ukrain va belorus xalklari shakllana boshlaydi. Keyinchalik buyuk Moskva knyazligi atrofida jipslashgan rus xalki markazlashgan davlatga ega bulib, rus adabiy tilini paydo kiladi. XU1-XVII asrlardan boshlab Moskvaning siyosiy ta'siri kuchayib, kudratlashgan rus davlati kam axoliga ega shimoliy va janubiy rayonlarga, Ural va Sibir tomonlarga uzluksiz ravishda bostirib kirib, uzining etnik territoriyasini ancha kengaytirdi. Ruslar kuyi Volgabuyi va Shimoliy Kavkazni xam egallaganlar. XVII1-X1X asrlarda Rossiya chegarasi Baltika buyi, Kora dengiz soxillari, Zakavkazye, Urta Osiyo, Kozogiston va Uzok Shark rayonlarigacha chuzilgan va ruslarning ayrim kismi kuchib borib joylashgan. Ular maxalliy xalklar bilan yakinlashib xujalik va madaniy jixatdan tub axoliga zur ta'sir kursatganlar, uz navbatida boy maxalliy xujalik tajribasiga va madaniyat yutuklarini uzlashtirganlar.
Ruslarning juda keng territoriyada turli tabiiy sharoitlarda joylashganligi ularni ikkita katta turkumga – shimoliy va janubiy rus (velikorus) larga bulinishiga sabab bulgan. Ular fakat tili, ya'ni suzida “u” yoki “o” ishlatilishi bilan fark kiladilar. Utmishda moddiy va ma'naviy madaniyatida xam ba'zi farklovchi xususiyatlarmavjud bulgan. Asrlar davomida ruslar, yukorida kayd kilinganidek, Volga orkasiga, Ural va Sibirga asta-sekin siljib gayri tabiiy sharoit va elatlar orasiga tushib maxalliy madaniyatni singdirib, uziga xos etnografik guruxlarni paydo kilganlar. Masalan, shimolga Ok va Barensev dengizlari soxillariga kuchib borgan pomorlar asosan dengiz ovi va balikchilik bilan shugullanib uziga xos madaniyat va maishiy turmush yaratganlar. Janubiy va sharkiy chegara rayonlariga joylashtirilgan xarbiy xizmatdagi ruslardan “kazak” deb nom olgan maxsus etnografik guruxlar (don kazaklari, ural kazaklari) paydo bulgan edi. Urta Ural urmonlarida joylashgan Kerjaklar: Pechora pastki okimidagi pustozerlar va ustilemlar: Kaluga – Bryansk – Orlov urmonlaridagi polexlar: Sibir va shimoldagi starojil axolisi (kolimaliklar, russko-ustinliklar, markovichilar, kamchadallar) kabi mayda gurux ruslar xam uziga xos madaniy-maishiy xususiyatlarini saklab tevarak-atrofdagi xalklarning madaniy an'analarini kabul kilib olganlar.
Ayrim etnografik guruxga staro obryadliklar (Altoydagi “polyaklar”, Kozogistonning Buxtarma daryosi soxillaridagi “kamenshiklar”, Zabaykalyedagi “semeyskiylar”) ni kiritish mumkin.
Ruslardan keyingi MDXdagi eng katta millat ukrainlar bulib, ular asosan Ukrainada joylashgan. Ukrainadan tashkarida, kupincha kushni Rossiya rayonlarida (Voronej, Rostov viloyatlarida, Krasnodar ulkasida), Moldaviyada, Urta Osiyo respublikalarida va Kozogistonda 6 millionga yakin ukrainlar yashaydi. Chet ellarda Ayniksa AKSH, Kanada va Argentinada yashovchi ukrainlarning soni 1,6 mln.dan ortik.
Ukrain xalki xam ruslar va beloruslar singari konu karindosh sharkiy slavyan kabilalaridan tashkil topgan kadimiy umumrus elatlaridan ajralib chikkan etnosdir.
Ukrain xalkining shakllanishi Urta Podneprovye rayoni – Kiyevshina markazi bilan bir kancha vilotyalarning jipslashishi orkali ruy beradi. Buyuk Litva knyazligi chegarasida belorus xalki shakllana boshlagan edi. Mazkur jarayon chet el istilochilari bilan milliy ozodlik uchun kurashda namoyon bulgan.
Ukrain va belorus axolisi ancha zich yirik territoriyada joylashgan bulib, ular ruslardek mayda etnografik turkumlarga bulinmagan. Sharkiy toglik rayonlarda yashovchi axoli – lemkalar, gusullar va verxovinlar, Polesedagi poleshuklar ba'zi xususiyatlari bilan ajralib turadi, xolos.
Shunday kilib, XU1 asrga kelib ukrain xalkining shakllanishi tugallanadi. Keyingi asrdan boshlab asta-sekin ukrain burjua millati paydo buladi va XVII-XVII1 asrlarda Ukraina bilan Rossiyaning kushilishi natijasida milliy shakllanish kuchayadi. Utgan asrning urtalarida krepostnoylik xukuki bekor kilinganidan sung mazkur jarayon tugallangan edi. Ukrainada sovet xokimiyati urnatilishi bilan ukrain sosialistik millati yuzaga keladi. Yangi tarixiy birlikning tulik yakunlanishi uchun kadimiy ona yurt yerlarini kaytadan kushib olish muxim axamiyatga ega buldi.
Beloruslar xam asosan Belorusiya territoriyasida joylashgan bulib, ozgina kismi kushni Rossiya, Kozogiston va Boltik buyi respublikalarida yashaydi. Beloruslarning etnik negizini sharkiy slavyan kabilalari bilan birga kisman aralashib ketgan litvalik etnik elementlar tashkil kiladi. 1X asrlarda mazkur kabilalar boshka sharkiy slavyanlar bilan birga Kadimiy rus davlatiga kirib kadimiy rus xalkining tarkibiy kismini tashkil etgan. Bu davlat inkirozga uchragandan keyin belorus yerlari Buyuk Litva knyazligiga kushiladi. 1569 yilda esa Rech Pospalita ixtiyoriga utadi. Chet el boskinchilariga karshi kursha jarayonida belorus xalki shakllanib XU1 asrda birlik yuzaga keladi. XVII1 asrda belorus yerlari Rossiyaga kushiladi. Belorus xalki ichida ayrim etnografik guruxlar xam saklangan bulib ular ba'zi maishiy turmush va madaniy xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Albatta sharkiy slavyan xalklarining kelib chikishi, tili va joylanishidagi umumiyliklar ularning xujaligi,maishiy turmushi va madaniyatida xam uz aksini topgan. Rus, ukrain va beloruslarning xayotida umumiy belgilarning shakllanishida shubxasiz umumiy geografik sharoit xam muxim axamiyatga ega. Ular uzlarining kadimgi ajdodlarini dexkonchilik madaniyatini meros kilib olganlar. Bu yerda dexkonchilik eramizdan avvalgi 1U ming yilliklarda paydo bulib butun viloyatlarga, shimoliy Tayga urmonlariga, janubiy dashtga tarkalgan. Oddiy bir tishli omoch-raladan to ikki tishli omochga va murakkab gildirakli pluggacha ega bulganlar. Donni urok va chalgi bilan urganlar. Ular asosani javdar, suli, arpa, bugdoy, holgom, dukkakli ekinlar, keyinrok makka, tomat, kungabokar va kartoshka ekkanlar. Texnika ekinlaridan zigirpoya va kanop ekilgan. Sharkiy slavyanlarda chorvachilik dexkonchilik bilan boglik bulgan. Chorva mollardan koramol, kuy-echki, chuchkaot va parranda saklaganlar. Moldan ishchi kuchi sifatida xamda gusht, sut, yog va terisi uchun foydalanganlar. Ukrainada ayniksa Karpat rayonlarida kuychilik asosiy xujalik soxasi xisoblangan. Daryo va dengiz soxillarida yashovschi axoli balikchilik, shimolda va Sibirda ovchilik, urmonlarda esa asalarichilik bilan shugullanganlar, asta-sekin Sharkiy Yevropa axolisida uziga xos kompleks xujalik-dexkonchilik va chorvachilik bilan ovchilik, terimchilik va balikchilik paydo bulgan.
Dexkonchilikda tuprok va iklim sharoitiga karab ikki xil tipni ajratish mumkin. Dasht va urmonli dasht zonasida dam berilgan partav yerli xujaliklar keng tarkalgan. Urmon joylarda boshkacha kompleks tipdagi xujaliklar yuzaga kelgan. Ular xam ochik partav yerlardan, xam urmon ichidagi daraxtlarni kuydirib ochilgan yerlardan foydalangan. Ikki – uch foydalangandan sung bu yerlar ozib kuch-kuvvati kolmagach, yangi yerlar ochilgan. X1-XII asrlardan boshlab uch paykalli almashib jkish joriy kilingan.
X1X asrda ovchilik va balikchilik dastlabki axamiyatini yukotib yordamchi xujalik yoki xavaskorlik soxasiga aylangan. Ammo ovbop xayvonlar va baliklar kup bulgan joylarda katta kul va urmonlarda xujalik muxim urinni egallab kelgan. Ayniksa, kambagal dexkon xujaliklarida turli urmon mevalari, yongok, kuzikorin xar xil yemishli usimliklarni terib ovkatga ishlatilgan.
Kapitalimz tarakkiy kilishi bilan natural xujalik yemirilib, kup xunar-kasblar inkirozga uchradi. Industrial xujalikning paydo bulishi rus, ukrain va belorus xalklarining xayotida, ularning turmush tarzida jiddiy uzgarishlarga olib keldi.
Axolining joylanishi, kishlok tiplari va uylari, ularning xususiyatlari geografik sharoit, ijtimoiy, siyosiy va iktisodiy faktorlar bilan belgilanadi. Xozirgi sharkiy slavyan xalklarining joylashishi shaxar va kishlok tipida namoyon bulib, ular orasidagi tafovut kun sayin kamayib bormokda, kishloklar yiriklashib, ularning kurilishi, obodonlashishi shaxarga yakinlashgan. Ammo kup kishloklarning arxitekturasi, kurilish va tipologiyasida an'anaviy belgilar xam saklanib kolgan. Rossiya va Ukrainaning janubiy viloyatlari juda katta, bir necha ming xovlili kishloklar daryo buylarida joylashgan, markaziy viloyatlarda urtacharok, 10-15 dan 100-150 xovliga yakin, shimolda esa kichik, bir necha xovlili kishloklar mavjud. Dasht viloyatlarda axoli uzunasiga yul buylab, kucha kvartal tipida yoki chalkash kuchalardan iborat tup uyli kishloklarda istikomat kilgan. Bunday an'anaviy kishloklar katorida yoki urnida yangicha kurilish inshootlari keng mikyosda olib borilishi urushdan keyin asosiy tendensiya buldi.
Janubdagi uylar an'anaviy tipda somon, yogoch, loydan kurilib, oklangan. Odatda ular ikki-uch xonali bulib, xovlida xujalik inshootlari tiklangan. Markaziy rus viloyatlarida yoki Belorus urmonlarida asosiy kurilish materialli yogoch bulganligi tufayli kuprok pastrok, yogoch uylar tiklangan, xujalik inshootlari uyga yakin kurilgan. Shimoldagi uylarning xususiyati aksincha turar joy xonalari va xujalik xujralari xammasi bir joyda joylashgan, kompleks katta dabdabali xovlilardan iborat. Uylarning jixozlanishi deyarli bir tipda bulgan.
Xalklarning etnografik xususiyatlari kuprok milliy kiyimlarda namoyon buladi. Yakin davrlargacha sharkiy slavyanlarning xalk kiyimlari uyda tukilib tikilgan. Uzlari zigirpoya va kanop ustirib tolasidan ip yigirganlar. Jun va teridan turli kiyimlar tikkanlar. Kuy terisidan pustin (kojux yoki shuba) tikib kiyilgan. Ayollarning kuylak va ichki kiyimlari turli xilda. Kiyim tikishda yomon kuz, yovuz kuchlardan saklaydigan turli irimlarga rioya kilganlar. Bayram va tuy, motam kiyimlari xar xil bulgan.
Shuni aloxida kayd kilish lozimki, ilgari turli kiyimlarning xar xillari turli kadimiy etno – madaniy guruxlarning joylanishiga tugri kelgan. Masalan, katak-katak yupkasimon kiyim kompleksi xindevropa guruxlari joylashgan xududga tarkalgan. Mazkur kiyimlar odatda yarim jun kushib matodan tikilib rang-barang kashtalangan va bezatilgan
Etnografik jixatdan ayollarning bosh kiyimlari dikkatga sazovor. Masalan, kizlar bilan erga chikkan ayollarning bosh kiyimi va soch urimi jiddiy farklangan. Kizlar bir urim soch koldirgan, nikox faktida kiyiladigan bosh kiyim eng muxim va tantanali odatlar bilan boglik bulgan. Janubiy viloyatlardagi rus, ukrain va belorus ayollari boshiga gulchambarlar takish xamda gulchambar shaklida rumol urash odat bulgan. Ayollar rumol urasa yoki bosh kiyimi kiysa sochini butunlay koplashi zarur bulgan.
Ayol kiyimlaridagi bezaklar xam dlikkatga sazovordir. Turli ornament bilan kashtalangan yoki tiklangan sarpolar muayyan fikrni ifodalaydi.
Xalk ijodi nixoyatda boy va rang-barang bulgan. Asrlar davomida xukmron sinflar kulidagi fan va san'atdan maxrum bulgan savodsiz xalk ommasi barcha badiiy soxalarda ajoyib guzal namunalar yaratgan. Oilaviy marosimlarda, bayram tantanalarida aytiladigan xalk ashulalari va uyinlar utmishdagi va xozirgi kompozitorlar va balet ustalari uchun tuganmas sarchashma bulib kelmokda. Juda boy folklor asarlarida badiiy obrazlar orkali uzok davrlardagi tarixiy rivoyatlar va vokealar, milliy ozodlik kurash goyalari yorkin tasvirlangan. Lirik xis tuygular yumor va satira xalk ijodining turli janrlarida uz ifodasini topgan.
Amaliy san'atda xam xalk ajoyib namunalar yaratgan. Bayramlarda boshka tantanalarda kiyiladigan kiyimlar juda boy va rang-barang nakshlar bilan kashtalangan va tikilgan. Uy-ruzgor buyumlari, sopol idishlar xam turli ornamentlar bilan bezatilgan. XVII1-X1X asrlarda ayrim viloyatlarda jaxonga mashxur badiiy xunarmandchilik markazlari paydo bulgan.

18-Mavzu: 2-kism. SHARKIY YEVROPADAGI SLAVYAN BULMAGAN


XALKLAR ( 4 soat).
R ye j a:
1.Boltik buyi xalklari.
2.Shimoliy xudud xalklari.
3.Volga-Kama buyi xalklari.
4.Janubi – garbiy va sharkiy ulka xalklari.

Tayanch suzlar:


Millatlar va elatlar. Lingvistik va antropologik tasnifi. Tarixiy-etnografik viloyatlar. Boltikbuyi, Volga-Kama buyi xalklari. Janubiy Uralbuyi xalklari.Moldavaliklar, yaxudiylar, gagauzlar, koreyslar, lulilar.


Xujalik-madaniy tiplar. Xujalik moddiy va ma'naviy madaniya an'anaviy kurinishlari. Dexkonchilik va chorvachilik. Shimolda ovchilik va dexkonchilik zonalari.

ADABIYOTLAR:


1. Baltiyskiy etnografichеskiy sbornik. M. 1956.


2. Voprosi etnichеskiy istorii estonskogo naroda. Tallin, 1956.
3. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. 1995.
4.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
5..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

Sharkiy Yevropada slavyanlardan tashkari uziga xos moddiy va ma'naviy madaniyat yaratgan turli xalk va elatlar yashaydi. Ular asosan chekka xududlarda joylashgan: Boltikbuyi, shimoliy viloyatlarning bir kismi, Urta Povoljye, Prikamye va janubi-garbiy rayonlarda. Kupchilik xalklar sharkiy slavyanlar bilan kushni bulganligi tufayli ularga uzaro ta'sir kilib turganlar va kup tomondan umumiy belgilarga egadirlar. Antropologik jixatdan slavyan bulmagan xalklar asosan katta yevropoid irkining turli tiplariga oid. Ammo Volga buyi xalklari -–mariylar, udmurtlar, chuvashlar ayniksa boshkirdlar orasida kisman shimoldagi loparlarda mongoloid belgilari seziladi.


Til jixatdan slavyan bulmagan xalklar bir necha turkumga bulinadli. Eng kupi finno-ugor turkumiga tegishli fin tilida gapiradigan estonlar, karellar, livlar, saamlar, udmurtlar, mordvalar, komi-ziryan va komi-permyaklar. Litva, latish xalklarining tillari xindevropa til oilasining maxsus letto-litta shoxobchasiga, moldavyanlar esa roman turkumiga tegishli. Bu yerda turkiy tilida gapiradigan xalklar chuvashlar, tatarlar, boshkirdlar, gagauz vpa karaimlar yashaydi. Kalmiklar esa oltoy til oilasining mugul shoxobchasiga kiradi.
Mazkur xalk va elatlarning etnogeneyezi va etnik tarixi xam turlicha. Shuning uchun tarixiy madaniy jixatdan ular bir necha viloyatlarga bulinib urganiladi. Shularning ichida tarixiy, etnik va madaniy jixatdan ancha umumiy belgilarga ega bulgan Boltikbuyi xalklari ajralib turadi.
Boltikbuyida asosan uchta xalk yashaydi: litvaliklar (uz nomi “listuvyan”), latishlar (latviyeshi”) va estonlar ( uz nomi “eyestlased”). Litvaliklar uz respublikasidan tashkari kushni Latviya, Belorussiya va Rossiyaning shimoli-garbiy kismida, chet ellarda AKSH, Kanada, Urugvay, Argentina, Avstraliya va Polshada yashaydi. Latishlar xam kisman kushni rayonlardajoylashgan. 60 mingga yakinlatishlar AKSH, Kanada va Avstraliyada yashaydi. Estonlar esa asosan uz respublikasida va ozgina kismi tashkarida (Sankt-Peterburg, Pskov va Omsk viloyatlarida, Latviya,Ukraina va Abxaziyada) joylashgan.
Boltik buyiga odam eng kadimiy davrlardan kelib joylashgan. Bronza davridayok xozirgi Latviya xududiga janubdan kadimgi ajdodlari – letgollar, sellar, zemgallar va kursheylar kelib tarixiy jixatdan xali aniklanmagan maxalliy elatlar bilan aralashib ketgan. Latish xalkining shakllanishi XII-XIII asr boshlaridagi nemis salbchilari istilosi tufayli tuxtab kolgan va fakat XU1 asr boshlariga yetib tugallangan. Kadimiy etnik guruxlardan latgallar bir oz madaniy-maishiy xususiyatlarini saklab kolganlar. Latishlar bilan tuslik aralashib ketgan mayda etnik gurux- livlar kundalik maishiy xayotida ba'zi eski tilidan foydalanadilar.
Litva xalkining kadimiy ajdodlari xam Nyamunas va Daugava daryolari xavzasiga eramizdan avvalgi 11 ming yillikning boshlarida kirib kelgan turli boltik kabilalaridan iborat bulgan. Aslilitva etnosi 1X-XII asrlarda shakllana boshlagan va uning shakllanishida mazkur kabilalardan tashkari litva yoki aukshtayt elati, jmud yoki jemayte, skalva, nadrava, kisman yatvyaglar, kursheylar va zemgallar ishtirok etgan. Etnik konsolidasiyaning paydo bulishiga XIII asrning birinchi yarmida tuzilgan Litva davlati va Tovton ordeni bilan olib borilgan kup asrlik kurash muxim rol uynagan edi. 1795 va 1815 yillar Litva tuprogining asosiy kismi Rossiyaga kushilgan.
Latviyaning shimolida kadimiy dpavrlardan eston xalkining ajdodlaridan rus solnomalarida tilga olingan chud fin tilida gapiradigan kabilalar yashagan. Ular xozirgi Estoniya xududida eramizdan avvalgi 111 ming yillikda paydo bulganlar: keyinrok boltik, skandinav kabilalari, 1ming oixirlaridan sharkiy slavyan elementlari kelib aralashib ketgan va eston xalkning negizini tashkil kilgan.
Eston xalkining etnik jarayonida ishtirok kilgan setu yoki setikez nomli etnografik gurux xozirgacha ajralib turadi. XIII asrlardagi nemis istilochilariga karshi ozodlik kurashi milliy jipslashish jarayonida kuchaytirgan. 1710 yilgi Shimoliy urushdan keyin Estoniya Rossiyaga kushilib olingan.
Boltik buyi xalklari maishiy turmushi, moddiy va ma'naviy madaniyatining shakllanishida bir tomondan sharkiy slavyan xalklarining, ikkinchi tomondan garbdagi kushnilari – nemis, shved kabi xalklarnineg ta'siri utgan. Ayniksa sharkiy slavyan xalklari bilan uzok davrlar davomida boltik buyi xalklari yakin munosabatda bulganligi tufayli uzaro madaniy ta'sirlar kuchli bulgan. XII asrda Litva buyuk knyazligining pado bulishi va unga sharkiy slavyan yerlari bir kismining utishi natijasida xatto uch asr davomida rus tilini davlat tiliga aylantirgan edi. Keyin Litvaning Polshaga kushilishi natijasida bu yerda polyaklarning ta'siri kuchayadi va katolik dini tarkaladi.
Eng kadimiy davrlardan Boltik buyi axolisi dexklnchilik va chorvachilik bilan shugullanib kelgan. Boltik soxillarida va orollarda balikchilik muxim soxa xisoblangan. Sanoat asosan krepostnoy xukuk ta'kiklangandan sung rivojlana boshlagan.
Sanoatning gurkirab usishi shaxar axolisining kuapyishiga olib keldi. Boltik buyi shaxarlarining kupchimligi kup asrlik tarixga ega. Feodalizm davrida , ayniksa Latviya va Estoniyada, shaxarlarda asosan nemislar yashagan va ularning kulida xunarmandchilik xam savdo markazlashgan. Yillar utishi bilan shaxarlar maxalliy tub axoli xisobiga usa boshlaydi. Xozir shaxar axolisi kishlokka nisbatan ancha kup.
Kishloklarda kushni slavyanlarnikiga uxshash zich uylar yoki xutor (kurgon) tipidagi xovlilardan iborat. Kurgonlar ayniksa Estoniya va Latviyada nemislarning ta'sirida zurlik bilan tarkok xolda kurilgan, chunki tarkok dexkonlarni buysundirish kulay bulgan. Uylari asosan yogochdan ikki xonali va daxlizlik kilib kurilgan.Estoniya va Shimoliy Latviyada uziga xos sosmon tomli va pechkali baland yogoch uylar – bostirma keng tarkalgan. Uning xususiyati uyga kushilgan maxsus somon kuritadigan va xujalik xonalari kompleksining mavjudligidir.
Boltikbuyi xalklarining an'anaviy milliy kiyimlari feodalizm davrida paydo bulgan. Ular fakat uyda tukilgan matodan tikilgan. Erkaklar kiyimining shakllanishida kushni nemislarning shaxar madaniyati zur ta'sir kursatgan. Rang-barang va turli-tuman ayol kiyimlari asosan turli yubka, kofta, rumol,etakcha va bezaklardan iborat. Butun Boltikbuyi axolisida bir necha xildagi an'anaviy kompleks kiyimlar mavjud bulgan.
Butun xalkning ma'naviy madaniyatiga xristian dinining xams ta'siri utgan. Boltikbuyi axolisi uchta diniy yunalishga itoat kilgan. Katoliklar ilgari Polshada uzok vakt xukmronlik kilgan rayonlarda, Litva xamda sharkiy Latviyada latgallarda tarkalgan. Lyuteranlik XU1 asrdan boshlab nemis ruxoniylari tomonidan estonlar va garbiy latishlar orasida zurlik bilan urnatilgan. Rus vilotyalariga yakin joylashgan axoli pravoslav diniga utgan.
Keng xalk ommasi milliy madaniy an'analarning kup tomonlarini saklab, rivojlantirib kelgan. Ayniksa, xozirgacha yetib kelgan amaliy san'at namunalari dikkatga sazovor. Professional kasb bilan chatishib ketgan, masalan, yogoch xaykaltaroshligi, kaxrabo maxsulotlari ishlab chikarish, badiiy tukimachilik va kashtachilik, teri va sopodl buyular ishlab chikarish kabi amaliy xalk ijodi keyingi davrlarda yana xam ravnak topdi. X1X asrda tashkil bulgan ashula bayramlari, an'anaviy tusga kirgan xor san'ati xozirgi vaktda eng ommaviy va keng tarkalgan xalk ijodi namunalariga aylandi.
Yevropaning shimoliy kismidagi ruslardan tashkari korellar, vepsalar, saamlar, komi-ziryanlar, komi-permyaklar va neneslar yashaydi. Shularning ichida antropologik jixatdan saam (lopar)lar aralash mongoloid va mongoloid irkiga, kolgan barcha etnoslar yevropoid belgilari bilan ajralib turadi. Neneslar esa sof katta yevropoid irkining vakillari.
Kareliya va Kalinin viloyatlarida 150 mingdan ortik karellar yashaydi. Rus solnomalarida korela nomi bilan tilga oligan karellarning ajdodlari 1X asrlarda Ladoga kulining garbiy soxillarida joylashgan. Ular X1-XII asrlarda xozirgi Kareliyaning garbiy kismini egallab keyin shimoliy va sharkiy tomonga tarkalgan va maxalliy vepsalar bilan aralashib ketgan. XII asrda karellar rus davlatiga kushilib ketgan. XII asrda karellar rus davlatiga kushilib ruslarning ta'siriga utgan.
Tili va madaniyat jixatdan karellarga yakin vepsa xalki kadimgi ves nomli fin kabilasining ajdodlaridir. Saamilarning sharkdan kelgan dastlabki mongoloid tipidagi ajdodlari extimol ural tilida suzlashganlar. Ular bu yerda neolit davridan keng territoriyaga tarkalgan maxalliy fin kabilalari bilan aralashib lopar tili va uziga xos mongoloid antropologik tipini yaratganlar. Xozir Shimoliy Yevropaning Kolbsk yarim orolida dastlab kuchmanchi bulgan (ularning asosiy kismi Shimoliy Skanedinaviyada) ikki mingga yakin loparlar yashaydi.
Fin til turkumiga kirgan udmurt, komi, mordva va mariylarning kadimgi ajdodlari eramizdagn avvalgi 111-11 ming yilliklarda sharkdan Volga-Kama soxillariga kelib joylashgan. Ularning bir kismi eramizdan avvalgi 11-1 ming yilliklarda Boltikbuyi va Kareliya tomonga utib urnashganlar. Eramizning boshlariga kelib mazkur xalklar etnik gurux sifatida shakllana boshlaydi. Vyatka va Kama daryolari oraligida joylashgan kabilalar udmurt xalkiga asos bulgan. Eramizdan avvalgi 1 ming yillikda yukori Kama va Vichegda voxasidagi finno-ugor kabilalardan komi-ziryan etnosi tashkil topadi. Usha davrlardayok Pechora va Vichegdla voxasidagi maxalliy kabilalar bilan aralashib ketgan perm kabila birikmasi asosida komi-permyaklar paydo bulgan. Ularning joylashgan xududi Buyuk Perm deb atalgan. X1U-XU asrlarda komi-ziryan va komi-permyaklar Moskva davlatiga kushiladi. Usha davrdan boshlab mazkur etnoslar ruslar bilan yakin alokada bulib, ularning orasida rus madaniyati keng tarkaladi.
Shimoliy xalklar ilk davrlardan (loparlardan tashkari) dexkonchilik va chorvachilik bilan shugullana boshlaganlar. Ularning xujaligiga kushimcha urmon ovchiligi, balikchilik, asalarichilik muxim rol uynagan. Ijma daryosi buyidagi komiziryanlar neneslarning ta'sirida kisman buguchilik bilan shugullanganlar.
Loparlarning xujaligi kompleks xarakterda bulib buguchilik, balikchilik va ovchilik birga kushib olib borilgan. Ilgari, yil buyi bir necha marta oila bulib kuchib yurgan loparlar utgan asr oxirlaridan boshlab fakat erkaklar kuchmanchilik kilib, ayollar boshka oila a'zolari bilan birga kishloklarda kolgan.
Karel, veps, komi-ziryan va komi-permyaklarning moddiy madaniyatida umumiy belgilar saklangan. Ularning uylari tarkok uya shaklida bosh kishlok tevaragida joylashgan. Yogochdan tiklangan uylar xujalik xujaralari bilan birga kurilgan. An'anaviy kiyimlar xam umumiy xarakterda: uzun yengli kuylak, sarafan,boshida duppi va kalpok, ayollarda xar xil rumol va shol rumollar bulgan. Umuman kiyimlari kushni ruslarnikiga uxshagan.
Loparlarning uylari ilgari murili yarim yertuladan iborat bulgan, yozda ular kuchishga kulay bulish uchun chukkaygan daraxt kobigi bilan yopilgan chaylalar kurganlar. XU-XVII asrlarda ruslarning ta'sirida oynali yogoch uylar tiklaganlar.
Yevropaning Shimolidagi xalklarning kupchiligi yozuvni xam bilmaganlar. Ularning ma'naviy madaniyatida asosiy urinni xalk ogzakti ijod va amaliy san'at egallagan. Xar xil epos, rivoyatlar, masalalar, ashula va ertaklar keng tarkalgan. Ayniksa, ajoyib xalk eposi “Kalevala” mashxur bulgan. Kashtachilik, nakshli tikuv, yogoch uymakorligi nixoyatda rivojlangan.
Provoslav dini utmishda xukmron bulganligi sababli xozirgacha ibtidoiy diniy tasavvurlar saklangan. Masalan, loparlar xar xil kasb-xunar, “xujayin” xomiylariga siginganlar, mukaddas toshlarga itoat kilganlar, shomonizm saklangan.
MDXning Yevropa kismidagi slavyan bulmagan xalklardan Urta Povoljyeda va Kama buyida joylashgan udmurdlar, mariylar, mordvalar, chuvashlar, tatar va boshkardlar uziga xos tarixiy-etnografik rayonni tashkil kiladilar. Tarixiy-etnografik jixatdan mazkur komi-permyak va komiziryanlar yakin turadi.
Pantropologik jixatdan bu xalklar katta yevropoid irkining turli tiplariga oiddir. Ammo kupchiligi yevropoid irki bilan kisman mongoloid belgilarini uzida mujassamlashtirgan tiplardir. Til jixatdan butun Volga-Kama xalklari ikki guruxga bulingan: udmurt, mariy va mordvalar finno-ugor til guruxiga, chuvash, tatar va boshkirdlar oltoy oilasining turk guruxiga kiradi.
Vyatka-Kama soxillarida kadimiy davrlarda joylashgan kabilalarning avlodlari xisoblangan udmurtlar xozir 800 ming kishidan ortik. Ular asosan Udmurtistonda, kisman kushni Mariy, Tatriston va Boshkirdistonda , Perm, Sverlovsk va Kirov viloyatlarida yashaydilar.
Eramizning 1 ming yilligi oxirlarida va 11 ming yilligi boshlarida kadimiy udmurtlarning etnik tuzilishiga Volga-kama bulgorlari ma'lum ravishda ta'sir kilgan. 1236 yildan keyin ular mugul-tatar istilosiga uchraydi va XU1 asr urtalariga kelib shimoliy kismi Rossiyaga, janubiy yerlari Kozon xonligiga utadi. 1558 yilda udmurt eli butunlay Rus davlatiga kushilib, usha davrda udmurt xalki shakllana boshlaydi.
Ilgari cherimislar deb atalgan mariy xalki bizning eramizning boshlarida dastlab Urta Volganing sul soxillarida, Vetluga va Vyatka daryolarining oraligida yashagan kabilalardan kelib chikkan. Ular asta-sekin sharkiy rayonlarga siljib xozirgi territoriyani egallab olganlar. Keyingi etnik jarayonda mariylar uch guruxga bulinadi. Volganing baland kirgoklarida joylashgan toglik mariylar, chap kirgokdagi tekis utloklarda urnashgan yaylov mariylari va shark tomondagi tekis utloklarda urnashgan yaylov mariylari va shark tomondagi kushni ulkalarda joylashgan mariylar.
Mordva xalki nisbatan mayda guruxlarga bulinib juda keng xududda joylashgan. Ular Mordvadan tashkari Kuybishnv, Penza, Orenburg, Gorkiy, Ulyanovsk viloyatlarida, Volga buyi respublikalarida, kisman Urta Osiyo, Sibir va Uzok Sharkda yashaydilar. Mordva kabilalari asli Oka, Sura va Urta Volga daryolari oraligida joylashgan. Ular XII asrdan ruslar bilan yakin munosabat urnatganlar. Xozirgi mordva xalki esa eramizning boshlarida ikkita yirik kabila ittifoki xisoblangan garbdagi moksha va sharkdagi erzya etnik guruxlari birikmasidan tashkil topgan va feodalizm davriga kelib etnik jarayon tugallanib xalk shakllangan. Ular shu kungacha uzlarining an'anaviy madaniyatida ba'zi xususiyatlarni saklab kelganlar.
Volgabuyidagi turkiy xalklarning etnogenezi ancha murakkab. Urta Volgabuyi va ayniksa uning janubiy rayonlari uzok davr ichida bir necha marta fin tillaridagi kabilalar bilan kelgindi xindevropa tilidagi skiflar, alanlar va boshka kabilalar, keyinchalik turkiy elatlari bilan aralashib ketgan. Dastlab turkiy kabilalar eramizning 111-1U asrlaridan kela boshlagan va Sharkiy Yevropaga gunnlarning istilosi bilan boglik bulgan. Volga buyi va Ural etaklarida joylashgan turklar maxalliy finno-ugor xalklarining madaniyatini kabul kilgan va ular bilan aralashib ketgan. Eng katta turkiy okimlar bulgan Truk xokonligi U-VII asrlarda Shimoliy Kavkazdan kelgan bulgorlar bostirib kirganlar. Ular Volganing chap va kisman ung kirgoklarini Kama buylarigacha xududni egallab maxalliy turk va finno-ugor kabilalari bilan aralashib X asrda Volga Bulgoriyasi nomli ilk feodal davlatini yaratganlar.
Atrofdagi kushni elatlarga siyosiy – iktisodiy va madaniy jixatdan zur ta'msir utkazgan Volga Bulgoriyasi XIII asrda tatar-mugullari tomonidan tor-mor kilinadi. Kuvginlikka uchragan bulgorlarning ancha kismi Volga buylab shimolga kuchishga majbur buladilar. Ular toglik mariylar va boshka maxalliy kabilalar bilan aralashib chuvash ( uz nomi chavash) xalkiga asos soladilar. Chuvash etnonimi xam bulgorlarning kabilaviy ittifoklaridan biri bulgan suvarlar yoki suvazlar nomi bilan boglikdir. XU asrning ikkinchi choragida chuvash yerlari Kozon xonligiga kushilgan. Chuvash xalkining etnik shakllanishi jarayoni ulkaning 1551 yili Rus davlatiga kushilganidan keyin kuchayadi.
Volgabuyi tatarlarining kelib chikishida xam bulgorlar va maxalliy mariy, mordva, udmurtlarning ajdodlari muxim rol uynagan. XU asrda Oltin Urda yemirilib Kozon xonligi paydo bulgandan keyin uning etnik turkumida kipchoklar xukmronlik kila boshlaydi.Aslida Tatar suzi dastlab U1-1X asrlarda paydo bulib, Baykalning sharkida joylashgan mugullarning eng katta kabilalaridan birining nomi bilan boglik. Chingizxon va uning merosxurlaridavridagi boskinchilik yurishlar vaktida tatar nomi bilan Kora dengiz soxillari ava Kaspiy dashtlaridagi elat va kabilalarni ataganlar, bu nom keyin butun Oltin Urdaga tarkalgan.
Xozir tatarlar eng yirik millatlardan xisoblanadi. Ular Tatristondan tashkari Boshkirdistonda, Chelyabinsk, Perm, Sverlovsk, Orenburg va Astraxan viloyatlarida, Janubiy Sibir va Uzok Sharkda, Kozogiston va Urta Osiyoda kuprok joylashgan.
Xozirgacha bir oz fakr kiladigan tatar guruxlari XU-XU1 asrlarda tashkil topgan tatar xonliklari davrida shakllangan edi. Hshu asosda Urta Volgabuyi va Ural buyi kozon tatarlari va misharlari, pastki Volgabuyida astraxan tatarlari. Sibirda kosim va boshka tatarlar etnografik gurux sifatida uzaro bir oz fark kiladi. Etnografik eixatdan extimol kadimiy finno-ugor kabilalaridan biri xisoblangan mesheralarni turklashtirish natijasida yuzaga kelgan misharlar yoki zurlik bilan xristian diniga utkazilgan kozon tatarlarining bir kismi kryashenlar va ugoyboklar dikkatga sazovor.
Boshkirdlarning kelib chikishi masalasi xali tulik xal bulmagan. Ba'zi olimlarning ta'rificha boshkird xalkining etnogenezida asosiy roni 1U asrlardan boshlangan “buyuk kuchish” davrida kelgan turkiy kabilalar uynagan. Ayrim tadkikotchilarning fikricha boshkirdlarning shakllanishida asosiy birlikni maxalliy finno-ugor kabilalari tashkil etgan. Ularning antropologik, urug-kabilaviy tuzilishi va madaniyati xam boshkird etnik tarixining murakkabligidan dalolat beradi.
Shubxasiz boshkird xalkining shakllanishida tub maxalliy eroniy tillardagi sarmatlar va xar xil finno-ugor kabilalari bilan bir katorda Ural etaklarida eramizning 1 ming yilliklarda kuplab kelgan kuchmanchi turklar muxim urinni egallaydi. Ularning etnogenezida bir oz keyinrok paydo bulgan uguz-pachanak kabilalari, volga-kama bulgorlari, kipchoklar va ayrim mugul kabilalari ishtirok kilgan. Oltin Urda yemirilgandan keyin boshkirdlar Kozon, Nugoy, Sibbirt xonliklarining xukmronligiga utadi.
Volga – Kama buyidagi xalklarning kadimiy davrlarda asosiy mashguloti dexkonchilik va chorvachilik bilan birga kushimcha ovchilik va balikchilikdan iborat bulgan. Ular utgan asrda uch paykalli almashlab ekish tizimiga utganlar. Dexkonchilik kurollaridan eng muximi bir necha xildagi omoch va ogir yogoch plug bulgan. XVII asrlargacha boshkirdlar kuchmanchi va yarim kuchmanchi tarzida turmush kechirib asosan chorvachilik bilan shugullanganlar. Yaylovlarning kamayishi bilan utrok xolatga utib asalarichilik xam saklangan.
Ularning moddiy madaniyatida urmon xujaligining ta'siri juda sezilarli. Uy-joy kurilishidan to ruzgor buyumlarigacha urmon maxsulotlari ishlatilgan. Volga-Kamabuyi xalklarining uylari ruslarnikiga uxshash, yogochdan, urmonni kesib xodalardan ustma-ust terib kurilgan, ammo fakat uyni jixozlashda uziga xos xususiyat kashf etganlar. Yarim kuchmanchi boshkirdlar kora uy xam tiklaganlar. Kolgan barcha etnoslarning uylarideyarli bir tipda yogochdan kurilibi, oynali va polli, shipsiz, tuynukli va urtada uchogi bulgan. Uy rejasi oila a'zolarining soni va boyligiga karab bir-ikki xonali va xujalik xujrasi bilan kushib kurilgan. Tatar va boshkirdlarda yogoch supa bulgan.
Milliy kiyimlari nixoyatda boy va rang-barang bulib, xar bir etnosni ajratuvchi asosiy belgisi xisoblangana. Zigirpoya, kandirpoya va jundan tikilgan turli kiyimlar ajoyib kashta bilan bezatilgan. Lekin Volgabuyi fin xalklarining kiyim-kechaklari ancha ajralib turadi va uzok utmishga xos xususiyatlarini saklab kolganlar.
Region xaolisi diniy jixatdan ikki guruxga bulingan: musulmonlar va xristianlar. Islom dini tatar va boshkirdlar orasida tarkalgan, xristianlik Volga buyi Bulgoriyasining davlat dini xisoblangan va Volgabuyi Rossiyaga kushilgandan keyin keng tarkalgan. Ammo maxalliy kadimiy dinlarga siginish davom ettirganlar, shomonizm va sexrgarlik tasavvurlari saklangan.

19-Mavzu: 3-kism. KAVKAZ XALKLARI. ( 4 soat).


Reja:
1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
3.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Kavkaz xalklarining lingvistik va antropologik tarkibi. Etnogenez muammolari. Xujalik-madaniy tiplari. Kavkaz xalklarining xujaligi, moddiy va ma'naviy madaniyati. Uning uziga xos va umumiy xususiyatlari.


Diniy e'tikodlari. Islom va xristianlik. Kadimgi e'tikod koldiklari. Xalk ogzaki ijodi. Turmush va xozirgi etnik-madaniy jarayonlar.
ADABIYOTLAR:

1. Kosvеn M.O. Etnografiya i istoriya Kavkaza. M. 1961.


2. Xoradzе R.L. Xozyaystvo i matеrialnaya kultura narodov Kavkaza. M.1968.
3. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.
4.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.
5..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
Uziga xos etnik jixatdan nixoyatda murakkab tarixiy-etnografik viloyatni tashkil kiluvchi Kavkazda kadimdan turli etnoslar yashaydi. Ularning madaniy tarakkiyotida Yakin Sharkdagi buyuk madaniyat markazlarining joylanishi, bu yerda kadimiy davrlardan turli elatlarning kuchib yurishi, kisman turib kolishi xamda Kavkazning Yevropa va Osiyo oraligida darvoza vazifasini bajarishi muxim rolni uynagan.
Kavkaz xalklari lingvistik jixatdan asosan uchta til turkumiga – kavkaz yoki iberokavkaz, xindevropa (eroniy) va oltoy (turkiy) tillarga oid. Shulardan eng kupi kavkaz tillari bulib, unga gruzinlar, adigeylar, cherkezlar, chechenlar, kabardinlar, ingushlar, dogistonlik ozarlar, darginlar, lezginlar, laklar, tabasaran va boshka elatlar kiradi. Turkiy tillardla ozarbayjonlar, nugaylar, kumliklar, bolkar va korachoylar suzlashadilar. Osetin, kurd, talish va totlar eroniy til turkumiga kiradi. Armanlar esa xindevropa til oilasiga oiz uziga xos mustakil tilga ega. Kavkazda oz sonloi greklar, assiriylar va boshka mayda millatlar xam yashaydi.
Antropologik jixatdan kavkazliklar asosan katta yevropoid irkiga kiradi. Fakat nugaylar asosan katta yevropoid irkiga kiradi. Xozirgi antropologik tiplar eng kadimgi davrlar – bronza va ilk temir davrlarida shakllanib bulgan edi. Usha vaktdayok Kavkazda metaldan ajoyib buyumlar yasagan utrok axoli yashagan. Ular juda zur san'atga ega bulgan, yozuvni bilgan, yuksak madaniyat yaratgan. Kadimgi kavkaz tillarida gapiradigan axoli xozirgi kavkaz xalklarining dastlabki ajdodlari ekanligi juda boy arxeologik, etnografik va tarixiy materiallar asosida tasdiklangan.
Kadimgi kabilalar negizida xozirgi 4 millionga yakin gruzin xalki shakllangan. Asli gruzinlar uchta yirik karindosh etnik guruxlar-kart, megrel-chvan va svanlar asosida shakllangan xalkdir. Ularning eng dastlabki etnik tuzilishida kadimgi Urartu davlatida yashagan xalklar muxim rol uynagan. Eramizdan avvalgi 1 ming yillikning boshlarida bu yerda yirik kabilaviy birikmalar paydo bulgan. U1 asrda Garbiy Gruziyada Kolxida davlati, 111 asrga kelib sharkiy kismida Iberiya davlati tashkil topgan. Eramizning 1U-U1 asrlariga kelib bir necha mayda feodal xukmdorlar paydo bulgan. Fakat X1 asrda ular markazlashgan monarxiyani yaratgan va gruzin xalki shakllana boshlagan. Shimoliy Gruziyada yashovchi svanlar, xevsurlar, pshavlar, tushinlar va musulmon diniga utgan adjarlar etnik jixatdan xozirgacha ajralib turadilar.
Kadimgi kavakz tillarida gapiradigan elatlarning (abrazcha, apsil, adiga) keyingi ayrim etnoslar aralashishi natijasida abxaz-adigey, chechen, ingush va turli dogiston tillari paydo bulgan. Shimoliy Kavakaz dashtlarida kadimiy davrlardan eroniy tillarda gapiradigan skif, sarmat, alanlar yashagan: ular bilan U1 asrlarda kelgan kuchmanchi turkiy gunnlar, bulgorlar, xazarlar va keyinrok paydo bulgan kipchoklar maxalliy axoli bilan aralashib turli etnoslarning shakllanishiga sabab bulgan. Usha davrlarda kipchoklar bilan Dogiston tog etaklarida yashovchi axoli aralashmasidan turkiy tilda gapiradigan kumiklar alanlar bilan tub axoli kushilishidan osetinlar paydo bulgan edi. Mugul istilosi davriga kelib, asosan kipchoklar va madaniyati yakin bulgan bolkar vav korachoy shakllanib yetishgan.
Kavkaz xalklari etnogenezida ozarbayjon (ozariy)larning kelib chikishi ancha murakkab. Eramizdan avvalgi 11 ming yilliklarda xozirgi Ozarbayjonning janubiy rayonlari kadimgi eroniy tillarda gapiradigan axoliga ega bulgan Midiya davlatiga kirgan.Shimoliy kismi esa kadimzi kavkaz tillarida gapiruvchi turli kabilalardan iborat Albaniya davlati karamogida bulgan. Usha davrlarda bosib kirgan eroniy va turkiytillardagi kimmeriylar, skiflar, gunnlar, bulgorlar, xazarlar, uguzlar, pechenaklar maxalliy kabilalar bilan aralashib ketganlar. Midiya inkirozga uchragandan keyin uning xarobalarida Atropaten davlati paydo buladi. Extimol ozarbayjon etnonimi xam mazkur davlat nomidan kelib chikkan. 111-1U asrlarda Atropaten va Albaniya sosoniylar Eroniga kushiladi. Keyingi asrlarda bu yerga turkiy kabilalar kela boshlaydi. X1-XIII asrlarda yangi turkiy tulkin, ayniksa, saljukiylar turklar Ozarbayjonni bosib oladi. Usha davrdar boshlab turkiylashtirish jarayoni ancha kuchayadi va okibatda mugullar istilosidan keyin turk tili xukmronlik kilib, ozarbayjon xalkning shakllanishi asosan tugaydi. Ba'zi olimlarning fikricha ozarbayjon xalkimugul istilosi arafasida shakllngan degan fikrlar bor. 1813 yil va 1828 yillardagi shartnomalarga binoan Shimoliy Ozarbayjon Rossiyaga kushildi va usha davrdar millat sifatida shakllana boshlaydi.
Eng fojiali tarixga ega bulgan arman xalkining etnogenezi aslida xozirgi xududdan tashkarida boshlangan. Uzlarini “xay” deb ataydigan xindevropa til oilasining maxsus guruxga oib bu etnosning asosiy ajdodlari xisoblangan armin yoki armen nomli kibalalar eramizdan avvalgi 11 ming yillikda Kichik Osiyoga Bolkon yarim orolidan kuchib kelgan. Ular Kichik Osiyoning shimoliy sharkida eng kadimiy davlatlardan xisoblangan Armatana (eramizdan avvalgi Xu1-Xu asrlar) va Xayasa (X1U-XIII asrlar) axolisi bilan boglik bulgan. Armanlar shark tomonga kuchishi bilan Van kulining garbida joylashgan xayn yoki xayas kabilalari, kadimgi xald xalklari, eroniy tildagi skif va kemmiriylar bilan aralashib ketgan. Eramizdan avvalgi XIII asrlarda armanlarning avlodlari Shupria nomli assiriya provinsiyasiga kirib, keyin bu xudud Urartuga kushiladi. Urartu davlati davrida shakllana boshlagan armanlar istilosi arablar, saljukiylar, keyin mugullar, eron va turklar tomonidan kattik kuvginga uchrab uz vatanini tashlab ketishga majbur bulganlar. Ayniksa, 1915-1916 yillarda turklar tomonidan 1,5 million armanlar kirib 600 mingdan kupi zurlik bilan Mesopatamiya dashtlariga kuchirilgan, keyin tirik kolganlari butun dunyoga tarkalib ketgan. Kuvginga uchragan 300 ming arman Kavkaz ortiga kelib urnashgan.
Xozirgi vaktda MDX davlatlarida 5 milliondan ortik arman yashaydi. Ular asosan Armanistonda, kushni Ozarbayjon, Gruziya va Shimoliy Kavkaz va boshka rayonlarda joylashgan. Armanlar 60 dan ortik chet el mamlakatlariga tarkalib ketgan, ayniksa AKSH, Fransiya, Yakin va Urta Sharkda va Avstraliyada kuprok. Chet eldagi armanlarning soni 1,8 millionga yakin. 1920 yildan boshlab armanlarning chet ellardan repatriasiya (ya'ni uz yurtiga kaytarish) boshlangan eid. Xozirgacha armanlar etnografik xususiyatlariga karab ikki guruxga bulinadi: MDXda joylashgan sharkiy armanlar va boshka chet ellardagi garbiy armanlar.
Dogiston xam kadimiy kavkaz tilida gapiradigan tub axoliga ega, etnik jixatdan eng kup millatli rayonga kiradi. Bu yerda yakin davrlargacha 30 ga yakin turli xalklar yashagan. Uncha katta bulmagan xududda bunday kup sonli ealtlarning paydo bulishining asosiy sababi geografik jixatdan ajralgan xolda baland toglar orasida joylashganligi uning uz turmush tarzi, tili va madaniyatini saklashga olib kelganidir.
Urta asrlar davomida Dogistonning eng yirik xalklari ilk feodal davlatlarini yaratganlar, ammo umum etno xududga ega bulgan birlikni tashkil kila olmagan. Masalan, usha davrlarda paydo bulgan Avar xonligidan tashkari bir necha “mustakil” (asli Avar xonligiga buysungan) jamoalar mavjud bulib, etnik jixatdan uziga xos “xamkishlok” guruxlarni tashkil kilganlar. Ular umumiy etnik ongga ega bulmagan.
Uziga xos mustakil tarixiy-etnografik viloyatni tashkil kilgan Kavkaz xalklari uz mashguloti, xujalik faoliyati, maishiy turmushi, moddiy va ma'naviy xayotining rang-barangligi bilan xam boshkalardan ajralib turadi.
Kavkazda eng kadimiy davrlardan boshlab yuksak madaniyat paydo bulgan. Bu yerda dexkonchilik eramizdan avvalgi 111 ming yillikda boshlanib, sun'iy sugorishga 11 ming yillikda utilgan. Dastlab u Kavkaz ortida, keyin shimoliy Kavkazda tarkalgan, suli, bugdoy, arpa, keyinchalik sholi va makka ekilgan. Ekinlar rayonlarga karab fark kilgan. Masalan, abxaz-adigey xalklarisuli, shimoliy Kavkaz va Sharkiy Gruziyada bugdoy, Janubiy Ozarbayjonda sholi kuprok ekilgan. Bogdorchilik bilan bir katorda chorvachilik xam usa boshlagan. Chorvachilik ayniksa baland tog yaylovlarini egalloagandan keyin juda keng tarkalgan. Dexkonchilik texnikasi ancha sodda bulgan, asosan temir tishli yogoch omoch, mola va urokdan iborat. Ba'zi togliklar sun'iy ravishda savatbilan tuprok tashib ekin ekkanlar. Gruziya va Ozarbayjonda pillachilik va asaslarichilik xam ma'lum bulgan.
Xunarmandchilik va savdo Kavakazda eng kadimiy davrlardan tarakkiy etgan. Zargarlik va kurol-aslaxa yasash, gilam tukish, kulolchilik, metall buyumlar va kiyim-kechak ishlab chikarish, tukimachilik va uymakorlik kabi xunarmandchilik keng tarkalgan. Dogistondagi Kubachi kishlogi zargarlik bilan, Bolkar kishlogi kulolchilik bilan, Ozarbayjondagi Logich kishlogi misgarlik bilan, armanlar tog uymakorligi bilan mashxur bulganlar. Maxalliy ustalarning zur maxorat bilan yaratgan ajoyib maxsulotlari uzining nozik san'ati bilan dng chikargan va uz ona yurtidan uzokdagi mamlakatlarda tanilgan.
Odatda Kavkaz xalklarining madaniyati uchta uziga xos rayonga bulib ta'riflanadi. Masalan, Shimoliy Kavkaz xalklari umumiy madaniy birligi bilan bir oz ajralib turadi. Dogiston xalklari, chechen-ingushiya uziga xos madaniy rayonni tashkil kiladi. Kavkaz ortida Ozabayjon, Armaniston, Sharkiy va Garbiy Gruziya maxsus madaniy rayonlar sifatida ajratilgan.
Kishlokda yashaydigan Kavkaz axoli karorgoxi tabiiy sharoitga karab xar xil. Toglik rayonlarda uylar ancha zich, asosan ular bir yoki ikki kavatli kilib zinapoyaga uxshab bir-birining ustiga, somon aralash loydan yoki toshdan kurilgan, tomi tekis kilib yopilgan. Gruziyaning garbida va Abxaziyada yogingarchilik kup rayonlarda baland poydevorli yogochdan kurilgan uylar mavjud. Armanistonda va kushni Gurziya va Ozarbayjonning ancha kismida toshdan kurilgan yogoch gumbaz tomli uylar xam uchraydi. Adigey va kisman Dogiston xalklarida chetan devorli (turluk), tomi ikki yoki turt nishabli uylar keng tarkalgan. Shimoliy Kavkazda somon yoki chetan uylar xam tiklangan. Barcha uylarda urtada uchok urnatilgan va tomda tuynuk kuyilgan. Sharkiy Ozarbayjonda somonli loydan kurilgan bir kavatli, tekis tomli, oyna – eshigi ichkariga karagan uylar keng tarkalgan.
Xozirgi davrda shaxar va kishloklar butunlay boshka kiyofaga ega bulgan. Endi ilgarigidek turli-tuman uylar urniga tosh va gishtdan tiklangan xashamatli binolar, obodonlashgan kishloklar paydo buldi. Umumiy Kavkaz xalklaridagi kurilish tendensiyasibir necha xonali, oldi ayvonli ikki kavatli chiroyli bezatilgan uylar tiklashdan iborat.
Kavkaz xalklarining ilgarigi kiyimlarida ularning etnik xususiyatlari, uzaro iktisodiy va madaniy alokalari ochik namoyon bulgan. Xatto bir xalkda bir necha turdagi kiyimlarni uchratish mumkin. Shimoliy Kavkazda paydo bulgan erkak kiyimi xanjar takilgan, kamarli va ukdonli yupka kigiz chopon (beshmet yoki cherkeska), tik yokali kuylak, uzun shim, yumshok teri etik va kalpok butun regionga tarkalgan. Ayollarda tugri bichim nozik belga muljallangan yengli kuylak, uzun ishton, turli bosh kiyim va rumollar, rang-barang va boy, ayniksa, kumushdan yasalgan turli bezaklar uziga xos xususiyatga ega. Armanlar juda yarkirok rangli kiyim kiyishni yaxshi kurganlar. Albatta, boy tabakalarning kiyimlari kimmatbaxo matodan tikilgan va rang-barang bezatilgan, tilla-kumushli kamar, xanjar yoki kilich osilgan cherkeska, ayollariniki xam turli kashta va zardan yasalgan kimmat toshli bezaklar takilgan sarpolar bilan oddiy fukarodan ajralib turadi.
Kavkazda asosan ikki din – xristianlik va islom xukmronlik kilgan. Xristian dini bu yerga eramizning birinchi asrlarida Vizantiyadan tarkala boshlagan. Uni dastlab armanlar va gruzinlar kabul kilganlar. Islom dini esa VII1 asrlardan arab istilosi davridan boshlab kirib keladi va saljukiylarning bosib kirishi bilan mustaxkamlanadi. U ozarbayjon, dogiston va abxaz xalklari orasida keng tarkalgan. Ozarbayjonlar asosan shia mazxabiga, kolganlari esa sunna mazxabiga utganlar. Ammo kavkazliklarning xayotida ibtidoiy diniy e'tikodlar – utga va temirga, tabiat kuchlariga va usimlik dunyosiga siginish kuchli bulgan.
Kavkaz xalklarining folklori xam rang-barang va juda boy. Asrlar davomida ijod kilib kelingan epik rivoyatlar, kaxramonlik doston va ertaklari, ashula va masalalari uzok tarixiy vokealarni, maishiy turmush madaniyatining turli tomonlarini xar xil syujet va janrlar orkali jonli tisvirlaydi. Gruzinlarning Amirani xakidagi kaxramonlik eposi, shaxzoda Abesalom va chupon kiz Eteri orasidagi tragedik muxabbat dostoni, armanlarning “Sosun baxodirlari” yoki nomli ozodlik uchun kurashni kuylovchi ashula va rakslar xozirgacha kishini maftun kiladi.

20-Mavzu: 4-kism. SIBIR VA UZOK SHARK XALKLARI.


( 2 soat).
Reja:
1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
3.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Axolining etnik tarkibi. Tub axoli tili va antropologik guruxlar. Etnogenez va etnik tarixi muammosi. Tarixiy-etnografik viloyatlar. Xujalik-madaniy tiplar.


Janubiy Sibir va Lena xavzasi chorvadorlari, dexkonlari. Tayga va tundra utrok ovchi-balikchilari. Ovchi-luguchilar. Arktikadagi dengiz xayvonlari ovlochilari. Moddiy va ma'naviy madaniyati.
Oilaviy va ijtimoiy munosabatlarning uziga xos xususiyatlari. Sibirning mustamlakaga aylantirilishi muammosi.

ADABIYOTLAR:


1.Etnogenez va etnicheskach istoriya narodov Severi M., 1975.


2.Smolyak A.V. Etnicheskaya prosesso' u narodov Nijnego Amura i Saxalina.
L., 1975.
3.Jabborov N.M. Jaxon xalklari etnografiyasi. T. 1985.

Sibirning bepoyon dashtlari, tayga va urmonlarida kadimdan 30 dan oshik turli elat va etnografik guruxlar yashaydi. Ular fanda xujalik, madaniy xususiyatlariga karab bir necha tarixiy etnografik viloyatlarga bulingan: Janubiy Sibirning urmon dasht kismi: Garbiy Sibirning Tayga va Tundra buyi zonasi: Oltoy-Sayan kismi, Urta Sibir: Amur-Primorye ulkasi va Shimoli-Sharkiy chekka kismi.


Son jixatdan nisbatan kam xisoblangan maxalliy Sibir xalklari juda katta xududga joylashgan. Masalan, 328 mingdan ortik axoliga ega bulgan yokutlarning avtonom respublikasining xozirgi xududi Fransiya xududiga nisbatan olti xissa katta, yoki buryat avtonom respublikasi tub axoli soni 353 ming kishidan iborat bulib egallagan xududi Buyuk Britaniyaga yarim baravar keladi.
Xujalik-madaniy tavsifnomasi nuktai-nazaridan Sibirni ikkiga bulib turgan Yenisey daryosining janubida dexkonchilik va chorvachilik xujaligi, Urta va Kuyi Ob daryosi buylarida ovchilik, eng shimoliy kismida Tundra buguchiligi, Yenisey va Lena daryolari urtaligida tayga buguchiligi va ovchilik xujaligi ajralib turadi. Sayan-Oltoy tayga togliklarida barcha mazkur xujaliklarni mujassamlashtirgan uziga xos etnografik dunyoni kurish mumkin. Amur-Primoye rayonida xam maxsus etnografik xususiyatlarga ega bulgan balikchilik va ovchilik xujalik tipini uchratamiz. Chutko – kamchatka rayonida esa “paleosiyo” madaniyati bilan bglik maxsus ovchilik va buguchilik tipi dikkatga sazovor.
Shuni aloxida kayd kilish lozimki, Sibir kadimdan ruslarni uziga jalb kilib kelgan. Bu yerga XU1 asrdan boshlab yangi yerlarni ochuvchi ruslar tomonidan yul ochib berilgan edi. Bir asr utmasdan Sibirga kelgan ruslarning soni 150 mingdan oshib ketgan va maxalliy tub axoli soniga yakinlashgan. Xozirgi davrda Sibirda yashovchi 25 millionli axolining deyarli 90 foizi yoki tukiz kismi ruslar, ukrainlar va beloruslar.
Lingvistik jixatdan Sibri xalklari bir necha til oilasi va turkumlariga eag. Birinchi urinda eng kup sonli Oltoy til oilasiga kiradigan elat va xalklar turadi. Ularni uch turkumga bulish mumkin: turkiy, mugul va tungus-manjur tillari. Eng katta turkiy til turkumiga oltoy-sayan xalklari (oltoyliklar, tuvaliklar, xakaslar, shurlar, chulimlar, tufalar yoki koragaslar), Garbiy Sibir tatarlari (barabin, ishim va tobolliklar), Shimoliy Sibirdagi yokutlar va dulganlar kiradi. Mugul til turkumiga fakat buryatlar kiradi. Tungus-manjur tillarida evenklar va ularga yakinlar ulchilar, uruchi va udegeylar, Saxalindagi urukilar gapiradi. Garbiy Sibirda yashovchi xanti-mansilar, samodiy xalklari (nenes, enes va selkuplar) ural til oilasiga oid kam sonli elatlardir.
Eng kadimgi osiyo xalklariga (odatda “paleosiyo” deb ataydilar) yukorida tilga olingan turkumlarga kirmaydigan Shimoli-sharkiy Sibirda yashovchi itelmenlar, chukchilar, koryaklar, kalima yukagirlari kiradi. Playeosiyo til turkumiga Amur kuyi okimida va Saxalinda joylashgan nivxa anlarni xam kiritadilar. Urta Yeniseyda yashovchi ketlarni bir vaktlar juda keng tarkalgan mustakil yenisey til oilasiga oid deyish mumkin.Kisman Chukotka va Vrangel orolida yashovchi eskimos va aleutlar uziga xos til oilasini tashkil kiladi.
Antropologik jixatdan Sibir xalklari asosan mongoloid irkiga oid. Ammo Yeniseyning garbida yashovchi axolida yevropoid irkining ta'siri sezilarli.
Sibir xalklarining kelib chikishi va shakllanish tarixi eng kadimgi davr-yukori paleolitga borib tarkaladi. Neolit davriga kelib ibtidoiy ovchi va balikchi elatlar Amur, Yenisey, Lena va Ob kabi yirik daryo voxalarini, Kamchatka va Chukotkaning ichkari soxillarini xam eagallab olganlar. Usha davrlardan xozirgacha yetib kelgan til turkumlari paydo bulgan. Butun Sharkiy Sibirni Yeniseydan Oxot dengizigacha egallayu olgan “paleosiyoliklar” bir necha mustakil etnolingvistik birikmalardan iborat edi. Ular uz navbatida turli tilda gapiradigan mayda turkumlarga bulingan. Amur voxasining ancha kismini gilyaklar, Oxot dengizi soxillari va kisman Chukotkani koryak va chukchilarning ajdodlari, Kamchtka va Bering kirgoklarini eskimoslar, Ob va Yeniseyning yukori okmini ketlarga kardosh kabilalar, Yukori Lena va Baykalbuylarini yukagirlar egallagan eid, Ural buyi da ya'ni Ob daryosining pastki va Urta okimlarida eramizdan avvalgi U-111 ming yillikda ural til oilasiga oid ugor xalklari xam samodiylar joylashgan. Mazkur elatlar ovchilik va balikchilik bilan shugullanganlar.
Janubiy Sibir dahshtlarida neolit davrida turli ovchi kabilalari daydib yurganlar. Eramizdan avvalgi 111 ming yilliklar bu yerda Grabdan kelgan yevropoid tipidagi chorvachilik bilan shugullanuvchi elatlar paydo buladi. Keyingi ming yillikda Janubiy Sibirni andronov madaniyati tipidagi utrok dexkonschilik va chorvachilik bilan shugullanuvchi bronza davri ealatlari egallaydi. Eramiz boshlarida bu yerga oltoy til oilasiga oid turkiy va tungus kabilalari bosib kiradi. Baykal atroflarida mugul tilidagi buryatlarning ajdodlari xam yashagan.
Eramizning U1-X asrlarida kadimgi turkiy elatlar Ob va Yeniseyning yukori kismidagi Baykal kuli atrofida juda keng xududni egallab olganlar. Usha davrda evenklarning tungus ajdodlari Sharkiy Baykal buyi, Amur voxasi va Urta Sibirga tarkalgan. Mugul istilosidan keyin bu yerdagi turkiy elatlarning bir kismi Lena daryosining urta okimiga kuchib maxalliy “paleosiyo” lilar bilan aralashib yokut xalkiga asos solgan. Mazkur murakkab etnikjarayon keyingi asrlarda xam kisman davom kilib kelgan. Uning moxiyatini tularok tasavvur kilish uchun ayrim yirik xalklarning etnogenezi va etnik tarixi ustida kimkacha tuxtab utish zarur.
Sibirning nisbatan eng kup sonli xalklaridan yokutlar kadimiy etnoslardan biri xisoblanadi.Ular uzlarini “Saxa” deb ataydilar va Yokutistonning tub axolisi bulib, Lena daryosining urta okismida, janubiy Oldan va Vilyuyada, kisman Olekmaning kuyi okimi va Shimolning chekka rayonlarida joylashgan. Ayrim gurux yokutlar Krasnoyarsk ulkasining shimolida, Magadan, Saxalin va Amur viloyatlarida xam yashaydilar.
Yokut etnosi asli eramizning 11 ming yillikning birinchi yarmida Lena daryosining urta okimi xavzasida Baykal soxilllaridan kelgan turkiy kabilalarning maxalliy paleosiyo va tungus tillaridagi elatlarni uziga singdirib yuborishi natijasida paydo bulgan. Eng oxirgi elatlarning kuchib kelishi X1U-XU asrlarda ruy bergan. XVII asrlarda yokutlarning katta guruxlari Lena, Yana, Mndigirka va boshka yirik daryolarning vodiylariga yoyilib, maxalliy kabilalar bilan aralashib ketganlar. Yokutlarning etnik konsilidasiyasi XVII asrlarning 20-30 yillaridan ya'ni ulkani Rossiyaga kushilish davridan keyin tugaydi.
Ikkinchi yirik xalklardan buryatlar XVII asrda turli mugul kabilalari (bulagatlar, exiritlar, xorinlilar va xundurlar)dan tashkil topgan, ularga keyin boshka mugul kabilalari va kisman evenklar kushilgan.
Utmishda uryanxayliklar, soyotlar yoki sayanlilar deb nom kozongan xozirgi tuvaliklarning kelib chikimshi asli VII-VII1 asrlardagi urxun-yenisey yozuvlarini yaratgan turkiy kabilalar bilan bevosita boglik bulgan. Ularning etnogenezida samodiy kabilalari xam kisman ishtirok kilgan. Yoki ilgari notugri uyrutlar deb atalgan oltoy xalki xam kadimiy samodiy , ket, ugor va turk kabilalarining uzok davr davomida aralashib ketihshi natijasida, janubiy oltoyliklar esa Sayan-Oltoy kadimiy turklari bilan kuchib kelgan mugul kabilalari bilan aralashishi okibatida paydo bulgan edi. Xozir oltoylilar Yukori Ob daryosi xavzasidagi va Oltoy togi oraligidagi vodiylarda yashaydilar.Boshka Shimoliy xalklarning xam etnogenezi va etnik tarixi xam shunday murakkab.
Sibirning tabiiy-geografik sharoitiga moslashgan xlda kadimdan bir necha xujalik-madaniy tiplar paydo bulgan. Oltoy – Sayandagi buryatlar, yokutlar chorvachilik va dexkonchilik xujaligini yaratganlar. Buryatlar kuchma chorvachilikka ega bulib, ot, kuy va tuya bokkanlar. Baykal buyi buryatlari yarim kuchma chorvachilikni utrok dexkonchilik xujaligi bilan birga olib borganlar. X1X asrlardan boshlab ruslarning ta'siri ostida dexkonchilik xujaligi ancha rivjlangan. Oltoyning togli va tayga ray onlarida yashovchi axoli ovchilik bilan shugullangan. Yokutlar yakin davrgacha yarim kuchmanchi chorvachilik bilan bir katorda balikchilik va ovchilik xujaligiga ega bulganlar, shimoliy yokutlar esa kisman bugu xam saklaganlar.
Katta-kichik daryo voxalarida va tarmoklarida, dengiz soxillarida joylashgan nanay, ulchi, nivxi, koryak, itelmen, xanti-mansi va janubiy selkuplar utrok balikchi xujalik tipi vakillaridir. Ularning butun xayoti va tirikchiligi balikchilikva kisman ovchilik bilan boglik bulgan.
Sharkiy Sibirda yashovchi evenk, even, dulgan, tufalar, urmon neneslari, selkup va udegeylar ovchilik, buguchilik xujaligi bilan shugullanganlar. Ularning asosiy kasbi ovchilik bilan buguchilik bulsada, kushimcha balikchilik bilan xam shugullanganlar. Kuchmanchilik bilan turmush kechirganazkur elatlar bugulardan yuk tashish va transport sifatida ishlatilgan.
Nenes, chukchi va koryaklar tundra buguchilik xujaligiga ega bulganlar. Ular kishda tayga chekkalariga, yozda dengiz soxillariga, kuzda yana tayga tomon yil buyi bugulari bilan kuchib yurganlar. Tundra buguchilari ikki, turt yoki besh bugu kushilgan yengil chanalarda kuchmanchilik kilib xayot kechirganlar.
Sharki-shimoliy Sibirda, asosan Chukotka soxillarida yashovchi eskimoslar, utrok chukchi va koryaklar dengiz xayvonlariga ov kiluvchi artikaliklar xujalik tipini tashkil kiladilar. Ular yil buyi morj va tulenlarga sanchki bilan ov kilganlar. Yoz paytlarida yengil teri bilan uralgan yogoch kayiklarda kishda it kushilgan chanalarda ovga chikkanlar.
Sibir xalklarining moddiy madaniyati ularning xujalik faoliyatiga moslashgan. Chorvachilik bilan mashgul axoli kuchma va utrok tipdagi uylarda yashaganlar. Buryat va oltoylar konus shaklidagi kigiz yopilgan utov uylarda, yokut daraxt kopigi yopilgan utovsimon “yarasa” nomli uylarda yashaganlar. Utrok axoli yogoch uylar xam kurganlar. Balikchilik shugullanuvchi elatlar utmishda yer tulalarda, keyin xitoycha franza tipidagi tugri burchakli yogoch uylarda istikomat kilgan. Kuchmanchi ovchi va buguchi nenes va evenklarda kuchirishga kulay bulgan teri yoki daraxt kobigi bilan bekitilgan konus kappa shaklidagi chayla (“chum”) tikilgan. Eskimos va chukchilarda yertula shaklidagi muzdan tiklangan uylar mavjud. Xozirgi davrda barcha Sibir xalklari zamonaviy uylarga ega. Kuchmanchi xujalik bilan shugullanuvchi axoli ancha kulay issik va yorug palatkalar bilan kuchib yuradi.
Chorvachilik va dexkonchilik bilan shugullanuvchi axolining an'anaviy kiyimlari teri va matodan turli xilda tikilgan chopon va pustinlar, kuylak va ishtonlar etik va kalpoklardan iborat bulgan. Utrok balikchilar balik terisidan, buguchilar va ovchilar bugu va boshka xayvonlarning terisidan kiyim va poyabzallar tikkanlar. Erkak va ayollarning kiyimlari uncha fark kilmagan. Artika ovchilarida teridan ikki kavat kilib boshdan oyok yaxlit tikilgan kiyim bulgan.
Sibir xakllarining kupchiligi yozuvsiz, nixoyatda kolok madaniyatiga ega bulganlar. Ularning ma'naviy xayotida urug va oila arvoxlariga, tabiat kuchlariga siginish kabi ibtidoiy dinlar xukmronlik kilib kelgan. Garbiy Sibir tatarlari dastlab shomonizm kabi ibtidoiy dinlarga itoat kilganlar, fakat XU1 asrda islom diniga utganlar. Buryat va kisman oltoy xalklarida buddizm dini keng tarkalgan.
Butun Sibir xalklarida eng keng tarkalgan diniy e'tikod shomonizm edi. Shomoniylik dinining asosiy xususiyati shundan iboratki, shomon zikrga tushib uzini asabiylashtirib jazavasi tutgan xolda xomiysi va yordamchisi xisoblangan arvoxlar bilan bevosita munosabat kilish kobiliyatiga ega emish. U arvoxlarni ishga solib kasallani davolash ochlik va turli musibatlarni tugatish, bola tugilish, ovda va kasb-xunarda muvaffakiyat keltirish yoki dushmanlarni maglubiyatga xukm kilish kabi ishlarni “amalga oshirgan”. Itelmenlarda xamma shomonlik kila bilgan. Chukchilarda, masalan, professional shomonlardan tashkari, xar bir oila boshligi shomonlik marosimini oila bayramlarida utkaza bilgan. Yukager, xanti-mansi, evenk va buryatlarda shomonlik maxsus mutaxassislik xisoblangan va merosiy kasbga aylangan. Buryatlarda buddizm ta'sirida shomonizm nixoyatda murakkablashib ketgan.
Sibir xalklarida boshka ibtidoiy diniy tasavvurlardan oilaviy – urug ajdodlariga, ayik va boshka xayvonlarga siginish odatlari uzok davr saklangan. Masalan, nivxa xalkida ayikka siginish urug ibodati darajasiga kutarilgan. Neneslarda shomoniylik asosiy diniy e'tikod xisoblansada, ammo xomiylik vazifasini bajaruvchi oilaviy arvoxlarning tasviri yasalib oila boshligida saklangan. Ular xatto ovchilik va balikchilik xomiylari- “siyadey” larga kurbonliklar keltirganlar.
Sibir xalkini xristian diniga itoat kildirish ancha kiyinchilikda asosan zurlik bilan Chor Rossiya davrida ya'ni XVII1 asrda boshlangan edi. Ulkaning kupchilik axolisi X1X asr oxirlariga kelib provaslav diniga utkazilgan bulsada, asli maxalliy diniy tasavvurlar yukolmagan, aksincha tub axolining dunyokarashi va xatti-xarakatiga zur ta'sir kilib kelgan.

21-Mavzu: XORIJIY OSIYO XALKLARI (2 soat).


Reja:
1.Etnogenezi va etnik tarkibi.
2.Tillari va irkiy tiplari.
3.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Xorijiy Osiyo xalklarining etnik tarkibi. Dini, til oilalari, antropologik guruxlar. Tarixiy – etnografik viloyatlar. Paleantropologik topilmalar. Ishlab chikaruvchi xujalikning vujudga kelishi va sivilizasiya shakllanishining kadimgi markazlari. Etnik jarayonlar xususiyatlar.


ADABIYOTLAR:


1.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005


2.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
3. Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
4. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
5. Guru P. Aziya. M. 1958
6. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.
7. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.
8.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981
9. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
10. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.
Osiyo kit'asi jaxonda eng katta xududiga ega bulgan, tabiati nixoyatda rang-barang, eng kup va zich joylashgan axoliga ega. Bu yerda odamzot paydo bulgan, eng kadimiy madaniyatlar yaratilgan. Oxirgi ma'lumotlarga karaganda Osiyoning xududi 27,7 million kv.km.ga yakin, axolisi 2 mlrd. 465 mln.dan ortik, ya'ni jaxon axolisining yarmidan kupini osiyoliklar tashkil kiladi.
Odatda xorijiy Osiyosi fanda geografik va tarixiy-etnografik jixatdan 4 kismga bulinadi: Garbiy yoki old Osiyo xalklari, Janubiy Osiyo xalklari, Janubiy-sharkiy Osiyo xalklari, Sharkiy va Markaziy Osiyo xalklari.
Tabiiy geografik jixatdan butun Osiyo kit'asi nixoyatda notekis va xilma-xil. Uning iklimi va tabiatiga kit'a soxillarini xar tomondan yuvib turgan Tinch va Xind okeanlari, Atlantika okeaniga tegishli Yapon, Sarik, Sharkiy va Janubiy Xitoy dengizlari, Kora va Urta dengizning suvlari ancha ta'sir kiladi. Xorijiy Osiyoning kup kismi baland va yassi togliklar, adir va bepoyon chullar biyobondan iborat bulib, bu uning kontrast iklimi okibati bilan boglik. Osiyoda jaxondagi eng baland toglar-Kora kurum va Ximolay va kuruklikning eng kuyi joyi – Ulik dengiz joylashgan.
Shimoliy Muz okeani tomondan keladigan Arktika xavosi Sharkiy Osiyo tomon cheksiz pasttekisliklarga yoyiladi va kish paytlari Garbiy Osiyoga nisbatan ancha sovuk buladi. Kit'aning Tinch va Xind okeanlariga yakinligi bu yerda eng katta musson iklimi xudud xosil kilgan. Agar baland tog tizmalari bir tomondan Janubiy Osiyoni kutb xavzasidan saklasa ikkinchi tomondan usha tusik, Markaziy va Janubiy – Sharkiy Osiyoning ichki dasht va yarim dasht rayonlariga namlik keltiradigan dengiz xavosini utkazmaydi. Okibatda bir yokda kalin tropik va subtropik kalin urmonli tog ekinlari yastanib yotsa, ikkinchi yokda karama-karshi iklimli bepoyon saxro va yarim dasht rayonlar uziga xos tabiati bilan ajralib turadi. Kit'aning okean soxillariga yakin joylari, ayniksa, janubiy kismidagi nam viloyatlarda yashil urmonlar guzal manzara kashf etadi. Aksincha, yozgi jaziramada bir xil rangdagi kurgok, cheksiz dashti biyobon kishini sarang kiladigan darajada ma'yus kurinishga ega buladi. Umuman, Osiyo beshta mintaka: mu'tadil yoki urtacha subtropik, tropik, subekvatorial va ekvatorial poyaslarda joylashgan.
Jorijiy Osiyosi juda kup kazilma boyliklarga ega. Ammo bu kazilma boyliklar juda kam tekshirilgan. Bu yerda neft va gaz, kumir va kurgoshin, volfram va boksit, kumush va oltin, nikel va kobalt, mis va fosfort kabi foydali kazilmalar topilgan.
Osiyoda 10-15 million yillar mukaddam yashagan odamsimon maymunlarning suyaklari topilgan. Eng kadimiy ibtidoiy odam ajdodlaridan pitekantrop, Xitoydagi sinantrop odamlaridir. Laos va Vyetnam gominidlari garbiy rayonlardan biri million yillar mukaddam kuchib kelgan. 200-400 ming yillar avval yashagan paleontrp vakillarining suyaklari Osiyoning kup joylarida topilgan. Sunggi paleolit va mezolit davriga oid xozirgi irklar shakllangan. Janubiy – Garbiy rayonlarda yevropoidlar, janubiy va janubiy-sharkiy kismida avstroloidlar, sharkiy Osiyoda Tinch okean mongoloidlari paydo bulgan. Aslida neolit davridayok xozirgi tipdagi odamlar keng xududda joylashgan Garbiy va Janubiy Osiyodan markaziy, sharkiy va Janubi-sharkiy Osiyoga kuchib kelgan va neandr – taloid avlodlari bilan aralashib xozirgi sharkiy etnoslar paydo bulishiga sabab bulgan. Usha davrdan boshlab xozirgi etnoslarning avlodlari shakllana boshlagan.
Yevropoid irkining Old Osiyo va xind-pomir guruxlari katoriga butun Janubi-garbiy va janubiy Osiyo Araviya yarim oroli va Turkiyadan tortib Afgoniston, Pokiston, Shimoliy Xindiston va Bangladesh xalklarigacha kiradi. Maxsus armanoy guruxiga uzining katta burni badanining serjunligi bilan ajralib turadigan Osiyo arablari, yaxudiylar, armanlar, turklar va greklar kiradi.
Yamanda armanoidlar bilan Afrikadan kelgan negrlar aralashib uziga xos guruxni tashkil kiladi. Xind-pomir guruxlariga eronliklar, ozarbayjonlar, Afgoniston, Pokiston, Shimoliy Xindiston xalklari kiradi. Yevropoid va avstroloid oraligida paydo bulgan “janubiy xind” yoki “dekan” irkiy tipi Janubiy Xindiston, Shri-Lankada uchraydi. Janubiy yevrpoid va mongoloidlarning metislashishi natijasida uygurlar va boshka turkiy elatlar Xitoy musulmonlari xueylar uziga xos irkiy tipini xosil kilgan. Osiyo xalklarining ayrim yevropoid belgilari Birma va Indoneziya xalkining ba'zi elatlarida uchraydi. Kisman avtroloid irkining maxsus guruxlarini Shri-Lanka veddalari, Xindixitoy, Indoneziya va Janubiy Xitoyning yarim mayda elatlari, pakana buyli negretoslar tashkil kiladi.
Xozirgi xorijiy Osiyoning etnolingvistik kiyofasi asosan eramizdan avvalgi 1 ming yillikdan boshlab shakllana boshlagan. Usha davrda Kichik Osiyoning ellen tiplari, sharkida kartvel va armon tillari, Urta dengiz sharkida esa oromiy tillari xukmronlik kilgan. Shimoliy Xindistonga Urta Osiyodan kelgan xindariy xalklari Ganga tekisliklarida yashagan axolidan kisman aralashib ularni butunlay kuvib chikarib, kadimgi Xarappa negizida yangi etnolingvistik guruxlarga asos solganlar. Eroniy tildagi xalklar Urta Osiyolik etnoslar bilan maxalliy xindariy xalki ralashib ketib, butun Eron va Afgonistonda, garbda Messopatamiyagacha, sharkda Shimoliy Xindistongacha tarkalgan. Yangi etnoslarni paydo kilgan Xuanxe voxasida dastlabki davlat yaratgan in va chjou kabilalari janub tomon tarkalib maxalliy tan va indoneziya kabilalari bilan aralashib, kadimiy xitoy xalkini shakllanishiga sabab bulgan. Xozirgi Man'chjuriyadan oltoy til oilasiga oid, janubdan indoneziya tillariga oid xalklarning Koreya va Yaponiyaga kelib maxalliy tub axoli bilan aralashib ketishi natijasida uziga xos yangi etnoslarga asos solingan.
Shunday kilib eramizning boshlarida Janubiy va Sharkiy Osiyoda eng yirik etnolingvistik guruxlar – semit-eron, xindariy, dravid, munda, mon-kxmer tillaridagi kabila va elatlar, xitoy, vyetnam, kadimiy koreya va yapon xalklari shakllana boshlangan. VII asrdan boshlab arablarning keng xududlariga joylanishi va islomning tarkalishi okibatida semit xalklari arab tiliga utgan va xozirgi etnoslarning shakllanishiga sabab bulgan. Markaziy Osiyo dashtlaridan garbning kadimdan dexkonchilik bilan shugullanuvchi axoli bilan aralashib ketishi, yuksak madaniyat zamini natijasida kelgindi kabilalarda turkiylashish xodisasi ruy bergan.
Xozirgi xorijiy Osiyoda etnik tarakkiyot jixatdan turli pogonada turgan mingdan ortik xalklar yashagan. Ular xar xil til oilasiga va guruxlarga oid bulib, son jixatdan xam bir-birlaridan farklanadilar. Masalan, bu yerda jaxondagi eng kup sonli- 100 mln. kishidan ortik axoliga ega 4 ta xalk – xitoy, xindiston, bengallik, yaponlar yashaydi. 1 mln. dan ortik 90 xalk 2400 mln. kishidan iborat bulib, butun xorijiy Osiyo axolisining 97,4 foizini tashkil kiladi. Shulardan 6 tasi 50 mln. dan ortik 21 tasi 10 mln. dan to 50 mln.ga yakin axoliga ega bulgan xalklardir. Xorijiy Osiyosi etnik lingvistik jixatdan kancha rang-barang bulmasin, axolisining 3g'2 kismi dunyoda eng kup sonli bir tilda suzlashadigan etnoslarni tashkil kiladi.
Keyingi yillarda xalkaro va davlat tili sifatida butun Malayziya va Indoneziyada malayya tili muxim rol uynay boshladi. Shu bilan birga butun Janubiy va Janubi-sharkiy Osiyoda rasmiy til sifatida ingliz tili xam keng tarkalgan.
Xorijiy Osiyo mamlakatlari axolisinig milliy tuzilishi va etnik xarakteriga karab 4 guruxga bulish mumkin: birinchi guruxga milliy jixatdan bir xil bulib, tub xalki umumiy axolining 95 % tashkil kiladigan Yaponiya, Koreya, Bangladesh, kupchilik arab mamalkatlari kiradi. Ikkinchi guruxga tub xalk butun axoliga nisbatan 70 % ini tashkil kiladigan Vyetnam, Birma, Turkiya, Suriya, Irok, Xitoy, Shri-Lanka, Singapur singari davlatlar kiradi. Uchinchi guruxga axolisining yarmidan kupi tub xalk, kolganlari boshka etnoslardan iborat mamlakat kiradi. Turtinchi guruxga esa kup millatli mamlakatlar kiradi.
Osiyo regionida xitoy-tibet til oilasiga oid xalklar butun axolining 40,2 % ini, xind-yevropaliklar 28,4 % ini, avstroneziya til oilasi 7,9 % ini, dravidlar 6,6 % ini, yaponlar 4,6 % ini, avstrosiyo oilasi 3 % ni, oltoy oilasi 2,6 foizni tashkil kiladi.
Oltoy tili oilasiga oid turkiy, mugul va tungus-manchjur tillarida suzlashadigan etnoslar garbda Bosfor bugozi va Marmar dengizidan tortib, sharkda Tinch okeanigacha, chuzilgan xududda joylashgan. Kadimgi davrlardan juda katta xududni eng kadimgi til oilalari: dravid, munda, mon-kxmer, xitoy – tibet, malayya tillari shakllanib kelgan. Yukorida kayd kilinganidek, xozirgi Mongoliya va Shimoliy Xitoyda oltoy til oialsi paydo bulgan, keyinchalik boshka joylarga xam tarkalgan, Semit tillari xam Osiyoda eng kadimiy davrlarda paydo bulgan. 111-11 ming yilliklarda bu yerda xind-yevropa tillari kirib kelib, maxalliy tillar bilan aralashib ketadi. Xozirgi elatlarning etnolingvistik kiyofasining shakllanishida mana shu jarayonlar asosiy zamin bulgan.
Xorijiy Osiyosining xujalik-madaniy tiplari xa juda kadim – tosh asridayok paydo bulib, tabiiy sharoitga moslashgan. Togli va tog etaklaridagi nisbatan kurgok issik rayonlardagi axoli yukori paleolit davrlaridan yirik xayvonlarga ov kilishdan mayda jonivorlarni ovlashga va yemishli usimlik va mevalarni, ildizmevali ekinlarni terib-termachlashga utadi. Bu madaniyatga xos ishdlab chikarish kurollari uzunchok chakmok toshdan sindirib olingan turli shakldagi yassi tosh parchalaridan iborat bulgan. Janubi-sharkiy Osiyoning namli tropik va subtropik rayonlarida tosh kurollarga karaganda bambukdan yasalgan kurollar muxim rol uynagan. Tabiatan issik va namli changalzorliklarda yirik tosh kurollar ishlatilgan. Shimoliy kurgok dasht rayonlarda va kisman dengiz soxillarida dasht xayvonlarini ov kilish, terib-termachilik va balikchilik kabi xujalik tiplari shakllana boshlagan, axolisi utrok va yarim utrok terimchi xam balikchilarga, ikkinchidan daydi ovchilarga bulingan.
Taximnan 10 ming yillar mukaddam Janubi-garbiy Osiyo tog etaklarida kadimiy dexkonchilik paydo bula boshlagan, maxalliy axoli yovvoyi usimliklarni terib-termachlashdan parvarish kilishga, yovvoyi xayvonlarni ov kilishdan ularni xonakilashtirishga uta bshlagan. Usha davrlardayok butun Janubi-sharkiy Osiyoda eng kadimgi motiga dexkonchiligi paydo bula boshlagan. Keyinrok Eron – urta dengizi, xindiston, Shimoli-sharkiy Osiyo, Indoneziya dexkonchilik uchoklari paydo buladi. 1U-111 ming yilliklar oraligida Messopatamiyada shudgor dexkonchiligi shaklanib, 11 ming yilliklarning oxirlariga kelib yirik mexnat taksimoti tufayli bepoyon Osiyo dashtlarida chorva-dexkonchilik xujaliklaridan kuchma chorvachilik ajralib chika boshlaydi. Shunday kilib, uch ming yillar mukaddam xozirgi xorijiy Osiy xududida uch xil xujalik-madaniy tip: birinchidan – ovchilar, terib-termachlovchilar va balikchilar, ikkinchidan – motiga dexkonchili va chorva, uchinchidan – uy xayvonlari kuchidan foydalanib yerni shudgorlash dexkonchiligi shakllangan.
Xozirgi davrgacha saklangan eng kadimiy birinchi tipga issik iklimli mintakada yashovchi urmon yetrimchi va ovchilari – Shri-Lanka veddalari, Xindisstondagi chenchu, mudugar, birxor kabi mayda elatlar, Mallakka semangilari va senoillar, Sumatradagi kubu, Kalimantondagi panan va Filippin orollaridagi aeta etnoslari kiradi. Ular ozik-ovkat axtarib, oddiy uk-yoy va yer kovlash uchun uchli tayok bilan kurollanib pona yoki butoklardan vaktincha omonat tikilgan chaylalarda yashab daydichilikda kun kechirganlar. Keyinchalik semanti, senoi va aeta kabi ovchi-termachlovchi guruxlar motiga dexkonchiligi xujaligiga uta boshlagan. Soxil buyi termachlovchilari va ovchilari xam yarim utrok xolatda yashab motiga dexkonchiligiga uta boshlashgan. Bu guruxga Markaziy va Janubi-sharkiy Osiyoning bepoyon dashtlarida kuchmanchi kabilalardan tashkari uziga xos xujalik-madaniy tip yaratgan togli terib-termachlovchi, ovchi va balikchi elatlar, Tibet-Birmadagi ayrim etnoslar, Yaponiyadagi aynlar dexkonchilikka utishdan oldin snchki, turli tur va zaxarlangan uk-yoy bilan balik ovlaganlar, ayollar esa yemishli malyuska va kiskichbakalarni suvdan ushlaganlar.
Ikkinchi gurux – motiga dexkonchili xujalik-madaniy tipga Indoneziya, Filippin, Xindixitoy va Xindistonning ayrim mayda xalklari kiradi. Ular utrok xolda yashab, shudgorlash, dexkonchilikdan bexabar bulganlar. Asosan tugunak va ildizmevali ekinlar, kisman baxori, turli palma, banan, shakarkamish kabi usimliklar ekib yetishtirganlar. Uy xayvonlaridan it, chuchka va parranda saklangan. Uylarini ustunli sinchdan mustaxkam kilib, loydan, ba'zan bambukdan kurganlar. Taomlarida asosan usimlik maxsulotlari ishlatiladi, gushtga nisbatan balik kuprok iste'mol kilinadi. Mazkur xujalik tipiga mu'tadil va salkin iklimli baland tog dexkonchiligi xam kiradi. Ular kishlok xujaligi ekinlaridan arpa, suli, kisman bugdoy, kandir, korabugdoy ekadilar, uy-xayvonlaridan kuy, echki va kutos bokadilar. Uylari somonli loydan, guvala va xom gishtdan, ba'zan yogoch va toshdan kurilgan. Taomida xar xil non, sut maxsulotlari va gusht, ichimlikdan choy ishlatiladi. Baland tibet toglarining shimoli va garbida chorva bilan shugullanuvchi xalk uziga xos xujalik madaniy tipiga ega. Ular eng baland yassi togliklarda kutos, sarlik, kuy, echki, yirik shoxli kora mol va yilkilardan iborat kichik poda bilan tor doiradagi yaylovlarda kuchib yurganlar.
Uchinchi xujalik-madaniy guruxdagi kurgok zonada paydo bulgan eng kadimiy shudgor dexkonchiligi insoniyat tarixida nixoyatda muxim rol uynagan va ijtimoiy tarakkiyotning kudratli omili bulgan. Ayni ushbu zonada Tigr va Yevfrat, keyinchalik Xind, Yanszi va Xuanxe vodiylar ida rivojlangan sugorma motiga dexkonchiligi negizidagi yirik shoxli kora mol kuchidan foydalanib dastlabki shudgor dexkonchilik xujaligida yerni xaydash kashf etila boshlagan. Ular don ekinlaridan bugdoy, tarik, juxori, chumiza, xar turdagi loviya va poliz ekinlari, tok va meva daraxtlari ekkanlar. Sugorish sistemasi ancha takomillashgan. Dexkonchilik kurollari – turli shakldagi temir tishli omochlar, mola, urok va tegirmonlar paydo bulgan. Yerga ishlov berishda xukiz, ba'zan sigir va eshakdan foydalanilgan. Katta gildirakli aravalar transport vositasi vazifasini bajargan,ularga ot va xukiz kushilgan. Axolisi tekis yoki nishab tomli tugri burchakli, devori paxsa, xom yoki pishgan gishtdan, kisman toshdan kurilgan uylarda yashagan, turli non va patir, atala, ziravorli taomlar, kisman sut maxsulotlari, gusht va balik iste'mol kilgan. Xunarmandchilik ancha rivojlangan. Chit va jun matodan tikilgan kiyimlar, xar xil bezak, takinchoklar keng tarkalgan.
Eramizdan oldingi VII-U1 ming yilliklarda Janubiy Osiyo Xindixitoy, Xitoyda dexkonchilik va chorvachilik mustakil xujalik soxasiga aylanib, sun'iy sugorish, metallurgiya va savdo rivojlana boshlagan, sinfiy jamiyatlar paydo bula boshlagan. Keyingi davrda bu yerda kuldorlik tuzumiga asoslangan ilk davlatlar tuziladi, yozuv, ilm-fan, badiiy xunarmandchilik, monumental kurilish, xaykaltaroshlik kabi soxalar rivoj topadi. Osiyo kit'asi ishlab chikarish kuchlarining rivojlanishi, ayniksa sun'iy sugorishga asoslangan dexkonchilik xujaligining takomillashvi, xar tomonlama ravnak topa boshlagan shaxar-davlatlarning paydo bulishi tufayli jaxonning kadimiy madaniyat uchoklaridan biriga aylandi. Mazkur madaniyat markazlari antik davrda paydo bulib xozirgacha saklanib kelgan. Irokdagi dabdabali Bobil xarobalari, Xindistondagi Adjanta va Ellora ibodatxonalari keyingi yillarda kashf etilgan Maxendjodaro va Xarappa madaniyati, Suriyadagi nixoyatda kishini xayajonlantiradigan palmira vayronalari, Iordaniyadagi monolit tog koyalarida uyilib kurilgan xashamatli Petro inshootlari, Kampuchiya changalzorlaridagi afsonaviy Angkor – Vata ibodatxonalari, Nepaldagi gumbazli Svayambunaxt va Bodnatx mukaddas budda inshootlari va boshka noyob obidalar bunga yorkin misol bula oladi. Ammo nokulay tabiiy sharoitdajoylashgan ayrim etnik guruxlar mazkur madaniyat markazlaridan chekkada kolib, bir necha ming yillar davomida juda sekinlik bilan rivojlanib xozirgacha kolok ibtidoiy ttijtimoiy tuzum darajasida yashab kelmokdalar.
Kuchmanchi chorvachilik xujaligining dexkonchilikdan ajralib chikib keng dasht rayonlariga tarkalishi va yirik ishlab chikarish soxasiga aylanishi yangi yerlarni egallashda muxim rol uynagan edi. Lekin bu xodisa texnika-iktisodiy jixatdan intensiv dexkonchilik xujaligidan orkada kolgan chorvachilikni okibatda utrok axoliga karama-karshi kuyadi va ikkita yirik soxa orasida katta ziddiyatlar tugdiradi. Madaniy-iktisodiy kolok kuchmanchi kabila va elatlar volarga tez-tez xujum kilib turib, doimo talon-taroj va kirgin keltirib turgan. Kadimiy davrlardan toXVII1 asrgacha davom etib kelgan dastlab dasht kipchokdagi sak-massaget va turk, keyin kuchmanchi arab va mugul kabilalarining boskinchilik yurishlari sharkda Xitoydan to garbdagi arab davlatlarigacha katta xududda yuksak madaniyat yaratgan utrok xalklarning iktisodiy va madaniy tarakkiyotiga ancha putur yetkazgan edi.
Regionda eng tarakkiy etgan davlat Yapniyadir. Kolgan mamlakatlar fakat keyingi davrlarda mustamlaka va yarim mustamlakachilikdan ozod bulib endigina uzining sanoatini yaratmokdalar. Mustakil ijtimoiy tarakkiyotga utgan davlatlar xar bir soxada ancha yutuklarga erishdilar.
Xorijiy Osiyo axolisining xozirgi diniy kiyofasi kadimiy davrlarda, ayniksa, urta asrlarda shakllangan. Xozirgi davrgacha yetib kelgan dinlarning kupchiligi (iudaizm yoki yaxudiylik, zoroastrizm, induzm, jaynizm, buddizm, daosizm, konfusiylik, xristianlik, sintoizm, islom, sikxizm) Osiyoda paydo bulgan va keyinchalik butun jaxonga tarkalgan. Masalan, eramizdan avval shakllangan yaxudiylik, yangi erani rasmiylashtirgan xristian dini yoki urta asr boshlarida kirib kelgan silom dini xam paydo bulgan yeridan tashkari juda kup mamlakatlarga, bir kancha kit'alarga yoyilib ketgan.
Dastlab eramizning boshlarida Kichik Osiyo, Suriya, Messopotamiya va Janubiy Arabiston yarim orolining Shimoliy va Markaziy kismlarida xatto urug-kabilaviy dinlar xam saklanib kelgan. Palestinda xukmronligini urnatgan yaxudiylik endigina monoteistik tusga kira boshladi. Eron, Afgoniston, Urta Osiy va Kavkaz ortining sharkida zoroastrizm dini tarkalgan. Xindistonda, ayniksa uning shimolida braxmanizm dini buddizm siqib chikargan va Shri-Lankada karor topgan. Janubi-sharqiy Osiyo va Malayya asosan turli mahalliy poleistik xarakterdagi dinlar, qisman oddiy urug-kabilaviy ibodatlar tarkalgan.
Eramizning 1 ming yilligi oxirlariga kelib Old Osiyo deyarli musulmonlashgan. Xristian dini juda tor doirada saklangan. Islom bu davrda asta-sekin zoroastrizmni xam yengib Eron, Sharkiy Kavkaz orti, xozirgi Afgoniston, Urta Osiyo va Xindistonning garbiy kismidagi rayonlarda tarkaladi. Asli Xindistonning kupchilik xududida kadimiy yirik dinlardan braxmanizm reformalashgan xolda yangi nom (induzim) bilan tiklanadi. Shri Lanka va Xindixitoyda buddizm uz xukmronligini saklab, Malayya arxipelagida buddizm bilan induzm tarkalgan. Xitoyda “uch din” sistemasi, Koreyada maxalliy diniy e'tikodlar bilan birga buddizm va xitoy dinlari, Yaponiyada milliy din xisoblangan sintoizm bilan buddizm ildiz otgan. Buddizm Markaziy Osiyoda mustaxkam joylashib, xozirgi Sinszyan va Tibetda keng tarkalgan.
Sunggi ming yillikda xam xorijiy Osiyosining diniy kiyofasida bir oz uzgarishlar ruy bergan. Masalan, Old Osiyo yana xam kuprok musulmonlashgan, xristianlik fakat Kipr axolisining kupchiligida saklangan bulib, boshka rayonlarda juda kamayib, ayrim kichik guruxlargagina bulingan. Islom yana xam kengayib, Janubi-Sharkiy Osiyo mamlakatlari va xatto Shimoliy Osiyo – Sibirgacha yetib boradi. Sinszyandan buddizmni siqib chiqaradi. Uz navbatida buddizm xam sharkka tarkalib Xindixitoyda asosan induzm va islom, Yaponiyada sintoizm va buddizm uz mavkeini saqlab qolgan. Xitoy va Koreyada eski dinlar asosan saklangan.
Shunday kilib Osiyo dinlari urta asrlarga kelib asosan shakllanib bulgan. Xozirgi davrda islomning shia mazxabi Eron, Irokning janubiy kismida, zeydizm nomi bilan Yaman Arab respublikasida xukmron din xisoblanadi. Sunnizm butun janubi-garbiy Osiyo mamlakatlarida (Isroil, Livan va Kiprdan tashkari) kupchilik axolining diniy e'tikodi xisoblanadi. Afgoniston, Pokiston, Bangladesh, Malaziya va Indoneziya axolisining xam kupchiligi musulmonlardir. Xindistonda (ayniksa, Kashmir shtatida), Xitoyda (sinszyan viloyatida uygurlar, Nineya – Xuey rayonida dunganlar) musulmonlar kup. Maldiv orollarida, Shri Lanka (mavrlar) Birma (arakanlar), Kampuchiya va Vyetnamda YU (chama), Filippinda (moro) va Janubiy Tailandda xam kisman masulmonlar yashaydi.
Induzm asosan Xindiston, Nepal, Bangladesh va Shri Lankada tarkalgan. Induzmning mazxabi sifatida ajralib chikkan joynizm va sikxizm xindlarning milliy dinlariga aylangan. Xindistonda paydo bulgan buddizm vatanni tark etib xozir Birma, Tailand, Kampuchiya, Laos va Shri Lankada, lamaizm shaklida Nepal, Butan, Mongoliya va Tibetda xukmron din bulib tanildi. Buddizmning maxayana mazxabi Xitoy, Koreya, Yaponiya va Vyetnamga tarkalgan.
Xristian dini Filippindar orasida xukmron bulib, Livan, Janubiy Xindiston (Kerala shtati) va Indoneziyaning ba'zi rayonlarida kisman tarkalgan. Kadimiy dinlardan zoroastrizm, mazdeizm, mitroizm koldiklari ayrim etnik gruxlardan, Turkiya, Eron, Irok, Bombey va Gudjaratda saklangan. Isroilda davlat dini xisoblangan iudaizm dini negizida boskinchilik siyosatining tarafdori millatchilik ta'limoti – sionizm yuzaga keldi. Xitoyda xozirgacha daosizm va ayniksa konservativ tartiblarni va oilada patriarxalchilikni mukaddaslashtiruvchi konfusiylik dinlari mustaxkam saklanib kelmokda. Shuningdek konfusiylik Yaponiya va Vyetnamga xam keng tarkalgan.
22-Mavzu: 1-kism. GARBIY(OLD) OSIYO XALKLARI ( 4 soat).

Reja:
1.Etnogenezi va etnik tarixi.


2.Tili va irki.
3.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
4.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Tarixning turli davrlarida etnogenez va axolining etnik tarkibi. Kadimgi sivilizasiya uchoklari.


Xujalikning madaniy tiplari. Plug va motiga dexkonchiligi. Kuchmanchi va yarim kuchmanchi chorvachilik. Lalmi dexkonchilik. Moddiy madaniyat. Xunarmandchilik. Ayirboshlash. Transport vositalari. Ma'naviy madaniyat. Islom dinining roli va axamiyati. Xozirgi etnik va madaniy jarayonlar.
ADABIYOTLAR:

1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» T., Sharq. 1998.


2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005
3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
6. Guru P. Aziya. M. 1958
6. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.
7. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.
8.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981
9. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
10. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.

Garbiy yoki Old Osiyo xalklari katta tarixiy-etnografik viloyatni tashkil kiladi. Unda joylashgan 20 ga yakin katta-kichik mamalkatlar 6 mln. kv.km. xududga, ya'ni butun kit'aning taxminan 15 foizidan ortik yerni egallaydi. Axolisi 140 mln.dan ortik kishidan iborat yoki butun Osiyo axolisining 6 foizini tashkil kiladi. Ayrim mamlakatlarda axoli ruyxati mutlako utkazilmaganligi tufayli kishi soni xam taxminiy olinadi. 1977 yilgima'lumotlarga kaoraganda Turkiyada 42 mln. kishi Eronda 34 mln., Afgonistonda 20 mln. ga yakin, Irokda 12 mln., SuadiyaArabistonida 8,8 mln., Suriyada 8,8 mln. Yaman Arab Respublikasida 7 mln., Isroilda 3,5 mln., Iordaniyada 2,9 mln., Livanda 2,4 mln., Yaman Xalk Demokratik Respublikasida 1,8 mln., Kuvaytda 1,1 mln. kishi, Omon, Kipr, Birlashgan Arab amirliklari, Baxreyn va Ktarda axoli soni bir mln. ga xam yetmaydi. Regionning taxminan 80 foiz axolisi Turkiya, Eron, Afgoniston, Irok va Saudiya Arabistonida joylashgan.


Antropolgik jixatidan Garbiy Osiyo xalklari asosan yevropoid irkiga oid. Ularga xos bulgan belgilar: sochi va kuzi kora, badani bugdoy rangli, burni urtacha, labi kichkina yoki bir oz kalinrok. Ayrim oldosiyolik yoki armanoid tipidagilar bosh suyagi va burnining kattaligi, yuzi va badanining sermuyligi bilan ajralib turadi. Aksincha urta dengiz tipi yoki xind-pamir tipi kam muyli, mayin yuzliligi va nozik labi, burnining kichikligi kabi belgilari bilan fark kiladi. Birinchi, ya'ni old Osiyo tipiga asosan turklar, utrok arablar, kurdlar, armanlar va yaxudiylar, ikkinchisiga, ya'ni xind-pamir tipiga Afgoniston xalklarining kupchiligi, kisman eron axolisi, uchinchi – urta dengiz tipiga garbiy turklar va kuchmanchi arablar kiradi. Ba'zi etnoslarda kisman mongoloid, ayrim guruxlarda negroid, Afgoniston va Eron bargunlarida avstroloid belgilari seziladi.
Mazkur regionda joylashgan 12 ta arab mamlakatlarida yashovchi xalklar kushni Isroil, Turkiya va Erondagi arablar semit tillarida suzlashadilar. Ammo adabiy va rasmiy davlat tilida suzlashadigan tiplar orasida fark bulib, xalk ichida asosan uch sheva fanda aniklangan semit tilidagi Garbiy Osiyo axolisining 30 foizini tashkil kiladi. Eroniy tillarida forslar, pushtunlar, afgonlar, tojiklar, kurdlar, balujiylar, lurlar, baxtiyorlar, xazoriylar va boshka ayrim etnik guruxlar suzlashadilar.Ular butun axolining 40 foiziga yakin kismini tashkil kiladi va 20 foizidan ortik axoli turkiy til oilasiga mansub. Boshka tillarda gapiradigan xalklardan Kiprdagi greklar, lazlar, xindlar va boshka elatlar xar xil til oilasigamansub vakillaridir. Ammo Garbiy Osiyodagi xozirgi til turkumlarining bittasi xam maxalliy tub tillarga kirmaydi, Semit-xomit, xindevropa va turk tillari kirib kelgunga kadarbu xududda kadimgi davlatlarda uzok utmishda yukolib ketgan tillar tarkalgan edi. Shulardan tarixdda ma'lumkishumer, eamit, kassit, lulibey, kaspiy, kavkaz tillariga yakin bulgan xatti, xurrit va urartu tillaridir. Semit-xomit tillari eramizdan avvalgi 1U ming yilliklarda Garbiy Osiyoga Shimoliy Afrikadan kirib kelib maxalliy tillar bilan aralashib ketgan. Ular 111-11 ming yilliklarda akkad tili va uning asosiy shevasi – bobil, ossuriya va oromey tillarida namoyon buladi. Usha davrlarda Bolkon yarim oroli va Kavkaz tomonidan xindevropa tillari uta boshlaydi. Oromey tili esa eramizning boshlarida butun Garbiy Osiyoga umumiy til sifatida tarkalgan va xatto Urta Osiyogacha yetib borgan. Keyinchalik uning urniga arab tili xukmronlik kilgan. Urta asrlarda GarbiyOsiyo xalklarining etnik tarixida sharkdan kelgan turk kabilalari muxim rol uynagan.
Mazkur tillarning paydo bulishi, tarkalishi va joylanishi bilan maxalliy xalklarning etnogenezi va etnik tarixi bevosita boglanib ketgan. Yukorida kayd kilganimizdek, Garbiy Osiyo jaxonning eng kadimiy madaniyat uchoklaridan biri bulgan. Falastinda eramizdan avvalgi 1X-VII1 ming yilliklardayok dexkonchilik va chorvachilik rivojlana boshlagan. Mesopotamiya va Garbiy Eronda eramizdan avval 4-5 ming yillar mukaddam irrigasiya dexkonchiligi paydo bulgan.Finikiyaliklar yaratgan alfavit xozirgi yozuv sistemalarining negizidir. Bu yerda eng kadimiy monoteistik dinlar: xristian, iudaizm va islom shakllangan. Urta asrlarda xam yuksak madaniyat yaratgan arab, saljukiy va gaznaviy kabi yirik davlatlar xukmronlik kilgan.
Mazkur davlatlar turli elat va xalklar yashagan, xilma-xil etnoslarning almashinib aralashishi jarayoni doimo davom etib turgan. Eramizdan avvalgi 1 ming yilliklarda paydo bulgan xind-yevropa tillaridagi xalklar Garbiy osiyoning ancha kismini bosib olib Midiya, Persiya, keyinrok Parfiya va Boktriya kabi kudratli despotik davlatlarni yaratganlar. Bu davlatlarda yashagan maxalliy elatlar bilan kelgindi etnoslarning aralashib ketishi okibatida kupchilik eroniy tillardagi xozirgi utrok xalklar (forslar, gilyonlar, mazandaronlar, kisman pushtunlar va tojiklar) va kuchmanchi elatlar (pushtunlarning bir kismi, kurdlar, lurdar, baxtiyorlar va xokazo) shakllangan. Maxalliy axoli bilan VII1-VII1 asrlarda kirib kelgan arablarning aralashuvidan xozirgi arab millati paydo bulgan. X1-XII asrlarda Kichik Osiyoga bostirib kelgan saljukiylar maxalliy elatlarni turkiylashtirib xozirgi turklar, ozarbayjonlar va boshka turkiy xalklarning shakllanishiga asos solganlar.Ba'zan bu tabiiy jarayon sun'iy ravishda zurma-zurakilik yuli bilan amalga oshirilgan. Masalan, XU1 asrlarda Eronga zurlik bilan armanlar va gruzinlar kuchirilgan. XVII1 asrlarda kurdlarni Xurosonga va bir kismini Markaziy Anatoliyga kuchishga majbur kilganlar. Usha davrda genosid siyosatini amalga oshirgan Turkiya davlati sistematik ravishda arman va aysorlarni kirginda bir yarim million armani vaxshiyona uldirilgan, kolgan bir millionga yakini kuvgin kilinib, xamma yokka tarkalib ketishga majbur bulgan. 1948 yili Isroil davlati paydo bulgandan keyin bir millionga yakin arablar zurlik bilan uz xududidan xaydalib kushni yurtlarga kuchib ketgan , ularning urniga taxminan shuncha yaxudiylar turli mamlakatlardan kuchib kelgan.
Xozirgi Garbiy Osiyo xalklarining kupchiligi ijtimoiy-iktisodiy jixatdan turli darajada tursa xam va irkiy jixatdan fark kilsa xam uzok tarixiy davr ichida uzaro yakin munosabatda bulib, bir-birlariga utkazgan ta'siri natijasida madaniy-maishiy jixatdan umumiy xususiyatlarga xam ega bulib kolishgan.
Regionda eng kup millatli mamlakatlar Eron va Afgoniston xisoblanadi. Maxalliy statistik ma'lumotlarga karaganda asli Eronda 40 dan ortik turli xalklar yashaydi. Tub axoli xisoblangan forslarbutun axolining yarmidan kamini tashkil kiladi. Afgonistonda 30 ga yakin xalk yashaydi. Butun janubiy va shimoli-garbida turkiy tillarda suzlashuvchi xalklar yashaydi. Mamlakatda birinchi marta utkazilgan 1979 yilgi axoli ruyzatiga binoan Afgonistonda 15.5 mln.dan ortik kishi istikomat kiladi. Shulardan taxminan 55 foizi asli afgon (pushtun) lar, 19 foizi tojiklar, 9 foizi uzbeklar (asosan shimoliy kismida), 8 foizi xazariylar, 4 foizi choraymoklar, 3 foizi turkmanlar, kolgan 2 foizi boka elatlar va etnik guruxlardan. Ayrim etnoslarda kabilaviy tuzum tartiblari saklangan. Masalan, afgonlar kavm yoki kabilalarga bulinadi. Ularning eng yirik kabila va kabilaviy birikmalaridan duroni, gilzoi, momand, shinvori, xugani, vardagi, dzadzi, mangal, xostval, kakar va xokazo. Taximnan 20 foiz axolisi xozirgacha kuchmanchi va yarim kuchmanchi xolda yashaydi.
Arab mamlakatlarining kup millatli xisoblangan Livan, Suriya va Irok davlatlarida arablar butun axolining 2280-90 foizini tashkil kiladi. Livanda arablardan tashkari armanlar, kurdlar, greklar, turklar, forslar va cherkeslar, Suriyada xam kurdlar , armanlar, assiriyaliklar, turkmanlar, turklar va cherkeslar yashaydi. 80 foiz arab xalkiga ega bulgan Irokda 18 foiz kurdlar, kolgani forslar, assiriyaliklar, turklar, armanlar, turkmanlar va boshka elatlardir.
Arab mamlakatlarida asosan bugdoy, arpa, paxta, zigir, yasmik, poliz va sitrus ekinlari va bogdorchilik muxim urinni egallaydi. Turkiyada asosiy urinni kishlok xujaligining soxasi xisoblangan gallachilik egallaydi. Bu yerda baxori ekinlar keng tarkalgan, chunki sun'iy sugorish butun xaydaladigan yerlarning undan bir kismini tashkil kiladi. Butun ekin maydonining 15foizida texnik ekinlar – paxta, tamaki, kand lavlagi yetishtiriladi. Eronda ekiladigan maydonning 70 foiziga don ekinlari ekiladi, kolgani paxta, kand lavlagi, choy, tamaki va bogdorchilik bilan band. Afgoniston sugorma dexkonchilik mamlakati bulib, axolisining 70 foizi kishlok xujaligi bilan shugullanadi. Bu yerda texnika ekinlaridan yaxshi xosil olinadi, bogdorchilik yaxshi rivojlangan bulib, bundan tashkari bugdoy, kand lavlagi, paxta, sholi, arpa sabzavot va poliz ekinlari ekiladi. Arab mamlakatlarida sitrus ekinlari keng tarkalgan. Masalan, Irok jaxon xurmo eksportining 80 foizini tashkil kiladi. Bu soxada jaxonda 4-urinda turgan Saudiya Arabistonida 70 ga yakin xurmo turi mavjud bulib, ulardan xar yili 25o ming tnna xosil olinadi. Ekiladigan maydonning 75 foizi xurmo daraxtlari bilan band. Soxil buyida yashovchi axoli balikchilik bilan xam shugullanadi.
Garbiy Osiyo xalklarining xujaligida yaorvachilik muxim urinni egallaydi va bu xujalik turli xarakterga ega: kuchmanchi, yarim kuchmanchi, yarim utrok va utrok. Chorvachilik bilan asosan arab xalklari, kisman pushtunlar, yarim kuchmanchi turkiy elatlar, kurdlar va Erondagi va Afgonistondagi ayrim kabilalar shugullanadilar. Eronda yashovchi 3-4 mln. Afgonistondagi 4 mln. kuchmanchi va yarim kuchmanchi elatlar asosan chorvachilik bilan kun kechiradilar. Kuchmanchi kabilalar, ayniksa arab badaviylari tuya, kuy, echki va ot bokadilar. Masalan, Saud Arabistoni badaviylar asosan tuyakashlik va otlarning maxsus arab turini parvarish kilish bilan shugullanadilar. Kuchmanchi kabilalar yilda bir necha marta faslga karab kuchib yurganlar: jazirama isik oylari daryo buylarida kishda saxroda, baxorga kelib voxaga joylashadilar. Yarim kuchmanchi arab, turk, eron, afgon kabilalari asosan mayda mol-echki, kuy va kisman tuya,ot, eshak bokadilar. Utrok axoli yirik shoxli molni sut-yogi va gushti uchun bokadilar, kisman parranda xam saklanadi.
An'anaviy xujalik soxasi xisoblangan xunarmandchilik barcha Garbiy Osiyo xalklarida rivojlangan.Xozirda ularning xayotida temirchilik, zargarlik, misgarlik, kulolchilik, ipakchilik, ip yigiruv va tukimachilik, kigiz bosish, buyrachilik va gilam tukish muxim urinni egallaydi. Shaxar axolisining kupchiligi xunarmandlar, savdogarlar, ishchi va ziyolilar.
Garbiy Osiyo xalklari moddiy madaniyatining uziga xos xususiyati maxalliy tabiat va iklim sharoiti bilan belgilanadi. Ammo barcha elatlarga xos umumiy belgilari xam mavjud. Old osiyoliklarning asosiy kismi kishloklarda istikomat kiladi. Ba'zi kishloklar kal'a kurinishida bulib, devor bilan uralgan. Kishlok markazida bozor, machit, kofexona yoki choyxona joylashgan. Afgoniston va Eronda katta patriarxal oilalarga muljallangan kup xonalik kurgonlar mavjud. Uylari asosan loydan, paxsa yoki somon guvaladan, xom yoki ba'zan pishgan gishtdan kurilgan. Ayrim togli rayonlarda kurgon shaklida toshdan tiklangan uylar uchraydi. Tomlari tekis,kamish va tuprok bilan yopilgan va somon aralash bir xonali bulib, oynasiz tuynukli, uy urtasida uchok, ba'zan eshik urniga latta osib kuyiladi. Kadimgi madaniyat markazi xisoblangan yirik shaxarlarda gisht va toshdan kurilgan boylarning dabdabali kushk-ayvonlari, xokmilarning xashamatli saroylari, ajoyib arxitektura inshootlari kad kutargan.
Eronda vodiylarda sinch kilib guvaladan kurilgan tekis tomli, bir xonali, oynasiz tuynukli forsiy xalk uylari keng tarkalgan. Paxsadan yoki xom gishtdan gumbaz shaklida kurilgan bir necha xonali uylar xam kup uchraydi. Janubda dexkon uylari toshdan yoki kamishdan kurilgan bulsa, shimolda gilyonlar va mazandaranliklar uyining tomi chukkaygan, somon yoki cherepisa bilan yopilgan, baland fundamentli yoki ustunlarga urnatilgan yogoch uylar xam kuradilar.
Turkiyada kishlok uylari geografik zonalarga karab farklanadi. Shimoliy soxillarda urmonli rayonlarda yogochdan, togli urmonsiz rayonlarda toshdan uy-joy kuriladi. Janubdagi kuchmanchi va yarim kuchmanchi axoli yengil butalardan yoki kamishdan chayla tiklaydilar.
Uy jixozlari ijtimoiy sharoitida karab xar xil: boylarning uylarida, uziga tuk oilalarda turli idish-tovob, kigiz-gilamlar, zamonaviy uy-ruzgor buyumlari va mebellar,kambagallar xonadonida esa supa yoki takir yerga tushalgan chipta, buyra, ba'zan kigiz yoki palos, sopol yoki mis idishlar, tunuka va kumgonlar, kovokdan yasalgan buyumlar va savatlar buladi.
Kuchmanchi yoki yarim kuchmanchi axoli (badaviylar, ayrim afgon va turkman kabilalari, kurdlar, balujiylar, yuryuklar va xokazo) asosan jun matodan tikilgan turli xildagi chodra va palatkalarda yoki kora uy (utov)ga uxshash chaylalarda yashaydilar. Uy jixozlari kuchishga kulay temir, yogoch yoki teridan yasalgan idish-tovoklar, xurjun va sandiklar, kigiz va gilamlardan iboratdir.
Garbiy Osiyo axolisining kupchiligi kishloklarda joylashgan bulsada, urbanizasiya darajasi kit'aning boshka kismiga nisbatan ancha baland.
Garbiy osiyoda yashovchi xalklarning kiyimlarida juda kup umumiylik mavjud. Erkaklari kuylak va keng ishton,ustidan yengsiz nimcha yoki chakman kamzul, chopon, kishda pustin, boshlariga duppi, teri telpak yoki salla, arablar kufiya kiyadilar. Oyok kiyimlari etik, maxsi-kavush yoki sandaldan iborat bulib, ba'zan kuprok yook yalang yuraverishadi. Ayollari keng kuylak va sharavar shaklidagi tupikkacha lozim, boshlariga rumol yoki shol urashar, ayrimlari esa (Eron va Afgonistonda) tashkariga chikkaknda yuzlariga paranji va chodir yopinib yurishadi. Ularning kiymlari va kuylaklarida turli takinchoklar, kul va kuloklariga bilaguzuk, sirgalar osishadi. Ayollarning poyabzali erkaklarnikiga uxshash, ammo, kupchiligi oyok yalang yuradi. Shaxarlarda yevropa tipidagi kiyim va bezaklar, serxasham yubka va koftalar, yoshlar esa xatto shim xam kiyishadi. Garbiy Osiyo mamlakatlarida an'anaviy milliy kiyimlar shaxar axolisida juda kam saklangan,asosan zamonaviy yevropa kiyimlari kiyiladi.
Garbiy Osiyo xalklarining taomlari xam ularning tabiiy geografik sharoiti, tarixiy xususiyati va xujalik faoliyatiga karab farklanadi. Tarixiy-ijtimoiy jixatdan bir-biriga yakin bulgan Eron, Trukiya va Afgoniston utrok axolisining etnik va diniy munosabatlarida xam anchaginaumumiyliklar mavjud. Bu xolat ularning taomlarida xam uz ifodasini topgan. Ammo utrok dexkonchilik axoli bilan kuchmanchi yoki yarim kuchmanchi axolining taomlari bir-biridan fark kiladi. Barcha etnoslar taomlari nixoyat rang-barang bulsada, dexkonlarning xar kungi ovkati asosan non, sabzavot va sut maxsulotlaridan iborat.
Non yopilishi (utrok axoli asosan tandirda, kuchmanchi elatlar utga kuyilgan tunuka sajda) shakliga karab fark kiladi. Eng keng tarkalgan xamir taomlar uchun turli yarim tayyor maxsulotlar tayyorlanadi, ayniksa an'anaviy ugra kesilib, oftobda kuritilib, maxsus xaltalarda yoki kuzada saklangan. Don yormasi yoki undan xar xil butka yoki kurdlarda bugdoy butkasi keng tarkalgan. Butkani yog, gusht, piyoz va sarimsok bilan pishiradilar.Umuman yorma an'anaviy taomlarning asosini tashkil kiladi.Mukaddas don xisoblangan guruchdan ikki xil palov pishiriladi: kaynatilgan suvga tuz bilan guruch solib, pishgandan keyin eritilgan sariyog kumib damlanadi yoki sovuk suvga guruch tuz va yog kushib birga kaynatiladi. An'anaviy gushtli taomlardan eng kadimiylari kullama, tandirkabob yoki kuyikabob, chevirma kabob, shish kabob,kiyma kabob, burbel, xar turli kovurmalar.
Isroilda, Turkiya va arab mamalkatlarida, ayniksa, Saudiya Arabistonida butun oilaviy xayot diniy akidalarga tulik buysindirilgan. Afgonistonda kalin olish juda yukori bulganligidan buydok erkaklarning soni kup, kupchilik oilalarda almashuv nikox,ya'ni karindoshlar kalin tulamaslik uchun kelin berib kelin olish keng tarkalgan, levirat nikox xam saklangan. Oilada ugil tugilishi nogora yoki miltik ovozi bilan e'lon kilinadi, katta tuylar utkaziladi. Ugil bola 4-7 yoshida sunnat kilinadi va tantana bilan nishonlanadi.
Turklarning oilaviy turmushida an'anaviy patriarxal-feodal munosabatlarning koldiklari bilan bir katorda yangi ma'naviy turmush kurtaklari xam paydo bulib kelmokda. Konunga binoan nikox ugil bolalar uchun 18 yosh, kizlarda 17 yosh bulsada xali xam bulogatga yetmagan yoshlarni bir-biriga kushish xollari kup uchraydi. Turklarda bir makol bor: “Kiz bola 15 yoshga kirganda erga chikishi, yo gurga kirishi shart”. Kuyov yoki kelin tanlash ota-ona ixtiyorida, nikox fakat ota-ona rozilig bilan utkaziladi. Barcha oilaviy masalalarni oila boshligi- ota xal kiladi.Ugil tugilishi katta bayram (ugil xolvasi), unda karindosh va kushnilarni chakirib xolva va sharbat tayyorlab mexmon kiladilar. Dexkon bolalari yoshlikdan mexnatga tortiladi: kizlar 5-6 yoshligidan uy ishlari va bola bokish bilan band, 6-8 yoshidan tukishga urgatiladi, 13 yoshdan suv tashish va dala ishlariga jalbetiladi, ugil bolalar 8 yoshidan mol bokadi, 12 yoshdan yer xaydashni urganadi. Kishloklarda barcha muxim masalalarni oksokollar kengashi, kishlok oksokoli – muxtor va imom xal kiladi.
Nikox, oila, meros masalalari kuchmanchi kabilalarda shariat bilan birga ibtidoiy odat tartiblariga xam rioya kilinadi. Kabilalar xun olish, kalin xajmi, mexmondustlik va boshka urf-odat va dasturlari bilan xam bir-birlaridan fark kiladilar. Diniy bayramlarda rasmiy ravishda xokimlar xalkka osh berib poyga tashkil kilganlar. Ammo islomgacha bulgan kadimiy dexkonchilik va chorva bayramlarini nishonlash, maxalliy avliyolar ibodati va ularga siginish, teatr va kino namoyishi, kushik aytish, raks tushish va muzika chalish butunlay man kilingan.
Ugil tugilishi va sunnat kilish oila bayrami sifatida tantanali nishonlanadi. Sunnat butun musulmonlarning umumiy odati xisoblanadi. Garbiy Arabiston badaviylari utgan asrgacha ibtidoiy inisiasiya belgilari saklanib kolgan. Nikox marosimida xam ibtidoiy dasturlar saklangan. Masalan kalin tulab bulgach, nikox ukilgandan keyin bir xafta kelinning ota-onasi uyida yashaydi, sung korongi kechada kelin bilan kuyov uz uyiga kuchib utadi. Dafn kilish marosimi umumiy musulmoncha bulsa xam, uxdoyi kabi marosimlar utkazish tavxid bayicha man kilingan. Ilgari islomgacha va dastlabki islom davrida butunkuchmanchi arablarda oxirat tugrisida deyarli anik tasavvur bulmaganligi tufayli ulikni dafn kilib (yerga kumib) kabri ustiga xech kanday belgi kuymaganlar va ma'raka, xudoyi degan odatlar mutloka bulmagan. Islom va shariat murda bilan yiglab vidolashishini xam ma'kullamaydi. Yigi urniga janoza ukish, ulim musibatini matonat va sabr-tokat bilan utkazish xayrixoxlik, yaxshi fazilat xisoblanadi.
Garbiy Osiyo xalklarining ijtimoiy turmushiga xos jamoachilik an'analari ancha mustaxkam saklangan. Ularning butun ijtimoiy xayoti jamoa tuplanadigan maxsus maydonlarda yokixovlilarda, kuchalarda va bozorlarda utadi. Eron va Turkiyada xammom, arab mamlakatlarida kofexona uziga xos ijtimoiy klub vazifasini bajaradi.
Ma'naviy madaniyatida barcha elatlar urta asrlar davomida shakllanib kelgan arablar va maxalliy xalklarning uzaro ta'siri ostida umumiy madaniy an'analarini xozirgacha saklab kelmokda. Garbiy osiyoliklarning kupchiligi arab alfavitini kabul kilgan, tillarida arab suzlarining ta'siri juda kuchli, ukuv sistemasi, adabiyot, tasviriy san'at islom goyalari talabiga moslashgan. Ammo xar bir etnos uziga xos boy madaniy an'anaga ega, kadimiy ajoyib adabiyot va san'atning turli janrlari, arxitektura va badiiy xunarmandchilikning guzal noyob namunalarining ijodkoridir. Jaxonga tarkalganarablarning “Ming bir kecha” ertaklari, Xuja Nasriddin latifalari, Gur ugli nomi bilan boglik tarixiy dostonlar, mashxur “Uguznoma” va nasixatguy donishmand Kurkud rivoyatlari, xalk baxshilarning ajoyib san'ati, shux laparlar, satirik va lirik ashulalar eronliklarning misli yuk klassik poeziyasi, afgonlarning xarbiy rakslari va eronlarning boy repertuarli xalk teatri, kadimiy an'anaga ega shark musikasi va tomoshalari umuminsoniyat madaniy xazinasining durdonalariga aylangan. Xalk ijodida rang-barang jozibador kuy va uyinlar aloxida urinni egallaydi. Bu buyuk san'at namunalariga aylangan kadimiy an'analarning uziga mujassamlashtirgan urta asrlarda yaratilgan osmonupar dabdabalik kushk va saroylar, guzal machit va makbaralar, bogi eramlar xozirgacha kishini xayratga koldiradi. Badiiy xunarmandchilik yaratgan turli nakshli uyma va kuyma zargar va misgarlarning bezaklari va uy-ruzgor buyumlari xam ajoyib san'at namunalaridir.
Butun Garbiy Osiyoda kadimiy davrlardan barcha xalk bayramlarining ijtimoiy, sosial, oilaviy va shaxsiy xayotida din ta'siri juda kuchli bulib, u xalk turmushining xamma xujayralariga singib ketgan. Regiondagi deyarli barcha mamlakatlarda islom xukmronlik kiladi va xatto kupchiligida davlat dini xisoblanadi. Masalan, Saud Arabistoni, Yaman Arab Respublikasi va Maldiv Respublikasida islom 100 %, Turkiya, Uman, Katar, Eron va Afgonistonda 99 % Yaman Xalk Demokratik Respublikasida 98 %, Birlashgan Arab amirliklarida, Irok va Baxreynda 96 %, Suriyada 85 % ni tashkil kiladi. Islom mazxabalaridan sunna tarafdorlari arab, turkiya,afgonlar, uzbeklar, turkmanlar, kisman kurd va balujiylar, shia mazxabida butun Eron axolisining 90 % jumadan, forslar,ozarbayjonlar, kurd va balujiylarning bir kismi. Sunniylar ichida xam ayrim mazxablar mavjud.Isroil axolisining kupchiligi yaxudiylar, kisman musulmonlar, xristianlar va karaimlar.

23-Mavzu: 2-kism. JANUBI-SHARKIY OSIYO XALKLARI.


( 2 soat).

Reja:
Etnogenezi va etnik tarixi.


Tili va irki.
Xujaligi va moddiy madaniyati.
Ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Janubi-Sharkiy Osiyo axolisi etnik tarkibining shakllanishi muammosi. Etnik birliklar. Til oilalari va antropologik guruxlar. Tarixiy-etnografik viloyat. Tarixiy tarakkiyot xususiyatlari va jaxonning boshka viloyatlari bilan alokalari. Xujaligi. Tropik va sugorma dexkonchilik, chorvachilik.


Moddiy madaniyat. Islom dini. Buddizm. Indoneziyada xinduzm koldiklari. Xalk ijodiyoti. Teatr, musika, uyinlar, oddiy bilimlar. Ibtidoiy diniy tasavvurlar.

ADABIYOTLAR:


1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» T., Sharq. 1998.
2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005
3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
6. Guru P. Aziya. M. 1958
7. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.
8. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.
9. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981
10. Maliе narodi Yujnoy Azii. M., 1979.
11. Etnichеskiе protsеssi v stranax Yujnoy Azii. M., 1976
12. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
13. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.

Yevroosiyo kit'asining janubi-sharkiy kismidagi Xindixitoy yarim orolida va kushni Malayya arxipelagi orollarida uziga xos madaniyatiga ega bulgan turli elatlar yashaydi.


Antropologik jixatdan Janubi-Sharkiy Osiyo xalklarining deyarli xammasi mongoloid tipidagi Janubiy Osiyo kichik irkiga oid. Paleantrologik ma'lumotlariga karaganda paleolit va mezolit davrlarida maxalliy axolining bir kismi avstroloid guruxini tashkil kilgan yoki uziga xos aralashma tipidan iborat bulgan. Shuning uchun xam xozirgacha Janubi-sharkiy Osiyo axolisining etnik kiyofasi ancha murakkab.
Kit'a kismida yashovchi eng katta etnos – vyetnamliklar 40 mln. kishidan iborat. Tili va madaniyati jixatidan ularga yakin bulgan mianglar respublikaning turli rayonlarida joylashgan. Vyetlarning garbi, butun Xindixitoy yarim orolida tay tilida suzlashadigan xalklarning katta guruxi yashaydi. Shulardan eng kup sonlilalari kxontailar yoki Tailand siamlari, laos va shan xalklardir. Vyetlar va taylarga irkiy, xujalik va madaniy belgilari bilanmyao-yao guruxiga oid xalklar yakin turadi. Bularning xammasi lingvistik jixatdan mon-kxmer til oilasiga kiradi. Asli kxmer tillarida Kampuchiyaning tub axolisi, Vyetnam, Laos va Tailand kxmerlari, Birma va kisman Tailandda yashovchi mon (talain)lar, Malakkadagi senoi va semanglar suzlashadi. Xitoy-tibet til oilasiga oid katta til guruxining vakillaridan birmaliklar va ularga yakin koren, kaya, kachin va xokazo xalklardir. Maxsus adabiyotda avtroneziya yoki malayyapolineziya til oilasiga kiritilgan avstroosiyo til guruxiga eng kup millatli Indoneziya xalklari kiritilgan. Sunggi lingvistik ma'lumotlarga karaganda bu yerda 300 dan ortik tillar va 1000 ga yakin shevalar mavjud bulib, shularning 96 foizi avstroneziya til oilasiga tegishli. Yavaliklar sundlar, madurlar, minengkabau, bugi, makasara, filippinlardan tagal, ilok, bilok, visayya kabilar xam shu til oilasi vakillaridir. Til va millatlarning shakllanish jarayoni mustamlakachilik davrida bir oz sustlashgan bulsa-da, ammo xar xolda davom kilib kelgan.
Ma'lumki, Janubi-sharkiy Osiyo anroponezis xudud, ya'ni odamzod paydo bulgan rayonlarga kiradi. Kadimiy tarixiy davrlarda Osiyo kit'asi Avstraliya bilan birikkan bulib 5 kit'aga odam usha tabiiy kuprik orkali kuchib tarkagan. Maxalliy xalklarning etnogenezi xam uzok utmishdagi etnik guruxlarning migrasiyasi bilan bevosita boglikdir. Xindixitoy yarim orolida kadimiy davrlarda xozirga nisbatan mon-kxmer tilida suzlashadigan kabilalar kuprok bulgan. Indoneziya va Filippin orollarida negro-avstroloid xalklar joylashgan bulib papaus va melaneziya tiplari bilan chatishib ketgan. Eramizning boshlarida shimoliy va sharkiy tomondan kuplab kela boshlagan mongoloid elatlar mon-kxmerlarni kuvib chikara boshlaydi va xozirgi vyet, tay, lao va birma tillariga asos soladi. Uz navbatida, Malakka va Indoneziya orollarining aborigen axolisini kit'adan bir necha tulkinda kuchib kelgan mongoloid aralash kabilalar soxillardan ichki urmonzorlarga kuchishga majbur kilgan. Yava va Sumatra orollariga eramizning boshlarida Janubiy Osiyodan kelib joylashgan kelgindilar maxalliy xalklarning siyosiy va madaniy xayotida muxim rol uynagan edi. Ular induzm va buddizm dinlari, yozuv va boshka madaniy an'nalarning keng tarkalishiga sabab bulgan. Usha davrlardayok bu yerda dastlabki davlatlar paydo buladi, bu davlatlar urta asrlarga kelib ancha tarakkiy etadi va dexkonchilik, savdo, xunarmandchilik, fan va san'at ancha rivojlanadi. VII-VII1 va ayniksa X1U asrlarda Indoneziya va Malayziyaga kisman Filippinga, Vyetnam va Kampuchiyaga islom dini tarkala boshlagan.
Janubi-Sharkiy Osiyoning serunum tuprogi, namli va issik iklimi kadimiy davrlardan dexkonchilik xujaligini, ayniksa sholikorlikni keng tarkalishiga sabab bulgan. Yukorida kayd kilinganidek sholikorlik bu yerda neolit davrida paydo bulib, dastlab uni tay va avstroneziya xalklari egallagan. Endi sugorma omoch dexkonchiligi Janubi-sharkiy Osiyo axolisining asosiy mashguloti bulib, ular kup joyda yiliga ikki marta xosil oladilar. Ular sholidan tashkari dukkakli va ildizmevali ekinlar, makka, bogdorchilik va sabzavot ekinlar yetishtiradilarlar. Texnik ekinlardan kauchuk va kofe daraxtlari, kokos palmasi xam ekiladi. Ishlab chikarish kurollari deyarli bir xil: oddiy yogoch omoch va tishli mola bilan yerga ishlov beradilar, xaydalgan yerga yogoch bilan kovlab urug soladilar yoki tayyor mol yuborib yanchadilar. Asosiy ekinlardan, masaslan, Vyetnamda, sholi, makka, kauchuk daraxti, ildizmevali ekinlar, choy va payta ekiladi. Laosda kizil shillik sholi, bogdorchilik, sabzavotchilik, kisman chorvachilik va balikchilik rivoj topgan. Birmada poliz ekinlari, bogdorchilik kishlok xujaligining asosini tashkil kiladi, sholidan tashkari ba'zi rayonlara choy, kofe daraxti, shakarkamish, kakos palmasi va banan ekiladi. Kampuchiyada sholikorlik bilan balikchilik muxim soxa bulsada, kauchuk kabi kimmatbaxo daraxtlar xam yetishtiriladi. Indrneziya va Filipinda sholi, makka, loviya, turli sabzavotlar, meva, shakarkamish, kofe kabi ekinlar keng tarkalgan. Orollarida balikchilik muxim rol uynaydi. Guruch, balik, sabzavot, meva, usimlik yogi kabi maxsulotlar butun maxalliy axolining tirikchiligidir. Gusht kam, asosan bayramlarda iste'mol kilinadi, kuprok, parranda, nomusulmon axoli esa chuchka gushtini iste'mol kiladi.
Kup joylarda motiga dexkonchiligi xozirgacha saklanib kelmokda. Janubiy Osiyodagi singari bu yerda xam urmon va butazorlarni chopib, kurigandan keyin kuydirnib kuliga urug sepadilar. Urugni motiga yoki tayok bilan kovlab kumilgan, ba'zi kabilalar esa chukurchalarga tashlab ketverganlar. Shundan sung bu ekinga boshka xech kanday ishlov berilmagan, okibatda juda past xosil olingan. Kuydirilib ekiladigan dalalar ikki-uch yildan sung yangilangan. Ular kushimcha ovchilik, balikchilik va terimchilik bilan shugullanganlar. Ayniksa ilon ovi ancha daromad keltirgan. Ilonni tutib, terisini shilib kimmat baxoga sotganlar. Uy xunarmandchiligi xam ularga kushimcha daromad keltirgan.
X!X asrning oxirlari va XX asr boshlarida kup orollarning botkok va togli rayonlarida daydi ovchi va terimchi guruxlar yashagan. Malakkadagi semanga va menonlar, Sumatradagi kubu va kisman sakaya, Kalimantandagi punan va bukitlar, Filippindagi aeta va boshka kabilalalarning asosiy tirikchiligi tropik urmonlardagi yemishli usimliklarni terib-termachlab, mayda xayvonlarni ovlashdan iborat bulgan. Nixoyatda ogir sharoitda yashagan daydi kabilalar siyrak yemishli usimlik va ildizmevalar va boshka turli ozik-ovkat axtarib doimo xarakatda bulganlar. Xar bir gurux muayyan xududda kuchib yurgan. Ular ovchilik va termachilikdan tashkari uy-ruzgor buyumlari, oddiy kurol, bezaklar, chipta va buyra ishlab chikarish bilan shugullanganlar. Metallni va kulolchilikni bilmaganlar, ammo kushni xalklardan savdo-sotik orkali olganlar. Savdo-sotik “gung” xolatda utkazilgan, ya'ni daydi kabilalar uz maxsulotlarini muayyan joyga kuyib ketgan, karama-karshi gurux kelib, zarurini olib urniga uz maxsulotini koldirgan. Xozir bunday kabilalar kam saklangan, ancha kismi utrok turmush tarziga utib, motiga dexkonchiligi bilan shugullana boshlagan.
Yaylovlar yetishmasligi tufayli Janubi-sharkiy Osiyoda chorvachili kam rivojlangan. Ammo balikchilik, dengiz xujaligi xozirgacha muxim soxa xisoblanadi. Barcha mamlakatlarda urmon kup bulganligidan urmonchilik katta daromad beradigan xujalik tarmoklaridan biri. Masalan, Birma va Filippinda eksport daromadining turtdan bir kismini yogoch maxsuloti egallaydi.
Xunarmandchilik xozirda xzam keng tarkalgan. Vyetnamda xar xil mexnat kurollari, ruzgor buyumlari, gazlama, badiiy buyumlar, lak va zargar maxsulotlari ishlab chikarish, chipta, yelpigich, shlyapa tukish kabi kasb-xunarlar kadimdan mashxur. Laos va Tailandda paxta va ipak gazlama, chipta buyumlar tukiladi. Birma va Kampuchiyada lak, zargarlik va metall buyumlar yasash, badiiy xaykaltaroshlik ancha rivojlangan.Maxsus milliy mato – batik fakat Yavada zur maxorat bilan tukilgan, Balida uymakorlik mashxur. Xozir motiga dexkonchiligi xujaliklarida kup asbob-uskunalarni, ruzgor buyumlalrini an'anaviy tarzda uyda ishlab chikariladi.
Dexkon xujaligida taomlar asosan usimlik maxsulotidan tayyorlanadi. Guruch turli usulda pishiriladi,katta idishlarga suzilib, kayla bilan tortiladi va kul bidan yeyiladi. Regionda gusht kam iste'mol kilinadi. Xindixitoy axolisi it gushti, balikdan pishirilgan taomlarni iste'mol kiladi. Sut va sut maxsulotlari deyarli iste'mol kilinmaydi. Kishloklarda kurbaka, kurshapalak, ilon, kiskichbaka, ipak kurti kabi jonivorlarni xam iste'mol kiladilar. Orolliklar kuprok usimlik, balik, parranda va turli mevalarni iste'mol kiladilar. Nosvoyga uxshash betelni kap otish keng tarkalgan.
Janubi-sharkiy Osiyo xalklarining uy-joylari, kishlok va karorgoxlari xar xil. Kul, dengiz, daryo soxillarida joylashgan dexkonchilik bilan shugullanuvchi axoli rejali kurilgan kishloklarda yashaydilar. Xozirgacha axolining bir kismi suvdagi kemalarda istikomat kiladilar. Togli rayonlarda yashovchi axoli atrofi bambuk yoki tikanli devor bilan uralgan kichkina kishloklarda joylashgan. Kup xalklarning uylari umumiy xaraketrda bulib, bambuk va xurmo yogochlaridan tiklangan, turli yaproklar bilan yopilgan va yerdan birmuncha kutarilgan poldan iborat. Betak, dayak kabi kabilalarda katta oila, ba'zan jamoa joylashadigan xashamatli uylar bulgan. Filippinda ilgari maxsus jamoaning kengash uylari kurilgan. Uylar asosan polga tushalgan chipta, devorlarga osilgan ruzgor buyumlari bilan jixozlangan. Shaxarda yashovchi boy oilalarning uylarida zamonaviy mebellar xam bor. Tog va botkoklik urmonlarda daydi ovchi va terimchi kabilalar bambuk va xashaklardan tiklangan yengil uylarda yoki pono kuy ib istikomat kiladilar.
Ilgari janubi-sharkiy osiyoliklarda urama kiyim keng tarkalgan. Masalan, ilgari Vyetnamda belbog, keng shim, kalta kurtka yoki xalat erkaklarning an'anaviy kiyimi bulsa, xozir kupchilik yevropacha kiyimga utgan. Ayollar kukragi ochik kofta, uzun ishton, kishda kurtka yoki xalat, boshiga somon shlyapa, oyogiga esa sandal kiyganlar. Laosliklar asosan xitoycha kiyingan: kalta shim, kurtka va sandal, ayollari esa tupigidan kultigigacha mato bilan urab belbog boylagan. Tailandliklarkeng matoni beliga urab, uchini butini orasidan utkazib ishtonga uxshatib kiygan, birmaliklarning erkak va ayollari keng matoni yubka kilib uragan, ustiga yaxtak kuylak yoki kurtka kiygan, boshiga shlyapa yoki kiyikcha yopingan, oyogiga teri sandal kiyishgan yoki umumiy yalangoyok yurganlar. Urmonlarda yashovchi ovchi-terimchi kabilalar asosan dub daraxtidan tukilgan etakcha belbog yoki yubka kiyganalr. Barcha xalklarda turli bezaklar ayniksa ayollarda uzuk va bilaguzuklar mavjud bulgan, ayrim elatlarda esa tatuirovka kilish, tishni koraga buyash kabi pardozlar bulgan.
Oilaviy turmush va ijtimoiy tuzumi jixatidan mazkur xalklar xar xil darajada turgan. Uzok vaktlar Xindixitoy va Indoneziyaning kup kismida patriarxal oila va turmush munosabatlari saklanib kelgan. Ijtimoiy tuzumga va oilaviy turmushga din zur ta'sir kilgan. Ayrim kolok elatlar – ovchi-terimchi kabilalarda urug-jamoa munosabatlari xali xam mustaxkam saklanib kolgan. Ular ma'lum xududga ega bulib, urugchilik xatto ona urugi koldiklarini saklab kolgan, ijtimoiy va oilaviy munosabatlarni kabila boshliklari va jamoa boshkargan. Batraklarda “uch urug ittifok” nomli ijtimoiy ittifok formasi, dayak, naga, taraji kabi kabilalarda urug kishloklari va ibtidoiy dinlar xam saklangan.
Janubi-sharkiy Osiyo xalklarining ma'naviy madaniyati, san'ati va folklori juda boy. Ma'lumki, bu yerda urta asrlardayok ma'rifat ancha tarakkiy kilgan, dinimy va badiiy adabiyot tarkalgan. Ammo mustamlakachilik siyosati tufayli an'anaviy madaniyat inkirozga uchragan. Kadimdan Vyetnamda xar xil epik asarlar, muzika, raks va kushiklar rivoj topgan. Tailandda xar xil xalk teatrlari – imo teatri, kugirchok va nikob teatrlari keng tarkalgan. Kampuchiya va Birmada balet juda mashxur, epos janriga asoslangan xalk tomoshalari va soya teatri katta obru kozongan. An'anaviy xadlk medisinasi xozirgacha uz ta'sirini yukotmagan: xar xil tabiiy ut-ulanlar bilan davolash, xalk xirurgiya usullari va boshka tibbiy faoliyatga sexrgarlik bilan birga amal kilinadi. Urmon axolisining xarbiy tusdagi ovchi rakslari, kushik va imo tomoshalari kishiga zavk bagishlaydi.
Buddizm butun Xindixitoy yarim orolida eng keng tarkalgan diniy tasavvurdir. Birma axolisining 83 foizi, Kampuchiya va Laosda taxminan 90 foizi, Tailandda 94 foizn i buddaistlar tashkil kiladi. Vyetlarning xam kupchiligi buddizm dini buysunadi. Buddistlar bir necha mazxablarga bulingan . Maxayana bilan boshka sharkiy dinlar va xristianlikning aralashmasidan ikkita yirik sinkretik mazxablar paydo bulgan. Filippin axolisining 90 foizi xristian diniga utgan, kupchiligi katoliklar. Indoneziyada islom dini xukmron, ya'ni axolisining 94 foizi musulmon, 4 foizi xristian, kolgani induistlar va buddistlardan iborat. Malayziyada xam kupchilik axoli musulmonlar,ammo konfusiylik, buddizm, daosizm, induizm va xristian dinidagilar xam ancha kismini tashkil kiladi. Garbiy Malayziyaning yarmidan kupi islom diniga itoat kilsa, sharkiy kismidagi axolisining kupchiligi maxalliy urug-kabilaviy diniy tasavvurlarga ega. Ibtidoiy diniy e'tikodlar kisman Birma, Tailand, Vyetnam, Laos va Sharkiy Timorda xozirgacha saklangan. Sumatra, Kalimantan va Filippinning ayrim orollarida urug-kabilaviy dinlar xaligacha uchraydi.
Shuni aloxida kayd kilish lozimki, Janubi-sharkiy Osiyo xalklari orasida xukmron bulgan eng yirik dinlarning barchasi maxalliy diniy e'tikodlar, xalk tasavvurlari va badiiy ijodi zaminida shakllangan. Shuning uchun xam kelgindi dinlar maxalliy folklor, ayniksa xalk urf-odatlari va milliy bayramlaridan keng foydalanib ularga diniy tus bergan. Masalan, butun regionda tarkalgan kishlok xujaligi bayram marosimlari, baxor faslida ajdaxo shaklida kemalarda utkaziladigan poygalar, dexkonning yordamchisi sabr-tokatli va mexnatkash kutos obrazi, mard va topkir kuyon syujeti diniy tasavvurlar bilan chatishib ketgan. Oilaviy va ijtimoiy bayramlarp doimo turli taomlar, rang-barang kuy va rakslar, ommaviy tomoshalar bilan nishonlangan.

24-Mavzu: 3-kism: JANUBIY OSIYO XALKLARI. (4 soat).


Reja:
1.Etnogenezi va etnik tarixi.
2.Tili va irki.
3.Xujaligi va ijtimoiy turmushi.
4.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:


Axolining etnik tarkibi. Til oilalari. Antrpologik guruxlar. Tarixiy tarakkiyot xususiyatlari.


Tarixiy-etnografik guruxlar va xujalik madaniy tiplar. Plug va motiga dexkonchiligi. Kuchmanchi va yarim kuchmanchi chorvachilik. Tropik dexkonchilik va uzlashtiruvchi xujalik. Kasta tizimi. Oila. Ilk nikoxlar. Moddiy madaniyat.
Ma'naviy madaniyat. Islom va xinduizm. Jaynizm va boshka diniy mazxablar. Ibtidoiy dinlar. Folklor. Xalk san'ati.
ADABIYOTLAR:

1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» T., Sharq. 1998.


2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005
3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
6. Guru P. Aziya. M. 1958
7. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.
8. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.
9. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981
10. Maliе narodi Yujnoy Azii. M., 1979.
11. Etnichеskiе protsеssi v stranax Yujnoy Azii. M., 1976
12. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
13. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.
.

Janubiy Osiyo tabiiy-geografik va tarixiy-etnografik jixatdan ancha murakkab va xilmaqxildir. Xozirgi davrda 4,5 mln km2 xududda 860 mln.dan ortik axoli yashaydi. Shulardan eng kupi Xindistonda, Pokistonda, Bangladeshda, Shri Lankada va Nepalda. Eng kam axoli Butanda va Maldiv Respublikasida joylashgan. Bengal bugozidagi Andaman va Nikobar orollari xam Janubiy osiyoga tegishli.


Antropologik jixatdan janubiy osiyoliklar asosan katta yevropoid irkiga oid bulib, uziga xos janubiy tarmokni tashkil kiladi.Ular uchun kora kungirok sochlar, kuy kuzlar, kirra burun, ancha chuzikchok yuzlik xarakterlidir. Bu yerda negroid va mongoloid irklari bilan aralash tiplarni, shimol va shimoli-sharkda mongoloid Janubiy Xindiston va Shri Lankada veddoid, dravid va xatto avstroloid-negritos tiplarini xam uchratish mumkin. Past buyli pigmey tipidagi andamanliklar jismoniy tuzilishi bilan ajralib turadi. Umuman, xozirgi etnoslarda veddoid belgilari sezilardli darajada.
Janubiy Osiyoning lingvistik tuzilishi nixoyatda murakkab, bu yerda eng kup tillar, yuzlab shevalar uchraydi. Keyingi klassifikastiyaga binoan Janubiy osiyoda 180 dan ortik til turkumi, fakat Xindistonning uzida esa ba'zi ma'lumotlarga kura 1652 til va shevalar mavjud. Shulardan eng asosiy Xindariy guruxi bulib, kup sonli etnoslardan xindistonliklar, bengalliklar, panjobliklar, bixarliklar, marotxilar, gujarotlar, rajastxonliklar, sindxilar, shri lankali singallar, nepalliklar va xokazo. Kolgan axoli bir necha million yoki yuz mingli dravid,tamil, mund,kam sonli monkxmer va tibet-birma tillarida suzlaydigan xalklar eroniy va dard til vakillaridir. Xozirgi davrda xinevropa tillaridan rasmiy tillar Xindiston Respublikasida xind tili, Pokistonda urdu, Bangladeshda bengali, Nepalda nepali, Shri Lankada singali, ayrim shtatlarda mustakil shevalar, eroniy tillaridan pushtu, balujiy, Kashmirda kupchilik axoli dard tilida suzlashadi, ingliz tili Xindiston Respublikasining ikkinchi rasmiy tilidir.
Tarixiy-madaniy tarakkiyot nuktai nazaridan Janubiy Osiyoda ancha rivojlanish darajasiga kutarilgan millatlar bilan birga xali ibtidoiy jamoa tuzumi darajasida turgan ayrim daydi kabilalarn7i xam uchratish mumkin. Uzok utmishda va ayniksa urta asrlarda yuksak madaniyat yaratgan yirik etnoslar bilan yonma-yon yashaytgan, ammo madaniy tarakkiyot yuliga chika olmagan ayrim kabilaviy guruxlar asta-sekin kup sonli kushni elatlar bilan aralashib uz tili va madaniyatini singdirib, yukori pogonadagi madaniyatni va uz etnosini kabul kilish yulida turibdi. Xozirgi Xindiston yarim oroli va Shri Lanka axolisining etnik kiyofasi asli turli-tuman elatlar orasida bulayotgan migrasiya, assimilyasiya va konsolidasiya, ya'ni mayda etnoslar bilan yirik millatlar yakinlashib aralashish jarayonida turibdi.
Mazkur jarayonni tugri tushuni uchun regionning etnik tarixini aniklab olish zarur. Keyingi yillarda utkazilgan arxeologik tadkikotlar shuni kursatdiki, Janubiy Osiyoda kadimiy madaniyat eramizdan avvalgi 111 ming yilliklarda paydo bulgan. Fanda yakin davrlargacha Xind xalklarining kadimgi madaniyati bulmagan, ularga sivilizasiyani xind-yevropa avlodlari garbdan olib kelgan, degan gayri ilmiy fikrlar tarkalgan eid. Moxendjodora va Xarappida kilingan ajoyib kashfiyotlar natijasida turt-besh ming yillar mukaddam yevropa kit'asida xali madaniyat bulmagan bir davrda bu yerga ariy kabilalari kelguncha ming yillar ilgari Xind va Panjob madaniyati yaratilganligi isbotlandi. Xarappi madaniyatini yaratganlarning etnik turmush sharoiti xali aniklanmagan bulsada, ular dravid tilida suzlashgan, deb faraz kilinadi.
Antropologik jixatdan paleolit va mezolit davrlarida yashagan ajdodlar avstroloid tpida bulgan. Janubiy osiyoda gominidlar topilmagan bulsa xam odam bir million yillar mukaddam yashaganligi aniklangan. Ular keng xududda daydi turmush tarzida ovchilik va terib-termachilik bilan xayot kechirganlar. 111-11 ming yilliklarda bu yerda munda va dravid tillardagi etnik guruxlar paydo buladi va yukorida tilga olingan yuksak madaniyatga asos soladilar. Dravid va munda kabilalarining maxalliy veddoidlar bilan aralashmasidan xozirgi janubiy xind dravidoid irkiy guruxi paydo buladi. Avstroloid va mongoloid irkiga oid munda kabilalarining maxalliy veddoidaxoli bilan assimilyasiya kilishi natijasida Markaziy Xindistonning munda xalklari shakllanadi.Eramizdan avvalgi 11 ming yillikning urtalarida bu yerga Urta Osiyo va Eron tomondan janubiy yevropoid (ariy) kabilalarining katta okimi bosib kiradi va maxalliy elatlar bilan aralashib ketadi. Uzok utmishdagi yukolib ketgan ajdodlarning xotirasi fakat ulik tillar yozuvi – vedda va sanskritda saklanib kolgan, xolos.
Shimoliy Xindiston xalklarining etnik tuzilishiga arab-mugul istilosi, ayniksa, XU1-X1X asrlarda xukmronlik kilgan Temuriylar va Boburiylar davrida ketma-ket kuchibkelgan xar xil etnos vakillari (forslar, toxariylar, tojiklar, turkiy xalklar) jiddiy uzgarishlar kiritgan edi. Shri Lanka orolida axoli eramizdan avvalgi 1 ming yillik urtalarida paydo bulgan. Ular xindariy tillarida suzlashadigan xozirgi singallar va tamillarning ajdodlaridir. Taxminan usha davrlarda kuchib kela boshlagan dravidlar maxalliy veddalar bilan aralashib ketib xozirgi etnoslarga asos solgan.
Janubiy osiyoga mustamlakachilar – portugallar, gollandlar, inglizlar XU-XU1 asrplardan boshlab kela boshlaydi. 200 yilloik mustamlakachilik maxalliy xalklarning etnik tuzilishiga ta'sir kilmagan bulsa-da,mustamlakachilar uz xukmronligini tula urnata bilgan,ma'muriyo-siyosiy jixatdan ancha uzgarishlar kiriogan, tub axolining ijtimoiy-iktisodiy va madaniy xayotida juda fojiali salbiy iz koldirgan edi.
Xar bir xalkning shakllanishi jarayonida uziga xos xususiyatlari buladi, ammo muayyan xududda va tabiiy-iklimli sharoitda uzok davr birga yashab kelgan turli xalk va elatlar kup asrlik iktisodiy va madaniy munosabatlar tufayli xujaligi va madaniyatiga umumiy belgilarini xam shakllantirib kelgan. Sharkiy Osiyo xalklarining kupchiligi kishlok xujaligi bilan band. Masalan, Xindistonda xaolining 70 foizi kishlok xujaligi bilan shugullanadi. 20 foizidan kamrogi esa sanoatda band. Pokistonning kishlok xujaligidla uz kuchi bilan ishlaydigan axolining 52 foizi, Shri Lankada 50 foizi, Nepalda esa 90 foizi, Bangladeshda 80 foizi band.
Janubiy osiyo xalklarining xujaliy faoliyati dastavval sun'iy sugorish dexkonchchiligiga asoslanadi. Ular uz yerlarini daryolardan arik va kanallarp orkali, maxsus kuduklar kazib, chigiriklar orkali sugoradilar. Dexkonchilik xujaliklari asosan daryo va dengiz soxillaridagi serunum tuprokli yerlardar, togli rayonlarning vodiylarida va tog etaklarida joylashgan. Ishlab chikarish kurollari ancha pimitiv bulib, oddiy yogochdan ishlangan temir tishli omoch, mola, ketmon va urokdan iborat. Asosiy kishlok xujalik ekinlari – bugdoy, tarik, arpa, sholi, makka, dukkakli va poliz, sabzavot va mevalar, kalampir va xar xil ziravor, yog, kunjut va texniklardir. Yirik plantasiya xujaliklarida choy, kofe, kauchuk, xar xil xurmo daraxtlari ekiladi. Yerga ishlov berishda xukiz va zebu xayvonlaridan foydalaniladi.
Xindistonda xosil yiliga ikki marta olinadi. Shuning uchun kishlok xujalik yili ikki mavsumga ajragan: iyun-oktabr oylari yozgi va oktabr-aprel kishki, xarif mavsumida asosan sholi, suli, makka va xokazo, rabi mavsumida esa bugdoy, arpa, dukkakli va yog ekinlari ekiladi.
Butun Janubiy osiyoda kadimdang xunarmandchilik nixoyatda rivojlangan. Ayniksa turli nozik matolar tukish, metall, yogoch va suyakdan badiiy buyumlar yasash, asl tosh va metallardan yaratilgan ajoyib bezaklar, turli xildagi va rang-barang nakshli, uymakorli maxsulotlari ishlab chikarish ancha usgan edi. Ammo kup yillar davom etgan ingliz mustamlakachiligi xunarmandchilikka xam katta putur yetkazdi.
Janubiy Osiyo xalklarining oila va ni kox munosabatlari diniy e'tikodiga karab fark kiladi. Musulmonlarning maishimy-oilaviy turmushi shariatga asoslangan, induistlarnikiga esa patriarxalchilikni yoklab kelgan kasta koidalariga tayanada. Nikox masalalari ota-onalar ixtiyorida bulgan. Yakin davrlargacha erta nikox tartiblari amalga oshirilgan. Kup xalklarda beva kolgan ayol eri yosh ulsa xam ikkinchi marta turmushga chikishga xakki yuk. Ayrim elatlarda ona urugi munosabatlarining koldiklari saklangan. Masalan, Janubiy Xindistondagi nayri xalkida meros ona tomonidan belgilanadi, ayollar erkaklar bilan teng xukukda.
Xindistonning asosiy dini xisoblangan induizm toifalarga bulinishni, ijtimoiy tengsizlikni mukaddaslashtiradi. Oliy darajadagi pogonani ruxoniy braxmanlar, xarbiy sarkardalar, amaldorlar va savdogarlar egallaydi. Eng kup kismini “sof” kasta dexkonlar bilan shaxarliklar tashkil kiladi. Eng pastki pogonani “nopok” kasbdagi kishilar – teri oshlaydigan ishchilar, kunchilar, etikduzlar (induis dinida xom teriga kul tegizish xarom xisoblangan), farroshlar, kir yuvuvchilar, murdashular, axlat tashuvchi va boshka iflos ishdagi mexnatkashlar egallaydi. Xindistonning yangi konstitusiyasi kabul kilinish arafasida “nopok” kastalarga oid kishilarning soni 50 mln.dan ortik bulgan. Islom dini kastachilik tafovutlarini inkor kilsa xam kasta tabakalari xind musulmonlari orasida kisman saklangan.
Xozirgacha kishloklarda uylar kasb va tabakalarga bulingan xolda kurilgan. Kishlok markazida jamoa kengashining uyi kad kutaradi, unda xar bir kasta uz xudolari va umumiy xudolar xaykalchalarini urnatib ibodat utkazadilar. Xar bir oila turur joy, omborxona va molxonadan iborat xovliga ega. Xovli uylarining turlari xar xil bulib, ular loydan, yogochdan, toshdan, tekis tomli oynasiz kilib kurilgan. Xovlida katta bog va gulzorlari mavjud. Ayniksa soxillarda kad kutargan shaxarlar kup kavatli chiroyli iolalar binolari bilan ajralib turadi. Shaxardagi uziga tuk oilalar ingliz tipidagi uylarda yashaydilar.
Janubiy Osiyo xalklarining kiyimlarini ikki turga bulish mumikn: tikilgan va urama. Erkaklarida dxoti deb atalgan beldan boglanib put orasidan utkazib uralgan ishtonga uxshash, ayollarda uzun matodan bel va oyoklarini berkitib turadigan uralgan kuylakka uxshash kiyimlar (sari) keng tarkalgan. Dxoti va sari ustidan kalta kamzul bilan kuylakcha, ayollar kofta, kushimcha yubka yoki sharovar kiyishadi. “Oliy” kasta vakillari va kupchilik shaxar axli odatda keng va uzun, dexkonlar esa kalta belbog shaklida dxoti kiyadilar. Bel va oyok uralgandan kolgan uzun matoning uchti bilan ayollar kukragini bekitib yuradilar. Ba'zan boshiga rumol kilib yopinib yuradilar. Erkaklar boshiga salla uraydi, ayollar rumol yopinadi va xar xil bezaklar takadi, atir-upalar bilan uziga pardoz beradi. Keng ommada jez va kumushdan, oltin va kimmatbaxo toshlardan ishlangan oyok va kullariga takiladigan bilaguzuklar, kishloklarda jez, shisha va suyakdan, xatto ayrim usimlik donalarini kuritib tizma, munchoklar va boshka turli bezaklar yasaladi.
Sharkiy osiyoliklarning taomlari xam tabakalanadi. Kupchilik axolining xar kungi taomi maxsulotlari, ayniksa non va xar xil dondan pishirilgan suyuk butka, atala yoki shurva, usimlik yoki ziravorlarda tayyorlangan loviya va sabzavotdan iborat. Katik, choy va kofe ichimlik xisoblanadi. Choyni asosan sut bilan shirchoy kilib ichiladi. Xindistonda gusht va mol yogi kam iste'mol kilinadi. Kup xalklarda erkak va ayollar aloxida-aloxida ovkatlanadi. Xindiylarda oshxona mukaddas xisoblanadi. Ovkatni kul bilan yeydilar, kozon-tovoklari asosan misdan, tuylarda ishlatiladigan sopol idishlar esa fakat bir marta ishlatilib, keyin tashlab yuboriladi.Don, suv va sut-katiklar uchun sopol idishlardan foydalaniladi.
Unni odatda kul tegirmonida, Ximalay etaklarida suv tegirmonida chikarilib, bugdoy, suli, makka, arpa, ba'zan guruch unidan, Shimoli-Sharkiy Panjobda korabugdoy unidan tandirda non yopiladi. Non yopilish usuliga karab bir necha xilda (chapati, pxulka, rotla, bxakri), kalin kilib tovada sariyogda kovuriladigani yexi yupkasi kxakro deb yuritiladi. Pokiston va Shimoliy Xindistonda, ayniksa musulmonlar orasida keng tarkalgan sevimli taom palov (pulou) va shovla (biryoni). Xind palovi kuy gushti, tovuk, balik, sabzi va nuxatdan, xar xil ziravor kushilib pishiriladi, guruchi aloxida yogda kovurib olinadi, shovlasi esa aksincha guruchni ivitib masalligi bilan birga dimlanadi.
Uzok asrlar davomida Janubiy osiyoliklarning siyosiy xujalik va madaniy yakin munosabatlari uziga xos umumiy ma'naviy madaniyatini yuzaga keltirgan, umumiy xalk ijodiyoti namunalari yaratilgan. Maslan, kadimiy xindiylarning mukaddas yozuvlari, vedda gimnlari, buddizm adabiyoti, “Maxabxarata” va “Ramayana” kabi epik asarlar, xikoyalar tuplami, ertaklari va “Panchatantra” masallari, “Katakali” nomli teatrlashtirgan tomoshalari, jozibador kuylari va xoreografik rakvlari butun Shrakiy Osiyo xalklarining umumiy ma'naviy boyliklaridir. Ularning kundalik xayotini kushik va rakssiz tasavvur kilish kiyin. Barcha bayramlar,marosimlar, tuylar va kup mexnat faoliyati kuy, kushik va rakslar bilan nishonlanadi. Xozirgacha urta asrlarda yaratilgan mu'jizali Tojmaxal makbarasi, afsonaviy nakshlar va xaykallarga boy Banoras ibodatxonalari va boshka arxitektura namunalari, Ajanta gor ibodatxonalaridagi rasmlar, turli rivoyatlarni aks ettirgan xaykallar va uyma nakshlar kishini xayratda koldiradi. Xalk medisinasi va farmokologiyasi yaratgan davolash usullari va dori-darmonlar, yog ta'limoti va boshka xalk akl-zakovati yaratgan ijobiy tajribalar jaxonga mashxur.
Janubiy Osiyo xalklarining diniy tasavurlari turlicha. Bu yerda eng yirik dinlar induizm, islom va buddizmdir.
Xindiston – buddizmning vatani. U eramizdan avvalgi U1 asrlarda kuldorlik jamiyatida keng mexnatkash ommaning kasta tuzumiga, shafkatsiz jabr-zulmiga karshi tenglik goyasini kutarib chikkan diniy e'tikod sifatida paydo bulgan edi.
Janubiy Osiyo xalklarining etnik kiyofasini sunggi davrgacha kabilaviy tuzum tartiblarini saklab kelgan elatlarsiz tasavvur kilish kiyin. Ular uziga xos maishiy turmush va madaniyxususiyatlari, ijtimoiy tuzum tartiblari va xujalik faoliyatini saklab kelganlar. Bu etnoslar eng kup sonli santallar, gondalar, mundalar bilan birga bir necha ming kishilik mayda guruxlardan iborat.Mazkur elatlar yakin davrlargacha ibtidoiy dexkonchilik, ovchilik, terib-termachilik, balikchilik bilan shugullanib kelganlar. Urug-jamoa dexkonchiligi bilan shugullanuvchi nega, kxasi kabi kabi elatlar kabilalarga birikkan. Ovchi-terimchi guruxlar xam kabilaviy tuzum tartibida muayyan territoriyada daydib kun kechirganlar. Ular xar xil yemishli usimlik va ildizlarni terib-termachlaganlar, mayda xayvonlarga uk-yoy yoki puffak kurol bilan ov kiladilar. Veddalarda uziga xos S – shaklidagi katta uk-yoy bulgan. Cheorva, tuda, kurumba kabilalari yirik shoxli mol – kutos va kisman kuy bokkanlar.
Oila va nikox munosabatlari ibtidoiy tuzumga asoslangan, yoshlarda inisiasiya marosimlari, kabilalarda ajdodlar ibodati saklanib kelmokda. Arvoxlarga, shamol, momakaldirok, kuyosh, oy, koya va buloklarga siginish, ayrim kabilalarda totemistik tasavvurlar muxim rol uynaydi. Diniy marosimlarda, oilaviy va kabilaviy bayramlarda kuy va rakslar ijro etiladi. Xalk ogzaki ijodi xam ancha rivojlangan.
25-Mavzu: 4-kism. SHARKIY VA MARKAZIY OSIYO XALKLARI.
( 2 soat).
Reja:
1.Etnogenezi, tili va irki.
2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.
3.Moddiy va ma'naviy madaniyati.
4. Xulosa.

Tayanch suzlar:


Tarixiy-etnografik viloyatlar. Xujalik-madaniy tiplar. Plug va motiga dexkonchiligi. Kuchmanchi va yarim kuchmanchi chorvachilik. Balikchilik.


Xitoylar etnogenezi muammosi. Moddiy va ma'naviy madaniyati. Muguliston va Tibet xalklari, turmushi va madaniyati.
Oila-nikox munosabatlari, xalk ijodiyoti. Yaponlar va Koreya xalklari, turmushi va madaniyati.
ADABIYOTLAR:
1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q» T., Sharq. 1998.
2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005
3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.
4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
6. Guru P. Aziya. M. 1958
7. Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.
8. Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.
9. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981
10. Nеstrux M.F. Odamzod irqlari. T., 1976.
11. Etnichеskiе protsеssi v stranax Yujnoy Azii. M., 1976
12. Chеboksarov N.N. Chеboksarova I.A. Narodo`, raso` i kulturo`.M., 1976.
13. Turg`unov B. Yaponlar kimlar ular. T., Yangi asr avlodi. 2006.
14. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
15. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.
Osiyo kit'asining eng kup sonli xalklari Sharkiy kismida joylashgan. Juda keng xududni egallagan bu regionga Xitoy, Mongoliya, Koreya va Yaponiya davlatlari kiradi. 1 milliard 750 mln.dan ortik axoliga ega bulgan Sharkiy va Markaziy Osiyoda xozir 1 milliard 300 mln.dan ortik xitoylar, 135 mln.dan ortik yaponlar, 70 mln. koreyslar, 20 mln.dan ortik tayvanliklar, 2 mln.ga yakin mugullar va boshka elatlar yashaydi.
Sharkiy osiyoliklarning etnogenezi va etnik tarixi nixoyatda boy va murakkabdir. Kelib chikishi xam xar xil. Xitoylarning ajdodlari Xuanxe daryosi buylarida yashagan deb faraz kilinadi. Keyingi yillarda utkazilgan antropologik, tarixiy-arxeologik tadkikotlar va etnolingvistik ma'lumotlar Sharkiy Osiyo xalklarining shakllanish tarixini umumiy tasavvur kilishga imkon beradi. Eramizdan avvalgi U-1U ming yilliklarda Sharkiy Osiyoda bir necha neolitik madaniy markazlar paydo bulgan. Xozirgi Xitoyning sharkiy soxillarida kashf etilgan Sinlyangan madaniyati keyinchalik “sharkiy” nomli etnoslarning paydo bulishiga zamin yaratgan. Usha davrlarda Xuanxe daryosining bosh shoxobchasi Veykxe vodiysida mashxur Yanshao neolitik dexkonchilik madaniyati paydo bulib xitoy xalki eng kadimiy ajdodlarining asosini, bir kismi esa tibet-birma etnoslarining shakllanishiga sabab bulgan. Yanshaoliklar daryo soxillarida yarim yertulalarda va ustunlarga urnatilgan sinch uylarda yashab, dexkonchilik va xunarmandchilik bilan shugullanganlar.
111 ming yilliklarda sharkiy yanshoaliklar Urta Xitoy tekisliklarida yashovchi janubiy kabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiliga asos solingan. Keyingi ming yillikda kadimiy xitoy kabilalari – sya va shanlar yirik kabilaviy ittifoklar tuzib dastlabki sinfiy jamiyatlar negizida ilk davlatlarni yaratganlar. Ular kushni turli irkdagi etnik guruxlar bilan yakin alokada bulganlar. Garbiy kushnilari tibetlik syan etnik birikmalarning keyinchalik shakllangan tibet-birma xalklarining negizini tashkil kilgan edi. Shan davrida iyeroglif tipidagi yozuv paydo bulgan, uning jez idishlari va folbinlar fol ochadigan maxsus suyaklarga yozilgan namunalari bizgacha yetib kelgan. Keyinchalik bu yozuv kushni Koreya va Yaponiyaga tarkalgan.
Shunday kilib, eramizdan avvalgi 1 ming yillikning boshlariga kelib Urta-Xitoy tekisliklarida uzok davr davom kilgan kadimgi xitoy etnosining shakllanish jarayoni tugaydi va ular uzlarini “xuasya” deb atay boshlaydilar. Kadimiy xitoylar etnik birligining paydo bulishi usha davrlarda Xuanxe va Yanszi daryolari voxalaridagi davlatlarning birlashishiga dastlabki turtki edi. Okibatda eramizdan avvalgi 111 asrlarga kelib markazlashgan Sin va Xan imperiyalari yuzaga kelgan. Janubiy Xitoyda kadimdan xar xil kabilalar yashagan. Eramizdan avalgi davrning sunggi asrlarida xitoylar janubga xarakat kila boshlaydi va maxalliy kabilalarni asta-sekin xitoylashtira boshlaydi.
Yapon xalkning etnogenezi xaligacha tulik aniklanmagan. Yapon tili yukorida kayd kilinganidek, mustakil til turkumiga kirmaydi. Yapon orollarida ilgari odam yashamagan. Yaponlarning eng kadimgi madaniyati neolit davriga oid umumiy “dzemon” nomi bilan ma'lum bulib, kelgindi axolisi – aynlar indoneziya orolliklari va kit'adan kelgan koreyslar bilan aralashib murakkab etnik guruxni yuzaga keltirgan. Eramizning 1 asrlarida Yaponiyada jamoa – urug tuzumi yemirila borib, sinflar paydo buladi va VII asrda yakka davlat tashkil topadi. Usha vaktda Xitoyning ta'siri zur bulgan, yozuvi va madaniy elementlari utgan. Asli yapon va koreys xalklarining mustakil millat sifatida shakllanishi VII-XII asrlarga tugri keladi.
Koreyslarning ajdodlari eramizdan avvalgi 11 ming yillikka kelib joylashgan. Ular janubiy Manchjuriya, Shimoliy Xitoydan materik orkali va dengiz buylab kelganlar. Eramizning boshlarida bir necha asrlarp davomida xar xil kabilalar uzaro urush olib borganlar, dastlab, X asrda Choson davlati paydor bulib, Ko-Ryo sulolasi xukmronligida birikkanlar. Ularga ixitoyning ta'siri zur bulgan, yozuvini kabul kilib uzlarining alfavitini tashkil kilganlar. XIII asrlarda Xitoy va Koreyamugullar tomonidan talon-taroj kilingan. Urushlar mamlakatni ancha orkaga tashlagan. Fakat Yaponiya saklanib, uzi Koreyaga yurish kilgan.
Mugullar ancha keyin paydo bulgan. Ularning ajdodlari – kodonlar eramizning 1-11 ming yilligi oraligida Markaziy osiyoda uz imperiyasini urnatgan va uz ichiga xozirgi Muguliston va Shimoliy Xitoyni kamrab olgan. Mugullarning etnogenezida eramizdan avvalgi 1 ming yillikda yashagan, xunn, syanbiy kabilalari xam ishtirok kilgan. XII asrlarda Muguliston chullarida tatar, nayman, merkit kabi yirik mugul kabilaviy ittifoklar paydo buladi. XIII asrlarda mazkur elat va kabilalar Temuchin (Chingizxon) boshchiligida birikib mugul xalkiga asos solinadi. XVII asrlarda kaxramonlik kurashi natijasida ozod buladi.
Sharkiy va Markaziy Osiyo xalklarining xujalik faoliyati va madaniyatining turli xilda bulishi uning geografik muxiti, tabiiy iklim sharoiti bilan belgilanib, bir necha xildagi xujalik-madaniy tiplarni yuzaga keltirgan. Shu nuktai-nazardan regionda tub fark kiladigan ikki geografik mintaka – issik va mu'tadil iklimli tabiatga xos xujalik-madaniy tiplar kadimiy davrdan shakllanib kelgan. Asli xozirgi davrda turtta yirik xujalik-madaniy tiplar mavjud ekanligi aniklangan va ular uzaro ijtimoiy-iktisodiy darajasi bilan farklanadilar.
Eng kadimiy xujalik-madaniy tiplardan ovchi, balkchi va terimchi guruxlar mezolit davrida paydo bulib, sof xolatda saklanmagan. Issik iklimli zonada uchraydigan urmon terimchilari va ovchilari Xitoy mon-kxmer xalklarida kisman saklangan. Shimoli-sharkiy rayonlarda yakin davrlargacha mu'tadil iklimga oid terimchi va balikchi elatlar yashab kelgan.
Ikinchi xujalik-madaniy tiplar kul yoki motiga dexkonchilik bilan boglik bulib, asosan Urta Xitoy tekisliklarida eramizdan avalgi U ming yilliklarning oxirida paydo bulgan. Ular chumiza va tarik kabi kirgokchilikda usadigan ekin ekkanlar, tosh yoki sopol pichoklar yordamida ularni urab olganlar. Chuchka va it bokkanlar, mazkur xujalik tipi an'analari xozirgacha Tayvan gaoshanlarida, Xaynandagi li, kisman myao va yao nomli elatlarda saklangan.
Temir mexnat kurollarining paydo bulishi eramizdan avvalgi 1 ming yillikning urtalariga kelib uchinchi xujalik-madaniy tip shudgor dexkonchiligini davtlab Shimoliy Xitoyda yuzaga yeltirgan edi. Keyinchalik bu tip Xitoyga, Koreya va manchjurlarga tarkalgan. Shudgor dexkonchilik xujaligining asosiy belgilari temir tishli omochga xukiz kushib yerni xaydash, xosilni temir urok bilan urish, don ekinlaridan tashkari dukkakli ekinlar, paxta, rami, tut daraxtlari ekishdan iborat. Regionning janubiy rayonlarida, Yaponiya va Koreyada sholikorlik bilan birga sabzavotchilik va bogdorchilik xam rivojlana boshlagan. Issik iklimli rayonlardagi shudgor dexkonchiligida payta, choy va yog ekinlari keng tarkalgan. Janubdagi togli xalklarda ogir keng tishli omoch ishlatilgan.
Turtinchi xujalik-madaniy tipi chorvachilik bilan boglik bulib, asosan mugul, turkiy va kisman tungus-manchjur xalklarida tarkalgan. Bu tip asli eramizdan avvalgi 1 ming yilliklarda xozirgi Mugulistonning mu'tadil iklimli zonasida paydo bulgan.
Mugullar asrlar davomida chorvachilik bilan shugullanib kelgan. Asosan kuy, ot, tuya va kisman yirik shoxli mol bokkanlar. Xar bir gurux axoli ma'lum bir yerda kuchib yurgan. Eski jamba tuzumi – xotin xozir yangicha ma'no moxiyatiga ega.Don ekinlaridan bugdoy, arpa, suli ekiladi.
Kadimdan erkaklarning sevimli mashguloti ovchilik xisoblangan: tulki, buri, yumronkozik kabi xayvonlarga, ilgari jayronga ov kilganlar. Xozir jayron ovi man kilingan. Mugullar metall, teri, yogoch buyumlari yasash, kigiz bosish va tukimachilikni bilganlar.
Koreyslarning asosiy kasbi dexkonchilik. Ular asosan bugdoy, sholi, arpa, gaolyan, loviya va yog ekinlari, kartoshka va batat ekadilar. Texnik ekinlardan paxta, tamaki, jenshen va tut daraxti ustiradilar. Chorva kam rivojlangan, asosan chuchka, yirik shoxli mol, parranda, gusht uchun it parvarish kilinadi. Balikchilik katta rol uynaydi.
Sharkiy Osiyo xalklarining moddiy madaniyat xususiyatlari ularning xujalik-madaniy tiplari bilan bevosita boglikdir. Utrok dexkon axolisining turmush turzi doimiy bir joyda tiklangan kishlok uylarida utsa, kuchmanchi chorvador xalklar esa kuchib yurishga kulay bulgan utovlarda istikomat kilishadi. Xujalik faoliyati va tabiiy geografik sharoitiga karab uy kurish materiallari va konstruksiyasida fark bor.
Mu'tadil iklimdagi kul dexkonchiligi bilan shugullanuvchi xalklarda dastlab yarim yertulalar, keyinchalik loydan kurilgan uylar, namli issik iklim axolisida yerdan kutarilgan polli ustunlarga urnatilgan uylar xarakterlidir. Eng keng tarkalgan konstruksiya ustunli sinch uylar xitoy, koreys, yapon, tay va mon-kxmer xalklariga xos bulsa, xom gisht va toshdan kurilgan uylar sinszyan uygurlari, tibet va iszi xalklarida kup uchraydi. Ustunli uylarda loydan kurilgan uchok, kupchilik kismida doimiy uchok urniga mankal ishlatiladi, shimoldagi xitoylar va koreyslarning uylari maxsus murili supa bilan kizitiladi.
Yaponiya shaxarlari zamonaviy tipda kurilgan. Ammo zilzilaga bardosh beradigan yengil sinchli uylar shaxar va kishloklarda kup. An'anaviy uylarining poli odatda yerdan kutarilgan ustunlarga kokiladi. Ichki tuzilishi bambuk kuchma devorlardan kurilgan bulib, zarur vaktda kengaytirilgan xonalari xar xil rasmlar bilan bezatiladi, mebel deyarli yuk, idishlar taxmonlarga joylanadi, uyning bir kismini kogoz bezaklari, yogoch uymakorligi bezaydi. Yevropa madaniyatinimng ta'siri kuchli bulsa-da, yaponlar milliy madaniyatni kat'iy saklab kelmokda.
Yaponlarning kiyimlari xam xujalik-madaniy xususiyatlariga karab belgilanadi. Masalan, otga minishga kulay bulgan oddiy shimni kuchmanchi chorva xalklar kashf etgan va keyinchalik butun utrok axoliga tarkalgan. Sharkiy Osiyo kuchmanchilarining kiyimlari – chakmon va pustin, malaxay va baland teri yoki kigiz etik xam kushni utrok axoliga utgan. Issik iklimli xududda yashovchi xalk dastlab erkaklarida etakcha belbog, ayollarida yubka bulgan. Ammo xozirgi barcha elat va xalklar milliy kiymilarini saklab kolganlar.
Xitoy an'anaviy kiyimlarida erkak va ayollarniki kam fark kiladi. Ular asosan keng shim, yaxtak kuylak va yengsiz kamzul kiyadilar. Kishki kiyimi paxtali shim, kurtkava xalat, bosh kiyimlari esa teri kalpok, yozda rumol yoki shlyapadan iborat. Kushni koreys erkaklari keng shim, kurtka, yomgirda plashch, oyogiga sandal, boshiga somon shlyapa kiyadilar. Ayollari esa keng lozim, keng yubka, yaktaksimon kofta, oyogiga tukilgan yoki kigiz sandal kiyib yuradilar. Kariyalari ok kiyim, yoshlari rang-barang matolardan tikilgan kiyimlar kiyadi. Mugullar xam keng shim, uzun xalat va teri etik kiyadilar. Kishda pustin, malaxay, junli matodan tikilgan va tukilgan kiyimlari keng tarkalgan.
Yapon erkak va ayollarining asosiy kiyimi uzun, keng yengli, belbogli xalat (kimono) dan iborat. Ular kupincha boshyalang yuradilan, ba'zan dalada somon shlyapa, oyogiga yogoch tagcharmli poyabzal (geta) yoki sandal kiyadilar. Butun Sharkiy osiyoda xozirgi yevropacha kiyim keng tarkalgan. Milliy kiyimlar asosan kishloklarda, tuy marosimlari va bayramlarda kuprok kiyiladi.
Sharkiy va Markaziy osiyo xalklarining taomlari utrok dexkon axolisi bilan chorvador-kuchmanchi xalklarnikidan ancha fark kiladi. Mugullarning tasavvurida ot va kuy “issik damli” xayvonlar bulganligi tufali kishi uchun ularning gushti molnikiga nisbatan juda foydali emish. Sutni xom xolda xech vakt iste'mol kilinmaydi, undan katik, kimiz, pishlok, yog tayyorlanadi. Xitoyliklarning taomi asosan guruch xar xil donlardan yorma, turli sabzavotlar, balik va molyuskalardan iborat. Ularda eng sevimli ichimlik choy xisoblananib, uni fakat issik xolda ichiladi. Utmishda taom xam ijtimoiy xarakterga ega bulgan, boylar xilma-xil parranda va chuchka gushtini kup iste'mol kilganlar.
Yapon taomining asosini guruch tashkil kiladi.Guruchni kuprok xech nima kushmay, tuzsiz kaynatib iste'mol kiladilar. Xar xil ugra oshlar keng tarkalgan bulib, u syusyoku, ya'ni “asosiy taom” deb ataladi. Unga turli kushimcha taomlar beriladi. Balik va boshka dengiz xayvonlarini pishirib yeydilar. Mol, kuy, chuchka, parranda va it gushtidan turli kovurma taomlar tayyorlanadi. Ovkatga xar xil ziravorlar, tugralgan achchik turp, sarimsok, gorchisa, imbir va boka usimliklar kushiladi. Yaponlar asosan kuk soy ichadilar, kora choy fakat yevropaliklarning ta'sirida tarkalgan. X1X asrning urtalarida mol gushti va sut maxsulotlari iste'mol kilish gunox xisoblangan.
Koreyslarda xam asrlar davomida asosiy taom tuzsiz kaynatilgan guruch (pap) bulgan. Guruchni maxsus idishlarda past olovda pishirib damlaganlar. An'anaviy taomlarga sut maxsuloti kirmagan. Choy xam ilgari uncha ichilmagan, uning urniga dulana yaprogi bilan zanjabilni damlab ichganlar.
Kuchmanchi chorvador xalklarning taomlari asosan gusht va sut maxsulotlaridan iborat. Yozda kuprok sut maxsulotlari, xamir taomlari, kisman sabzavot va balikdan tayyorlangan maxsulotlar kishga gamlanadi, kishda esa kuprok gusht maxsulotlari, pishlokning xar xil turlari, yog va xamir ovkat iste'mol kilinadi. Gusht, kon va ichak-chavaklar kaynatilgan, kovurilgan va xom xolatda xam iste'mol kilinavergan. Mugullar va tibetliklar molning konini ichganlar, ichak-chavagidan turli taomlar, kazi, xasip tayyorlaganlar. Ayniksa kirgizlarda molning kovurgasidan tayyorlangan kazi mashxur.
Sharkiy Osiyo xalklarining kupchiligida yakin davrlargacha klan (patronomiya) tashkilotlarining koldiklari saklangan bulib, u ijtimoiy ong va oilaviy turmushga zur ta'sir kilib kelgan. X1X asr oxirlari –XX asr boshlarida Xitoyda patronomiya va patriarxal tartiblari ijtimoiy va oilaviy munosabatlarni belgilab turgan. Kishlok jamoasi tuzumi patronim tashkilo (“szunszu”) an'analari kavmu karindoshlar yer mulki, umumiy ajdodlari ibodati bilan xarakterli bulgan. Kupchilik “szunszu” shajara kitobiga ega. Xar kishi muayyan “familiya”ga tegishli xisoblangan. Ularda ekzogam nikox saklangan: Sun familiyasidagi yigit Sun familiyasidagi kizni olishga xakki yuk. “Sin” uruglarga bulingan, oila boshligining xukmi mustaxkam, ayollar esa butunlay erkaklarga karam bulgan. Nikox yoshlikda utkazilgan. Ijtimoiy va oilaviy turmushga buddizm, daosizm, konfusiylik dinlari, kisman tarkalgan islom va xristian zur ta'sir kilgan. Shaxsiy ism tartibi koreys va yaponlarda xam mavjud bulib, asli klan tuzumini aks ettirgan.
Butun Sharkiy Osiyoda xalk ogzaki ijodi ancha tarakkiylashgan: xar xil doston va erataklar, afsona va latifalar, raks va kushiklar keng tarkalgan. Uziga xos teatr, balet va sirk rivojlangan. Musika xam uziga xos bulib, msalan. Xitoydamusika tarbiyasi davlat ixtiyoridadir. Tasviriy san'at nixoyatda kuchli rivojlangan, ayniksa rassomchilik, gravyura, badiiy tukishYU xaykaltaroshlik kadimdan ma'lum bulib, arxitektura va diniy inshootlarda uzining yorkin ifodasini topgan. Dostonlardagi kadimiy kaxramonlik obrazlariga juda ilik munosabatda bulinadi. Masalan, mugul va turkiy xalklarning eposida kuylangan Geserxon yoki jasur baxodir Xon-Xulug bilan Oldoy-margan kurashlari va ular ot mingan obrazlari eramizdan avvalgi 1 ming yillikka oid “Xyvon stili”dagi dekorativ bezaklarda aks ettirilgan. Xitoy folklori (“Uchpodsholik” sikli), iszu (“Ashma” dostoni) va boshka xalklarning ijodida kaxramonlik kurashlari muxim urinni egallaydi. Eng kadimiy antologiyanamunalari xalk poeziyasiyuksak darajaga kutarilganligidan darak beradi. Sharkiy osiyoliklarda xalk poetik ijodi bilan musika san'ati uzviy boglanegan. Xozirgacha keng tarkalgan myao xalklaridagi boy marosim va sevgi kushiklarini, muxabbat lirikasini muzikasiz tasavvur kilish kiyin.
Sharkiy va Markaziy Osiyo xalklari eng kadimiy yozuv tizimini yaratganlar. Eramizdan avvalgi 11 ming yillikning boshlarida paydo bulgan xitoy iyeroglif yozuvi kushni mamlakatlarga tarkalib urta asrlarda xalkaro axamiyatga ega bulgan muxim madaniy vosita rolini uynagan. Xitoy iyeroglifika sitemasi dastavval ma'noni ifodalovchi belgilardan iborat bulib, ancha yengil va tez tarkalishiga imkon bergan. Shu yozuv asosida vyetnamlar, yaponlar va koreyslar uz yozuv sistemasini kashf etganlar. U1-1X asrlarda turkiy xalklar runik, keyin uygur alifbosidandan foydalanganlar.
Albatta mustakil yozuv yaratgan xalklarda fan va madaniyat kadimiy davrlardan boshlab rivojlanib kelgan. Sharkiy Osiyo texnikaviy ilmlar, anik fanlar, astronomiya, xalk medisinasi va farmakologiyasi soxalarida ajoyib kashfiyotlar yaratgan xalklarning vatanidir. Ammo asrlar davomida regionda xukmron bulib kelgan turli diniy sistemalar ilmiy tafakkurni, ijodiy faoliyatni bugib kelgan.
Sharkiy osiyo xalklarining madaniyatiga eng zur ta'sir utkazgan dinlardan biri buddizm dinidir. U dastavval Xitoyga, keyin Yaponiya va Koreyaga eramizning birinchi asrlardayok tarkalgan. Nixoyatda yangi sharoitga tez moslashadigan buddizm dini maxalliy vaziyatga karab uzgarib yangi, turli mazxablarni yaratgan. Barcha kelgindi dinlar, shu jumladan buddizm xam, maxalliy diniy tasavvurlar bilan chatishib uziga xos sinkretik diniy e'tikodlarni yuzaga keltirgan. Masalan, xitoy xalk tasavvurlarida buddizm e'tikodi kadimiy konfusiylik – axlok-etika ta'limotining elemntlari va kup xudolik – daosizm goyalari bilan aralashib ketgan. Yaponiyada maxalliy zaminda yaratilgan sintoizm dini bilan buddizm ta'limoti kushilib uziga xos diniy tasavvurlarni paydo kilgan. Ayrim tungus-manchjur xalklarida, kisman daxurlar va koreslarda buddizm va daosizm bilan birga shamanizm xam keng tarkalgan. Tibet va mugul xalklarida xozirgacha buddizm – lamaizm saklanib kelmokda. Xuey(dungan)larda va turkiy xalklar(uygurlar, kozok, uzbeklar,kirgizlar) da islom dini tarkalgan. Janubi-garbiy Xitoyda maxalliy kabilaviy dinlar xam saklangan. Koreyaga 1U-U1 asrlarda kirib kelgan buddizm X asrda davlat diniga aylanadi, X1U asrga kelib konfusiylik davlat dini deb e'lon kilinadi. Mugullarning kadimiy dini shamanizm bulgan. XU1 asrda buddizmning lamaizm mazxabi uz xukmini utkaza boshladi. Asli Sharkiy Osiyo xalklarining kupchiligida diniy e'tikodlar uncha katta rol uynamagan.
XX1 asr boshlarida jahon aholisi juda murakkab tarixiy
jarayonlarni boshidan kechirmoqda. Terrorizm balosi va boshqa har xil jirkanch g'oyaviy kurashlar natijasida millionlab insonlarning tinchligi buzilib, o'zga yurtlardan panoh topishiga to'g'ri kelmoqda. Nihoyatda qisqa muddat ichida dunyoning etnik qiyofasi, unda yashovchi xalqlarning taqdiri tubdan o'zgardi. Totalitar tuzum inqirozga yuz tutdi, undagi 15 ta respublika o'z mustaqilligini qo'lga kiritib, taraqqiyot sari dadil olg'a intilmoqda. Dunyoning boshqa mintaqalrida ham asrlar davomida mustamlaka bo'lib kelgan xalqlarning ko'pchiligi o'z mustaqilliklariga erishdilar.
Bizning xalqimiz tarixida ham yangi o'yg'onish davri boshlandi. Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq milliy o'zlikni anglashga bo'lgan e'tibor, intilish kuchaydi. O'tmish tarixga, ajdodlarimizning shonli yo'llariga va ma'naviy merosiga yangicha xolisona nazar tashlashga kirishdik.
Bugungi islohatlar davrida yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy o'zgarishlar moziy tarixni har tomonlama chuqur va xolisona tarzda hamda yangicha tafakkur asosida ilmiy tadqiq etishni taqozo etmoqda. Prezidentimiz I. A. Karimov ta'kidlaganidek: Madomiki, o'z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo'lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Istiqlol sharofati bilan jahon hamjamiyatiga tobora yuz tutayotgan O'zbekistonning yosh tarixchilarini dunyo xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi, xo'jaligi, moddiy va ma'naviy madaniyati bilan tanishtirishda etnologiya fani yetakchi o'rinlardan birida turadi.
Bu fan yosh avlodni Vatanga sadoqatli, imonli va e'tiqodli, komil inson etib tarbiyalashda ham muhim o'rinda turadi. Yoshlar jahon, qo'shni qardosh xalqlar, xususan, o'zbek xalqining etnogenezi, etnik tarixi,an'anaviy turmush tarzi va milliy qadriyatlarini etnologiya fani orqaligina egallaydi.
Respublika oliy o'quv yurtlari tarix fakultetlari o'quv rejasida etnografiya fani asosiy o'rinlardan birida turadi.Shuningdek, bu fan maktab-liseylar va maxsus ixtisoslashgan tarix maktablarida ham o'rganilmoqda.Lekin mazkur fan bo'yicha darslik, o'quv qo'llanmalari ancha eskirgan.Mavjud dasturlar hamda metodik tavsiyalar barmoq bilan sanarli darajadadir. Shularni hisobga olib bugungi kunda Termiz va Qarshi davlat universitetlarida etnografiya fanini yangi ma'lumotlar bilan boyitish borasida qator ishlar qilinmoqda.Ko'p yillik pedagogik faoliyatdagi amaliy tajribalarga tayanib, talabalarning etnografiya kursini o'zlashtirish jarayonini yanada takomillashtirish, ma'ruza va seminar mashg'ulotlarining sifat va samaradorligini ko'proq oshirish maqsadida ilmiy ijodiy ishlar qilinmoqda.
Biz yuqoridagi o'quv mashg'ulotlari jarayonida yer yuzidagi va uning ma'lum bir mintaqasida yashovchi xalqlarning tabiiy-geografik joylashuvi, etnogenezi va etnik tarixi, antropologik(irqiy) va etnolingvistik(lisoniy) xususiyatlari, an'anaviy xo'jaligi, moddiy va madaniy madaniyati, maishiy turmush tarzi, ijtimoiy hayoti va oila-nikoh munosabatlari, marosimlari va urf- odatlari, diniy e'tiqodlari haqida ma'lum bir bilim va ko'nikmalarga ega bo'ldik. Shu o'rinda shuni aytish kerakki, bizda mavjud adabiyotlarning ko'pchiligi ancha eskirganligi bois, mustaqil o'rganish jarayonida chalg'imaslik uchun ko'proq mustaqillikdan keyin chop etilgan adabiyotlardan foydalanish, tayorlangan ma'ruza matnlaridan foydalanish tavsiya etiladi.
Har bir fan dastlab daliliy bilimlarni to'playdi, keyin ularning mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi.Etnografik bilimlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ularning paydo bo'lishi, zarur ma'lumotlar to'planishi, dalillarning anglab olinishi bir vaqtda sodir bo'ladi. Masalan, ayrim qo'shni qabila, xalq va elatlarning maishiy turmushi, madaniyati, urf-odatlari, etnik xususiyatlarini o'rganish, ularni aniq tushunish amaliy ehtiyojlarni qondirish taqozosi bilan vujudga kelgan.
So'ngi yillarda dunyo siyosiy xaritasida yuz berayotgan o'zgarishlar, milliy manfaatlarning yuzaga chiqishi, uzoq davr hukm surgan totalitar tuzumning inqirozi va boshqa omillar natijasida asrlar bo'yi mustamlaka zanjirida yashab kelayotgan xalqlar o'z tarixiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda milliy qadriyatlarini tiklash, unitilib borayotgan urf-odatlarini saqlab qolish borasida amaliy ishlarni olib borishmoqda. Xususan, etnografiya sohasida ham qator muammolar turibdiki, ularni hal etish va yoshlarni fan sirlaridan chuqurroq boxabar etish, ularni keng tadqiqot ishlariga jalb etish, milliy an'analarga tayangan holda komil inson qilib tarbiyalash muhim vazifalardan biridir.
Adabiyotlar:
1.Karimov I.A. «O`zbеkiston XX1 asr bo`sag`asidaxavsizlikka taxdid
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» T., 1997.
2.Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q», T.1998.
3.Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi». T.1999.
4.Karimov I.A. «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir». T.1996.
5.Jabborov I.M. «Jahon xalqlari etnologiyasiasoslari». T.2005
6.Tursunov S.N. va boshqalar. «Etnografiyadan o`kuv-mеtodik
qo`llanma». T.1999.
7. Its R.F. Vvеdеniе v etnografiyu. L., 1974.
8. Osnovo` etnografii pod rеdaktsiеy S.A.Tokarеva. M., 1986.
9.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi.
Toshkеnt, 2001.
10.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
11.Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi.
T., 1982.
12. Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
13. Sadoxin A. P. Etnologiya Moskva 2000.
14Alеksееv V.P. Istorichеskaya antropologiya. M. 1979.
15Narodi mira. Istoriko-etnografichеskoy spravochnik.
M.1988.
.16. Tokеrov S.A. Istoriya zarubеjnoy Etnografii. M., Nauka. 1978
17 Salimov T.S. Avstaraliya va Okеaniya xalqlari. T. 2003
18 Puchkov P.I. Etnichеskiе razvitiya Avstralii. M.1987.
19 Elkin A. Korеnnoе nasеlеniе Avstralii. M.1962.
20. Kabo V.R. Proisxojdеniе i rannaya istoriya aborigеnov
Avstralii. M., 1969.
21. Chеsling U. Srеdi kochеvnikov Sеvеrnoy Avstralii. M., 1969.
22Puchkov P.I. Nasеlеniе Okеanii, etnografichеskiy obzor. M.1967.
23Katsеbu O.Е. Putеshеstviе vokrug svеta. M. «Nauka». 1948.
24Dik Rafsi. Luna i raduga. M., 1978.
25.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
26 Volnеvich Ya. U aborigеnov Okеanii. M. «Nauka», 1976.
27Puchkov P.I. Formirovaniе nasеlеniya Mеlanеzii. M., 1968.
28 Guru P. Aziya. M. 1958
29 Markov G.Е. Kochеvniki Azii. M.1976.
30 Shpajnikov G.A. Rеligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.
31.. Maliе narodi Yujnoy Azii. M., 1979.
32. Etnichеskiе protsеssi v stranax Yujnoy Azii. M., 1976
33. Nеstrux M.F. Odamzod irqlari. T., 1976.
34. Chеboksarov N.N. Chеboksarova I.A. Narodo`, raso` i kulturo`.M., 1976.
35. Turg`unov B. Yaponlar kimlar ular. T., Yangi asr avlodi. 2006.
36.Avеrkiеva Yu.P. Indеytso` Sеvеrniy Amеriki. M.,1974.
37Faynbеrg L.A. Indеytso` Brazilii. M., 1975.
38Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981.
39. Tеnnеr D.J. 30 lеt srеdi indеytsеv. M., 1963.
40Diеgo Landa. Soobshеniе o dеlax v Yukatanе. M., 1955.
41Morgan L.G. Ot Alyaski do Ognеnnoy Zеmli. M. 1967.
42. Andrianov B.B. Nеsеlеniе Afriki.M. 1987.
43 Dеvidson B. Afrikantsi. Vvdеniе v istoriyu kulturi. M. 1975.
44 Lvova E.S. Etnografiya Afrika. M.1984.
45. Bеrnеr O. Sеvеrnaya i Zapadnaya Afrika. M. 1962.
46 Lvova E.S. Etnografiya Afrika. M. 1984.
47 Rеyt T. Narodi Efiopii. M.,1965. . Andrianov B.V. Nasеlеniе Afriki. M., 1987.
48. Nidеrlе L. Etnichеskiе protsеssi v stranax Zarubеjnaya Еvropi. M.,1970.
49 Kultura i bit narodov Zarubеjnoy Еvropi. Etnografichеskoе isslеdovaniе. M. 1967.
50. Nidеrlе L. Slavyanskiе drеvnosti. M. 1956.
51 Trеtyakov P.N. Vostochno slavyanskiе plеmnе. M. 1953.
52 Etnografiya vostochnoy slavyan. Ochеrki traditsionnoy kulturi. M. 1987.
53 Baltiyskiy etnografichеskiy sbornik. M. 1956.
54. Voprosi etnichеskiy istorii estonskogo naroda. Tallin, 1956
55 Kosvеn M.O. Etnografiya i istoriya Kavkaza. M. 1961.
56 Xoradzе R.L. Xozyaystvo i matеrialnaya kultura narodov Kavkaza. M.1968.
57Smolyak A.V. Etnichеskaya protsеssi u narodov Nijnеgo Amura i Saxalina. L., 1975.
58O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi milliy nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar
59 Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.
60. S,N. Tursunov va boshqalar. Surxondaryo tarixi. T., «Sharq» 2004.
61. S.N. Tursunov va boshqalar. O`zbеkiston tarixi va madaniyati-Surxondaryo etnografiyasi. T., A. Navoiy. 2006.
tải về 1.01 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn:
1   2



Cơ sở dữ liệu được bảo vệ bởi bản quyền ©hocday.com 2024
được sử dụng cho việc quản lý
    Quê hương
BÁO CÁO
Tài liệu