O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti
-jadval Moliyaviy hisobot auditining maxsus usullari tavsifi
tải về 2.74 Mb. Chế độ xem pdf
|
| 2.4-jadval
Moliyaviy hisobot auditining maxsus usullari tavsifi 19 № Usullarning nomlanishi Usullarning tavsifi 1 Hujjatlashtir ish Tekshirilgan ob’ekt, xo’jalik muomalalari yoki texnologik jarayonlarni amaldagi me’yoriy hujjatlar talablariga mosligi va ular bo’yicha moliyaviy hisobotdagi ko’rsatkichlarning ishonchliligiga oid auditor fikri(xulosasi)ni barcha uchun tushunarli va mazmunli bo’lgan tilda muayyan shakldagi hujjatlarda aks ettirish usulidir. Bunda, tekshiruv ob’ekti holati yuridik asosga ega bo’lgan, davlat tilidagi shakl va mazmundagi hujjatda to’g’ri, to’liq va o’z muddatida aks ettirilsa, auditorlik ma’lumotlarining ishonchliligi ta’minlanadi 2 Inventarizats iya Tekshirilayotgan korxona mulki va mablag’larining hujjatdagi va haqiqatdagi miqdori hamda holatini miqdor va sifat jihatdan baholash usulidir. Bunda inventarizatsiya komissiyasi a’zolari tomonidan korxona mulki va mablag’larining hujjatdagi va haqiqatdagi miqdori sanash, tortish, o’lchash va ko’z bilan ko’rish orqali o’rtadagi tafovut va ularning holatiga baho beriladi 3 Haqiqiy holatni baholash Sub’ektda amalga oshirilgan murakkab texnologik jarayonlar yoki muomalalarni haqiqiy holatini bevosita auditorlar tomonidan barcha zarur vosita va amallarni qo’llash orqali muomala yoki jarayon amalga oshirilgan joyning o’zida tekshirish usulidir. 4 Skanerlash Tekshirilayotgan sub’ekt moliyaviy faoliyatidagi noodatiy yoki odatda kam kuzatiladigan muomalalarni o’zaro bog’liqlik darajasini yoki to’g’ri hisobga olinganligini tekshirish usulidir. Masalan, favqulodda foyda(zarar)ni paydo bo’lish sabablarining ob’ektiv 18 Shermuxamedova N. Falsafa. /. -T.: “NOSHIR”, 2012 y. – 1216 bet. 19 Muallif tomonidan tayyorlangan 40 baholanganligi va ular bo’yicha dastlabki hamda yig’ma hisob hujjatlaridagi ma’lumotlarning o’zaro muvofiqligini baholash jarayonini misol qilish mumkin. 5 Baholash Tekshirilayotgan korxona mulki va mablag’larining haqiqatdagi qiymatini aniqlash, amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarining qonuniyligi hamda moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchlilik darajasini aniqlash orqali korxona faoliyatiga baho berishdir 6 Kalkulyatsiy a Tekshirilayotgan sub’ekt tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot(ko’rsatilgan ish yoki xizmat)lari tannarxini to’g’ri baholanganligini tekshirish jarayonidir 7 Statistik tahlil Tekshirilayotgan korxonada amalga oshirilgan xo’jalik muomalalari va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarini miqdor hamda sifat jihatdan maxsus statistik qoidalar asosida o’rganish jarayonidir. Bunda sub’ekt rasmiy statistik hisoboti ma’lumotlarining to’g’riligi va ishonchliligi baholanib, statistik va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari o’zaro taqqoslanadi 8 Taftish Huquqni muhofaza qiluvchi yoki nazorat qiluvchi organlar tashabbusiga ko’ra audit o’tkazish jarayonida tekshirilayotgan korxonada aniqlangan kamchilikka mas’ul bo’lgan shaxslarni kamchilikni tuzatish yuzasidan javobgarlikka tortish bo’yicha qaror qabul qilish orqali tekshirish usulidir 9 Muqobil balans tuzish Tekshirilayotgan sub’ekt tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot(bajarilgan ish va xizmat)lar bo’yicha sarflangan xom-ashyo va materiallarni me’yordan chetga chiqish holatlarining mavjudligi hamda ularni moliyaviy natijaga ta’sirini baholash jarayonidir. 10 O’zaro solishtirish yoki taqqoslash Tekshirilayotgan korxona mulki va mablag’larining miqdor va sifat ko’rsatkichlarini o’zaro solishtirish yoki taqqoslash. Bunda tekshirilayotgan korxonaning o’zaro bog’liq bo’lgan amalga oshirilgan xo’jalik muomalalari va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari o’zaro qarama- qarshi usulda solishtiriladi 11 Prognozlash tirish Prognozlashtirish – tekshirilayotgan korxonada aniqlangan kamchiliklarni kelgusida takrorlamasligini ta’minlash yuzasidan rivojlantirish yo’llari hamda muddatlarini kafolatli tarzda belgilab berish usulidir. Bunda korxonani kelgusida rivojlantirish bo’yicha aniq kafolatlangan amaliy tavsiya(masalan biznes-reja yoki smetalar tuzish, moliyaviy hisobotni qaytadan shakllantirish)lar qo’shimcha professional xizmatlar orqali amalga oshiriladi 12 Gipoteza Gipoteza - tekshirilayotgan korxonada aniqlangan kamchiliklarni kelgusida takrorlamanmasligini ta’minlash yuzasidan rivojlantirish yo’llarini kafolatlanmagan(hujjatli ravishda tasdiqlanmagan) ravishda operativ yoki og’zaki shakldagi tavsiya(xulosa)lar berish usulidir. Bu usul ko’pincha muhim bo’lmagan (oddiy)kamchiliklarni qisqa muddat va operativ tarzda bartaraf etishda qo’llaniladi 13 Testlash yoki anketa savolnomalari Tekshirilayotgan korxonada amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarining qonuniyligi va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligini aniqlash maxsus tuzilgan testlar yoki anketa savolnomalari orqali tekshirish amalga oshiriladi 14 Ekspertiza Tekshirilayotgan korxonadagi muhim va o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan xo’jalik muomalalarini maxsus usullar yoki laboratoriya usullarini qo’llash orqali tekshirish jarayonidir. Bu usul ko’pincha huquqni muhofaza qiluvchi yoki nazorat qiluvchi organlar tashabbusiga ko’ra audit o’tkazish jarayonida qo’llanilib, bunda, kamomadlar, qo’shib yozishlar va zararlarning miqdor va sifati maxsus usullar yordamida aniqlanadi 15 Tizimli tekshirish Tekshirilayotgan sub’ekt va uning tarkibiy bo’limlari faoliyatiga oid ma’lumotlarni o’zaro mosligini aniqlash va boshqaruv sifatini baholash maqsadida tekshiruv ob’ektiga aloqador jarayonlarni boshidan oxirigacha tekshirish usulidir. Bu usul yuqori boshqaruv organi tomonidan sub’ekt tarkibiy bo’limlarini boshqarish yoki nazorat qilish tizimining samarasizligi yoki mavjud emasligi aniqlangan hollarda qo’llaniladi 16 So’rov Tekshirilayotgan korxonada amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarining qonuniyligi va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligini aniqlash maqsadida mas’ul javobgar shaxslarni so’roq qilish jarayonidir. Bu usul ko’pincha, korxona mulki va mablag’larining haqiqiy holati va ulardan foydalanish holatini aniqlashda qo’llaniladi 17 Kuzatish Tekshiruvda qo’llanilayotgan usullar va amallarni maqsadli qo’llanilayotganligini aniqlash hamda usullardan foydalanish samaradorligini baholash 18 Tasdiqlash Auditorga taqdim etilgan mijozning xo’jalik muomalalari, texnologik jarayonlar va hisobotlari bo’yicha ma’lumotlarini mijoz yoki uchinchi shaxslar ma’lumotlariga mosligini tasdiqlash maqsadida mijoz mas’ul shaxslaridan yozma axborot olish usulidir. Bunda debitorlik qarzlari va kreditorlik majburiyatlari holati, bank, sug’urta tashkilotlari va boshqa tashkilotlar bo’yicha ma’lumotlar rasmiy tarzda mijoz rahbariyatidan olinishi mumkin. 19 Tahliliy amallar Tekshirilayotgan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklar holati va moliyaviy hisobotda jiddiy buzilish faktlarining mavjudligini baholash maqsadida hisobot ko’rsatkichlarini o’zaro solishtirish, tahlil qilish va samaradorligini baholash amallari majmuidir. Bunda tahlil etilgan muomala, texnologik jarayon yoki moliyaviy ko’rsatkichlarni shakllanishining qonuniyligi, o’zaro bog’liq ko’rsatkichlari aniqlanadi 41 Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilganda, moliyaviy hisobot auditi amaliy fan sifatida, iqtisodiy nazariyalar va to’plangan auditorlik amaliyoti ta’siri ostida shakllanadi. Auditni mustaqil fanga ajratishda bozor munosabatlari tizimida auditorlik faoliyati sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar mohiyatidan kelib chiqqan holda tushuntirish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda iqtisodchi olimlar va amaliyotchi mutaxassislar tomonidan moliyaviy hisobot auditini o’tkazishga asosiy to’rt xil yo’ndashuvlar mavjud bo’lib, ular buxgalterlik, yuridik, maxsus tarmoqlararo yondashuvlarga ajratiladi. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, auditorlik dalillarni to’palshda test usulini qo’llash ijobiy samara beradi. Chunki test usuli orqali olinadigan ma’lumotlarni operativ tahlil qilish imkonini beradi. Auditning xalqaro standarti bo’ycha test usulini - “dalillarni tasdiqlash maqsadida nazorat samarasini o’z ichiga oluvchi riskni baholashda yoki mohiyatan tekshirish natijasida ma’lumotlarning etarli bo’lmagan xolatida foydalanish tavsiya etiladi”. 20 Milliy auditorlik tashkilotlarimiz tomonidan ko’p xollarda mohiyatan tekshirish amallari amalga oshiriladi, biz bilamizki bu xolat ko’p mehnat talab qiladi. Bizningcha, №330 AXSga muvofiq nazorat testlarini xajmini aniqlashda quyidagi savollarni ko’rib chiqishi lozim: birinchidan, sub’ekt tamonidan davr maboynida nazoratni amalga oshirish chastotalarni; ikkinchidan, auditor nazorat samaradorligiga tayanganda, audit davrini davomiyligi; uchinchidan, testlar asosida olinadigan auditorlik dalillarini ko’lamini; to’rtinchidan, nazorat samaradorligi riskini baholashda, audtiorni unga tayanish rejasi; beshinchidan, nazoratlardan kutilayotgan og’ishishlarga. Yuqoridagi fikrlarni inobatga olgan holda biz quyida moliyaviy hisobot auditi jarayonida test usulini qo’llash samarali deb o’ylab, uni tashkil etish rasmsini 20 Сборник международных стандартов аудита, выражения уверенности этики. №330 МСА, МФБ. 2014 г. стр.322 |