NH÷NG NHµ KHAI HO¸
Xin hái: cã ph¶i lµ ë së mËt th¸m cña phñ toµn quyÒn §«ng D¬ng cã mét nh©n viªn ngêi Ph¸p lµ C...kh«ng? Cã ph¶i chÝnh tªn C... Êy trong khi ®îc ph¸i ®i "c«ng c¸n" ë Phó Xuyªn, ®· b¾t ngêi An Nam ë ®©y gäi h¾n b»ng "Quan lín", vµ ®· ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ai kh«ng nhanh miÖng chµo h¾n nh thÕ kh«ng? Cã ph¶i còng chÝnh tªn C... nµy ®· hiÕp d©m mét ngêi lÝnh lÖ kh«ng? µ tÐ ra c¸i g× ngêi ta còng ®îc phÐp vµ cã thÓ lµm ®îc ë c¸i thiªn ®êng §«ng D¬ng Êy.
*
* *
Gi÷a th¸ng 12 n¨m 1922, mét viªn ®éi phã c¶nh binh Ph¸p1) cña së c¶nh s¸t ®« thÞ Sµi Gßn, "say mÒm", ®· vµo nhµ mét ngêi b¶n xø vµ lµm bÞ th¬ng nÆng hai ngêi trong nhµ, trong ®ã cã mét ngêi ®µn bµ.
Khi «ng dù thÈm hái cung th× tªn c¶nh binh Êy khai lµ h¾n kh«ng cßn nhí g× c¶, vµ chèi ph¨ng lµ h¾n kh«ng say.
Tr¸i l¹i, c¸c nh©n chøng, trong ®ã cã mét ngêi ¢u, ®Òu x¸c nhËn r»ng lóc x¶y ra vô th¬ng t©m Êy, ngêi b¶o vÖ trËt tù kia qu¶ lµ kh«ng ë trong tr¹ng th¸i b×nh thêng.
Ngêi khai ho¸ Êy say hay lµ ®iªn, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng, chóng t«i chØ thiÕt tha mong r»ng anh ta sÏ ®îc tÆng thëng hu©n ch¬ng vÒ hµnh ®éng dòng c¶m cña anh ta.
*
* *
ë thuéc ®Þa, hÔ cã mµu da tr¾ng lµ quý ph¸i, lµ thuéc chñng téc thîng ®¼ng.
§Ó gi÷ thÓ thèng, anh t©y ®oan h¹ng bÐt còng cã Ýt nhÊt mét ngêi ë, mét ngêi "båi", vµ ngêi nµy thêng thêng l¹i bÞ dïng lµm "ngêi hÇu g¸i v¹n n¨ng".
§µy tí ngêi b¶n xø ®· dÔ b¶o l¹i rÎ tiÒn, nªn nhiÒu viªn chøc thuéc ®Þa vÒ nghØ hoÆc vÒ hu mang theo c¶ ngêi ë vÒ níc.
Ch¼ng h¹n nh «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy ë phè C¸cn«, thµnh phè SÐcbua. ¤ng Êy ë §«ng D¬ng vÒ, mang theo mét ngêi båi l¬ng th¸ng 35 quan. Ch¼ng cÇn ph¶i nãi b¹n còng biÕt r»ng, ngêi båi Êy ph¶i lµm quÇn quËt tõ mê s¸ng ®Õn ®ªm khuya. Trong nhµ Êy, kh«ng cã chñ nhËt còng ch¼ng cã ngµy lÔ. H¬n n÷a, ngêi ta cho anh ¨n uèng hÕt søc kham khæ, vµ chç ë rÊt tåi tÖ.
Mét h«m «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy muèn sai ngêi "®îc b¶o hé" cña m×nh vÒ lµm lông ë th«n quª. V× ®· tõng ®îc nÕm cuéc sèng sung síng ë th«n quª mµ «ng chñ quý ho¸ dµnh cho, nªn ngêi con cña xø An Nam kh«ng chÞu ®i.
ThÕ lµ nhµ cùu khai ho¸ kia næi c¬n thÞnh né nÖn cho anh ta mét trËn nªn th©n, råi ®uæi ra khái nhµ1), nhng l¹i gi÷ tÊt c¶ tµi s¶n cña anh ta: tiÒn b¹c, hßm xiÓng, quÇn ¸o, v.v., mµ nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu tr¶ l¹i, mÆc dï anh ta ®· nhiÒu lÇn van nµi. BÞ ®uæi ®ét ngét, tr¬ hai bµn tay tr¾ng, kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p, kh«ng b¹n bÌ th©n thÝch, b¬ v¬ l¹c lâng, con ngêi bÊt h¹nh ®ã ®ang l©m vµo c¶nh cïng khèn ghª gím.
*
* *
Viªn chøc thuéc ®Þa lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra n¹n ®êi sèng ®¾t ®á ë thuéc ®Þa. Muèn biÕt nh©n tè ¨n b¸m Êy ®Ì nÆng lªn ng©n s¸ch ®Õn møc nµo, nghÜa lµ ®Ì nÆng lªn lng nh©n d©n lao ®éng nh thÕ nµo, h·y so s¸nh nh÷ng con sè sau ®©y:
ë Ên §é thuéc Anh, d©n sè 325 triÖu ngêi, cã 4.898 viªn chøc ngêi ¢u.
ë §«ng D¬ng thuéc Ph¸p, d©n sè 15 triÖu ngêi, cã 4.300 viªn chøc ngêi ¢u.
Nh thÕ nghÜa lµ ë thuéc ®Þa Anh, cø 66.150 ngêi d©n th× cã mét viªn chøc ngêi ¢u, cßn ë thuéc ®Þa Ph¸p, th× cø 3.490 ngêi d©n ®· cã mét viªn chøc ngêi ¢u.
ë Ên §é, ngµnh th¬ng chÝnh cã 240 viªn chøc ngêi ¢u. ë §«ng D¬ng, ngµnh th¬ng chÝnh cã 1.100 viªn chøc ngêi ¢u.
ë Ên §é, cã 26.000 nhµ d©y thÐp víi 268 viªn chøc ngêi ¢u.
ë §«ng D¬ng cã 330 nhµ d©y thÐp víi 340 viªn chøc ngêi ¢u.
T¹i sao ë §«ng D¬ng, c¸i loµi ¨n h¹i ng©n s¸ch Êy l¹i nhiÒu ®Õn thÕ? Bëi v× thuéc ®Þa lµ mét thiªn ®êng ë trÇn gian; ë ®ã, trõ mét vµi trêng hîp rÊt hiÕm hoi, cßn th× tÊt c¶ nh÷ng cÆn b· trong c¸c ngµnh chÝnh trÞ, tµi chÝnh, b¸o chÝ, v.v., mµ chÝnh quèc th¶i ra, ®Òu t×m ®îc m«i trêng rÊt thÝch hîp ®Ó ph¸t triÓn... H·y b¾t ®Çu tõ nh©n vËt quan träng nhÊt lµ viªn toµn quyÒn. VÒ vÊn ®Ò nµy, mét ngêi thùc d©n kh«ng thiªn vÞ ®· viÕt: "Sang B¾c Kú, c¸c «ng toµn quyÒn chØ nh»m mét môc ®Ých lµ: t×m chç bæ dông b¹n bÌ con ch¸u th©n thuéc vµ bän vËn ®éng bÇu cö cña nh÷ng bËc quyÒn thÕ cã thÓ lµm chç dùa cho m×nh; thêng thêng bän nµy lµ nh÷ng ngêi m¾c nî nh chóa chæm, bÞ chñ nî s¨n lïng, ph¶i cã tiÒn cho chóng míi ®îc ...".
§èi víi nhµ v¨n thanh cao nµo muèn viÕt lÞch sö huy hoµng cña c«ng cuéc khai ho¸ thuéc ®Þa, th× cuéc chiÕn tranh gäi lµ v× c«ng lý vµ chÝnh nghÜa sÏ lµ nguån tµi liÖu v« tËn. Víi mét cö chØ say sa vµ hïng biÖn, «ng Anbe Xar« nãi: "ChÝnh c«ng cuéc chinh phôc thuéc ®Þa ®· ®µo t¹o nªn phÇn lín nh÷ng vÞ tíng lÜnh vÜ ®¹i ®· ®a chóng ta ®Õn chiÕn th¾ng vµ ®· tõng ®îc d luËn níc Ph¸p ca tông chiÕn c«ng vµ thanh danh khi hä ®a ngän cê cña chóng ta ®i kh¾p ®Êt ¸, trêi Phi".
Còng víi ý nghÜ th¼ng th¾n nh thÕ, nhng b»ng lêi lÏ kÐm bay bím h¬n, tê Le Journal de GenÌve (µ, l¹i cã quû sø ë Gi¬nev¬ ch¨ng?) ®· nãi to¹c ra r»ng: "ChÝnh phñ céng hoµ ®· ®i t×m thuéc ®Þa ®Ó gì g¹c l¹i trËn thÊt b¹i n¨m 1870. D©n téc Ph¸p coi viÖc chinh phôc thuéc ®Þa nh lµ mét sù ®Òn bï l¹i nh÷ng thÊt väng cay ®¾ng cña m×nh ë ch©u ¢u, vµ bän qu©n nh©n th× ví ®îc dÞp ®Ó træ tµi trong nh÷ng trËn th¾ng dÔ dµng".
Nghe nh÷ng lêi chøng cã thÈm quyÒn nh thÕ, mµ c¸c b¹n vÉn cø kh¨ng kh¨ng kh«ng tin r»ng viÖc khai th¸c thuéc ®Þa lµ mét sø mÖnh khai ho¸ vµ nh©n ®¹o kh«ng h¬n kh«ng kÐm, th× thËt lµ hÕt chç nãi!
*
* *
1. ¤ng Ghin«®« bÞ mÊt trém sè tiÒn 5.000 phr¨ng. Muèn b¾t nh÷ng ngêi b¶n xø lµm viÖc ë nhµ «ng ph¶i thó nhËn, «ng chñ tèt bông vµ nhµ khai ho¸ vÜ ®¹i ®ã ®· ®em hä ra tra ®iÖn. Nhng sau, ngêi ta t×m ra kÎ c¾p th× l¹i kh«ng ph¶i lµ mét ngêi b¶n xø, mµ chÝnh lµ mét nhµ khai ho¸ kh¸c: Êy lµ cËu Êm con ngµi Ghin«®«! ThÕ mµ «ng Ghin«®« vÉn ®îc v« téi, cßn t¸m ngêi b¶n xø gióp viÖc «ng th× hiÖn vÉn cßn n»m nhµ th¬ng.
2. ¤ng V«nla, nhµ khai ho¸ kiªm nhµ bu«n, kh«ng tr¶ l¬ng ®Òu ®Æn cho nh÷ng nh©n viªn b¶n xø lµm cho «ng. Mét trong nh÷ng nh©n viªn ®ã nhê viªn ®èc c«ng hái hé cho anh sè l¬ng chñ cßn thiÕu. ¤ng V«nla bÌn ®a cho viªn ®èc c«ng mét m¶nh giÊy ghi mÊy ch÷ sau ®©y: "B¶o c¸i con lîn Êy lÊy C... mµ ¨n, chØ cã mãn Êy lµ hîp víi nã th«i".
ViÖc nµy x¶y ra ë Tuynidi, n¨m 1923, ngay gi÷a lóc «ng tæng thèng Mil¬r¨ng ®i kinh lý ë ®ã.
*
* *
Khi ngêi ta cã mµu da tr¾ng th× nghiÔm nhiªn ngêi ta lµ mét nhµ khai ho¸. Mµ khi ngêi ta ®· lµ mét nhµ khai ho¸ th× ngêi ta cã thÓ lµm nh÷ng viÖc d· man mµ vÉn cø lµ ngêi v¨n minh nhÊt.
Cho nªn, mét viªn ®èc c«ng lôc lé ë Nam Kú ®· b¾t nh÷ng ngêi An Nam gÆp h¾n trªn ®êng ph¶i l¹y chµo h¾n theo ®óng nghi thøc cña chñng téc chiÕn b¹i ®èi víi chñng téc chiÕn th¾ng.
Mét h«m, mét viªn th ký ngêi b¶n xø ë së ra, võa ®i võa ®äc mét quyÓn tiÓu thuyÕt. §Õn mét ®o¹n hµi híc, anh bËt lªn cêi. Võa lóc Êy viªn ®èc c«ng lôc lé ®i tíi. ¤ng ta næi c¬n giËn lªn, thø nhÊt lµ v× ngêi b¶n xø Êy m¶i ®äc truyÖn ®Õn nçi kh«ng nh×n thÊy «ng mµ chµo; thø hai lµ v× mét ngêi b¶n xø mµ l¹i d¸m cêi khi ®i qua tríc mÆt mét ngêi da tr¾ng. ThÕ lµ nhµ khai ho¸ n¾m viªn th ký l¹i, buéc anh ph¶i khai tªn vµ hái anh cã muèn ¨n mét c¸i t¸t kh«ng. TÊt nhiªn lµ ngêi th ký tõ chèi mãn quµ qu¸ hµo hiÖp ®ã, vµ tá vÎ ng¹c nhiªn t¹i sao l¹i cã chuyÖn tho¸ m¹ nh thÕ ®îc. ThÕ lµ ch¼ng nãi ch¼ng r»ng, ngêi viªn chøc Ph¸p tóm ¸o ngêi b¶n xø Êy l«i ®Õn tríc quan chñ tØnh.
Còng vÉn c¸i l·o ®èc c«ng lôc lé Êy, lÊy cí lµ ph¶i s¾p xÕp nhµ cöa, vên tîc l¹i cho ngay ng¾n, ®· ra lÖnh cho nh©n d©n ë hai bªn ®êng hµng tØnh ph¶i dän nhµ ®i, chÆt c©y vµ ph¸ vên trong mét thêi h¹n do h¾n quy ®Þnh, nÕu kh«ng th× sÏ bÞ ph¹t tiÒn.
Nh thÕ ®Êy mµ ngêi ta vÉn cø ng¹c nhiªn v× sao ngêi b¶n xø ë c¸c thuéc ®Þa l¹i cø bÊt b×nh!
Ch¼ng nh÷ng bän thèng ®èc, c«ng sø muèn lµm g× th× lµm, mµ c¶ c¸c nh©n viªn nhµ ®oan, c¶nh binh vµ tÊt c¶ nh÷ng ai cã tý chót quyÒn hµnh trong tay còng ®Òu sö dông vµ l¹m dông quyÒn hµnh ®Ó th¶ cöa lµm bËy v× hä biÕt ch¾c r»ng sÏ kh«ng bÞ téi v¹ g× hÕt.
Mét viªn cÈm ë Tuyªn Quang (B¾c Kú) ®· ®¸nh mét ngêi b¶n xø g·y c¶ hai c¸nh tay. Mét viªn cÈm kh¸c ë §µ L¹t (Trung Kú)1) võa míi s¸ng t¹o ra mét lèi mua b¸n cùc kú lý thó, chóng t«i xin thuËt ra ®©y ®Ó hiÕn quý ngµi §i« vµ Xar«. Mét h«m «ng cÈm cÇn gç v¸n, «ng sai lÝnh ra phè mua. Mua lµ mét c¸ch nãi th«i, chø «ng ta cã ®a tiÒn cho lÝnh cña «ng ta ®©u. Tuy vËy, lÝnh cña «ng ta còng cø ra phè, vµo hµng chän gç vµ ®Þnh mang ®i, cè nhiªn lµ kh«ng tr¶ tiÒn. Ngêi b¸n gç kh«ng cho. LÝnh trë vÒ b¸o c¸o víi quan T©y yªu s¸ch qu¸i gë cña nhµ bu«n Êy.
§iªn tiÕt lªn, «ng cÈm ph¸i ba ngêi lÝnh mang sóng ®Õn b¾t ngêi b¸n gç to gan ®ã. Ngêi nµy ®ang bÞ c¶m kh«ng chÞu ®i. LÝnh vÒ b¸o l¹i víi «ng cÈm. Tøc giËn ®Õn cùc ®é, «ng liÒn ph¸i thªm ba ngêi lÝnh n÷a nhËp víi tèp tríc, vµ h¹ lÖnh cho hä ph¶i b¾t b»ng ®îc tªn cøng ®Çu cøng cæ kia ®em vÒ dï sèng hay chÕt.
To¸n lÝnh vò trang ®Õn bao v©y cöa hiÖu b¸n gç vµ s¾p söa thi hµnh mÖnh lÖnh.
Lóc Êy, mét nhµ bu«n ngêi ¢u can thiÖp bªnh ngêi b¸n gç b¶n xø vµ viÕt th cho «ng cÈm. Nhng ngêi céng sù ®Çy nghÞ lùc cña «ng M«rix¬ L«ng, vÉn kh«ng chÞu thu håi "tr¸t ®ßi" ngêi b¸n gç vµ cho biÕt r»ng nÕu anh ta kh«ng chÞu ®Õn th× sÏ gÆp nhiÒu chuyÖn r¾c rèi.
Nhµ bu«n ngêi b¶n xø Êy ®µnh ph¶i bá c«ng viÖc lµm ¨n, bá c¶ quª h¬ng ®Ó lÈn tr¸nh c¬n tøc giËn "khai ho¸" cña vÞ quan da tr¾ng.
*
* *
B¶y ngêi An Nam ®¸ng th¬ng ®ang b¬i mét chiÕc xuång dµi máng m¶nh; ®· xu«i dßng níc, l¹i cã ®Õn b¶y tay chÌo nªn chiÕc xuång ®i vïn vôt nh mét chiÕc xuång m¸y. Bçng thuyÒn cña mét nh©n viªn nhµ ®oan khuÊt sau ®¸m c©y ®íc trong l¹ch hiÖn ra, víi quèc kú Ph¸p c¾m sau l¸i. Mét thuû thñ trªn thuyÒn nhµ ®oan gäi, b¶o xuång kia dõng l¹i; ngêi trªn xuång vÉn chÌo. ThuyÒn cña viªn t©y ®oan ®i chËm kh«ng ®uæi kÞp. Viªn ®oan liÒn cÇm sóng oanhsit¬ b¾n theo. §oµng! §oµng! Mét ngêi ®ang chÌo thÐt lªn råi ng· gôc. §oµng! L¹i mét ngêi n÷a ng· gôc. Lóc Êy, mét ngêi ¢u kh¸c, lµm nghÒ g¹ch ngãi, võa ®i xuång tíi, còng tham gia ®ét kÝch "bän cíp" kia ë mét khóc ngoÑo. §oµng! §oµng! §oµng! Qu¶ lµ tay sóng cõ! Ba viªn ®¹n, ba n¹n nh©n. ChiÕc xuång cïng hai ngêi sèng sãt mÊt hót trong l¹ch ...
Mét h«m kh¸c, còng viªn ®oan Êy ®i víi s¸u thuû thñ vò trang, ph¸t hiÖn ®îc mét ngêi khèn khæ ®ang trèn díi ao, ng©m m×nh díi bïn, thë b»ng mét c¸i èng, mét ®Çu ngËm ë miÖng, mét ®Çu ®Ó lã ra khái mÆt níc; trªn mÆt níc l¸ sen che phñ mét c¸ch rÊt khÐo. Viªn t©y ®oan liÒn b¾t vµ chÆt ®Çu "tªn cíp" Êy ®em vÒ toµ sø. ThËt ra, ®ã chØ lµ mét n«ng d©n b×nh thêng khiÕp sî v× thÊy cã nhiÒu ngêi l¹ ®Õn lµng, mÆt mµy hung tîn, mang ®Çy sóng lôc, tói ®¹n, l¨m l¨m sóng oanhsit¬ trªn tay. Sè lµ bän nhµ ®oan vµo c¸c tóp lÒu trong lµng ®· t×m thÊy ba chiÕc vá ®¹n, mÊy c¸i b¸nh tµu vµ mét c¸i bóa ®i rõng. VËy ®Ých thÞ lµ mét lµng lµm giÆc vµ tiÕp tÕ cho giÆc råi cßn nghi ngê g× n÷a!
Mét sÜ quan trÎ tuæi võa ë Ph¸p sang, ®Õn mét lµng nä, thÊy nhµ cöa v¾ng vÎ, cßn d©n chóng th× tô tËp l¹i mét chç. Tëng ®©u ®· lät vµo æ phôc kÝch, h¾n b¾n x¶ vµo ®¸m ®«ng v« téi. ThËt ra th× d©n chóng ®¬ng häp ®Ó cóng tÕ. BÞ b¾n, hä kinh ho¶ng bá ch¹y t¸n lo¹n. Tªn sÜ quan ®uæi theo vµ tµn s¸t hä.
Mét ngêi Ph¸p ®· tõng ë B¾c Kú l©u n¨m kÓ: Khi tõ chiÕc tµu cña mét nhµ kinh doanh lín, t«i ®Æt ch©n lªn B¾c Kú, anh cã biÕt m¹ng cña mét ngêi An Nam ®¸ng gi¸ bao nhiªu kh«ng ? Kh«ng ®¸ng mét trinh! ThËt ®Êy.
- Nµy nhÐ, t«i cßn nhí, khi chóng t«i ngîc s«ng Hång, ngêi ta ®· ®em rîu ra ®¸nh cuéc xem ai ngåi díi tµu, b¾n mêi ph¸t mµ "h¹ s¸t" ®îc nhiÒu ngêi An Nam nhÊt ë trªn bê.
Mét ®«i kÎ sóng cÇm tay ®i lïng b¾t d©n lµng, thuyÒn bÌ ®Ó ®ßi tiÒn chuéc.
Mét ®¹i ®éi thuû qu©n lôc chiÕn hµnh qu©n ®Õn VÜnh Thîng. Theo phÐp lÞch sù, viªn quan ®Þa ph¬ng dµn lÝnh (bän lÝnh lÖ) nghªnh tiÕp. Tªn chØ huy to¸n lÝnh ®i dß ®êng cña ®¹i ®éi thÊy thÕ ®· ra lÖnh b¾n vµo hä, lµm nhiÒu ngêi chÕt.
Khi ngêi ta kh«ng trõ næi mét nghÜa qu©n th× ngêi ta ®èt c¶ lµng ngêi Êy. Ngêi ta ®· triÖt h¹ c¶ mét vïng chung quanh Hng Ho¸ nh vËy.
Mét ngêi An Nam ®ang ®i l¶o ®¶o trªn mét con ®êng nhá hÎo l¸nh, vai g¸nh hai thóng to ®Çy l¹c. Chóng t«i tíi gÇn, h¾n ta kh«ng kÞp tr¸nh. Tøc thêi ngêi ta b¾t h¾n vµ b¾n chÕt.
Suèt ngµy, ngêi ta v¸c gËy hoÆc sèng g¬m nÖn vµo ngêi An Nam ®Ó b¾t hä lµm viÖc.
Ngêi An Nam rÊt hiÒn lµnh, rÊt ngoan ngo·n, nhng ngêi ta l¹i nãi chuyÖn víi hä chØ b»ng nh÷ng c¸i ®¸ ®Ýt th«i.
Chóng ta coi nh÷ng ngêi An Nam yªu níc lµ nh÷ng tªn cíp. Ch¼ng h¹n nh §éi V¨n, mét ngêi yªu níc ®· tõng chiÕn ®Êu mÊy n¨m trêi chèng l¹i sù thèng trÞ cña ngêi níc ngoµi, bÞ chÐm t¹i Hµ Néi, bªu ®Çu ë B¾c Ninh, nÐm x¸c xuèng s«ng Hång.
Tèng Duy T©n, sau mêi n¨m rßng r· chiÕn ®Êu tuyÖt väng, ®· bÞ b¾t vµ bÞ chÐm.
Phan §×nh Phïng, mét vÞ quan to, kh¸ng chiÕn trong mêi n¨m trêi råi chÕt trong rõng s©u. ¤ng ta chÕt råi mµ chóng ta vÉn kh«ng tha; ngêi ta vµo rõng quËt mé «ng lªn, nÐm thi hµi «ng mçi n¬i mét m¶nh. Ngêi ta b¸o thï «ng ngay sau khi «ng ®· n»m s©u díi mé.
ë tØnh Qu¶ng TrÞ, mét viªn cai lôc lé ngêi Ph¸p say rîu ®· "h¹" mét ngêi b¶n xø ngåi trªn lng voi, chØ v× téi kh«ng nghe râ hay lµ kh«ng hiÓu lÖnh cña h¾n.
Mét viªn t©y ®oan ë Bµ RÞa (Nam Kú) còng say rîu, phang mét gËy tróng l¸ l¸ch mét thuû thñ An Nam thuéc quyÒn h¾n, lµm cho anh ta chÕt t¬i.
Mét viªn thÇu kho¸n ngêi Ph¸p giÕt mét lÝnh khè xanh ë §µ L¹t. Còng ë ®Êy, mét nhµ khai ho¸ kh¸c ®· ®¸nh mét ngêi thî méc b¶n xø ®Õn chÕt.
Mét viªn thÇu kho¸n b¾t thî lµm viÖc ngµy ®ªm díi níc ®Ó ®µo mét ®êng hÇm. Mét sè ®«ng thî chÕt, nh÷ng ngêi cßn sèng sãt b·i c«ng. Viªn thÇu kho¸n ®· tù tay ®èt nhµ nh÷ng ngêi b·i c«ng ®Ó buéc hä ph¶i ®i lµm trë l¹i. C¶ mét lµng ch¸y rùc gi÷a ®ªm tèi.
Mét viªn ch¸nh qu¶n ph¸o binh nöa ®ªm vµo nhµ mét bµ v¾ng chång. Bµ ta kh«ng chÞu tiÕp h¾n. ThÕ lµ h¾n næi löa ®èt nhµ bµ. DÜ nhiªn, ngêi ®µn bµ ®au khæ kia hÕt søc sî h·i.
Mét viªn quan hai nhiÒu vî, ®· quËt ng· mét thiÕu phô, dïng gËy song ®¸nh chÞ ®Õn chÕt chØ v× chÞ kh«ng chÞu ¨n ë víi h¾n.
Mét viªn chøc ë xëng ®ãng tµu cña h¶i qu©n giÕt mét nh©n viªn ho¶ xa ngêi An Nam b»ng c¸ch x« anh vµo mét ®èng than hång sau khi ®¸nh ®Ëp anh hÕt søc tµn nhÉn.
*
* *
¤ng Vinhª §èct«ng viÕt: "Trªn thÕ giíi kh«ng cã d©n téc chiÕn b¹i nµo bÞ ®µn ¸p vµ hµnh h¹ nh ngêi d©n thuéc ®Þa".
Mét nhµ du lÞch kh¸c viÕt: "§êi sèng ë thuéc ®Þa chØ lµm cho tËt xÊu cña c¸ nh©n ph¸t triÓn: nh÷ng kÎ ®· nÕm mïi chiÕn tranh th× cµng mÊt hÕt ý thøc ®¹o ®øc, cµng truþ l¹c, bÊt l¬ng vµ ®éc ¸c; nh÷ng bän con bu«n vµ bän phiªu lu kh¸c th× cµng quen mïi trém c¾p, cíp giËt. ë bªn Ph¸p Ýt cã dÞp ®Ó lµm nh÷ng viÖc ®ã, vµ ngêi ta sî c¶nh s¸t h¬n! ë ®©y, bän nãi trªn, ®«i khi chØ cã mét m×nh víi vµi ngêi b¶n xø, trªn mét con thuyÒn hoÆc trong mét th«n xãm; v× vËy chóng cíp bãc tr¾ng trîn h¬n lµ ngêi ¢u trªn thÞ trêng, vµ ®èi xö tµn nhÉn h¬n víi nh÷ng n«ng d©n nµo ph¶n ®èi chóng".
Mét nhµ du lÞch thø ba viÕt: khi ®Æt ch©n ®Õn ®©y, tÊt c¶ nh÷ng ngêi Ph¸p ®Òu nghÜ r»ng ngêi An Nam lµ h¹ng ngêi thÊp kÐm vµ ph¶i lµm n« lÖ cho hä. Hä coi ngêi An Nam nh nh÷ng sóc vËt ph¶i ®iÒu khiÓn b»ng roi vät. TÊt c¶ ®Òu quen tù coi m×nh thuéc mét ®¼ng cÊp quý téc míi, cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi. Binh sÜ hay lµ thùc d©n, hä ®Òu cho r»ng gi÷a hä vµ ngêi b¶n xø kh«ng cã c¸ch ®èi xö nµo kh¸c h¬n lµ sù ®èi xö gi÷a chñ vµ tí. H×nh nh ®èi víi hä, ngêi båi lµ tiªu biÓu cña c¶ chñng téc da vµng. Ph¶i nghe mét ngêi Ph¸p ë §«ng D¬ng nãi vÒ ngêi da vµng míi thÊy hÕt c¸i ngu xuÈn trong lèi nãi ng¹o m¹n cña h¾n. Ph¶i nh×n mét ngêi ¢u ®èi xö víi ngêi b¶n xø míi thÊy hÕt c¸i côc c»n th« lç cña h¾n.
KÎ ®i chinh phôc rÊt quan t©m ®Õn th¸i ®é phôc tïng vµ cung kÝnh cña ngêi bÞ chinh phôc. Ngêi An Nam ë thµnh thÞ còng nh ë n«ng th«n ®Òu b¾t buéc ph¶i ng¶ nãn tríc mÆt ngêi ¢u.
Mét tªn mËt th¸m Ph¸p ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ngêi An Nam nµo quªn kh«ng gäi h¾n ta b»ng quan lín. Mét tªn tham t¸ nhµ ®oan buéc nh÷ng ngêi b¶n xø khi ®i qua nhµ h¾n ph¶i ng¶ mò hoÆc xuèng xe, xuèng ngùa. Mét h«m, nhµ khai ho¸ nµy ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn mét chÞ ngêi An Nam ®ang cã mang, chØ v× tuy chÞ cã chµo h¾n, nhng l¹i quªn gäi h¾n lµ quan lín. H¾n ®¸ mét c¸i rÊt m¹nh vµo bông chÞ lµm chÞ truþ thai, Ýt l©u sau th× ngêi ®µn bµ khèn khæ Êy chÕt.
C¸c quan b¶o hé cña chóng ta buéc ngêi An Nam ph¶i khóm nóm, ngoan ngo·n, dÔ b¶o vµ lÔ phÐp, nhng ngîc l¹i, vÒ phÝa c¸c quan, th× nh mét nhµ v¨n sang th¨m §«ng D¬ng ®· viÕt: "H×nh nh hä chØ lµm nh÷ng ®iÒu khiÕn cho sù cã mÆt cña chóng ta trë thµnh mét ®iÒu xÊu xa bØ æi kh«ng ai chÞu ®îc". Nhµ v¨n Êy cßn viÕt tiÕp: "ë ch©u ¢u ngêi ta coi gièng ngêi da vµng chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng thãi ®iªu ngoa, x¶o tr¸. Êy thÕ mµ, chÝnh chóng ta th× l¹i rÊt Ýt chó ý tá ra lµ m×nh ngay th¼ng, thµnh thËt".
Cã nh÷ng sÜ quan ®· giËt r©u thÇy cóng ngay trong lóc hä lµm lÔ. Mét cËu Êm ngêi Ph¸p ®· ®¸nh nhõ ®ßn mét viªn chøc ngêi An Nam, v× «ng nµy ®· ngåi tríc trªn mét chiÕc xe hµng mµ kh«ng chÞu nhêng chç cho cËu.
Mét viªn toµn quyÒn võa vÒ tíi M¸cx©y, ngêi ta thÕt tiÖc «ng ta vµ ®Ò nghÞ cho mÊy viªn quan Nam triÒu ®ang cã mÆt ë c¶ng ®Õn cïng dù. Viªn toµn quyÒn §«ng D¬ng ®¸p: "NÕu c¸c «ng mêi c¸c tªn quan l¹i Êy, th× t«i còng sÏ ®a tªn båi cña t«i ®Õn".
*
* *
Chóng t«i xin trÝch trong nhËt ký ®i ®êng cña mét anh lÝnh thuéc ®Þa, sù viÖc sau ®©y:
- Trong khi "nh÷ng ngêi tõng ë B¾c Kú" ®ang vui ch¬i nhën nh¬ trªn tµu, th× díi m¹n tµu phÝa bªn ph¶i, cã mÊy chiÕc xuång b¸n hoa qu¶, èc hÕn. §Ó ®a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ngêi An Nam buéc giá ®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo, råi gi¬ lªn. Chóng t«i chØ cã mÊt c«ng chän. Nhng ®¸ng lÏ tr¶ tiÒn, th× ngêi ta l¹i cã nh· ý bá vµo giá ®ñ thø nh sau: èng ®iÕu, khuy quÇn, mÈu tµn thuèc (cã lÏ hä lµm nh thÕ ®Ó gi¸o dôc tÝnh ngay thËt trong viÖc mua b¸n cho ngêi b¶n xø ch¨ng!). §«i khi ®Ó ®ïa vui, mét anh sèp ph¬ h¾t mét thïng níc s«i xuèng lng nh÷ng ngêi b¸n hµng khèn khæ. ThÕ lµ, nh÷ng tiÕng kªu ró lªn, m¸i chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho xuång va ch¹m vµo nhau léc céc.
"Ngay bªn díi t«i, mét ngêi An Nam bÞ giéi níc s«i, báng tõ ®Çu ®Õn ch©n, ph¸t ®iªn lªn muèn nh¶y xuèng biÓn. Ngêi anh cña anh ta, quªn c¶ nguy hiÓm, bá chÌo, «m lÊy anh, b¾t anh n»m xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén chíp nho¸ng võa chÊm døt th× mét thïng níc s«i kh¸c do mét bµn tay thµnh th¹o l¹i giéi xuèng; thÕ lµ ®Õn lît chÝnh ngêi ®i cøu, bÞ luéc chÝn. T«i tr«ng thÊy anh ta giÉy giôa trong thuyÒn, da bÞ lét ra trßi thÞt ®á rãi gµo rèng lªn nh mét con vËt. ThÕ nhng c¶nh ®ã l¹i lµm cho chóng t«i cêi, chóng t«i cho lµ rÊt ngé nghÜnh. Qu¶ thËt chóng t«i ®· cã t©m hån thùc d©n!".
ë mét trang kh¸c, anh lÝnh viÕt:
- Trong thêi kú t«i ë ®©y (ë B¾c Kú), kh«ng cã tuÇn nµo lµ t«i kh«ng thÊy vµi c¸i ®Çu rông.
Trong nh÷ng c¶nh Êy, t«i chØ cßn ghi nhí ®îc mét ®iÒu lµ chóng ta cßn ®éc ¸c, cßn d· man h¬n c¶ bän kÎ cíp nhµ nghÒ. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn thÕ ®èi víi mét con ngêi tï s¾p ph¶i chÕt ? T¹i sao l¹i dïng nhôc h×nh, t¹i sao ph¶i gi¶i tõng ®oµn tï ®i bªu kh¾p xãm lµng ?
*
* *
¤ng §ume, cùu toµn quyÒn §«ng D¬ng, ®· trÞnh träng ph¸t biÓu t¹i H¹ nghÞ viÖn nh sau: "T«i hiÓu râ nh÷ng c¶nh binh ë thuéc ®Þa. T«i ®· tõng cho t¨ng sè ®éi c¶nh binh lªn, v× t«i ®· nhËn thÊy r»ng lùc lîng c¶nh binh b¶o ®¶m cho ngêi b¶n xø tr¸nh ®îc nh÷ng sù hµ l¹m cã thÓ do mét sè tªn thùc d©n g©y ra. C¶nh binh rÊt ®îc lßng ngêi b¶n xø".
Chóng ta h·y xem c¸c «ng c¶nh binh ®· lµm thÕ nµo ®Ó "®îc lßng d©n". Ph¶i nãi ngay r»ng, nh×n chung, c¸c «ng rÊt hiÒn tõ ®èi víi bän c«n ®å, ®ã lµ ®iÒu ch¾c ch¾n råi. Nhng ®èi víi d©n hiÒn lµnh th× l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Chóng ta cha cÇn nãi ®Õn chuyÖn th¬ng t©m x¶y ra t¹i kh¸m lín Sµi Gßn n¨m 1916, n¨m mµ c¸c ngµi c¶nh binh, do "nhiÖt t×nh yªu níc", ®· b¾t ngêi bõa b·i, vµ nh÷ng ngêi v« téi bÞ b¾t Êy ®· bÞ kÕt ¸n vµ hµnh h×nh. Dï m¸u ngêi An Nam nhuém ®á "®ång M¶ nguþ"14 cã phai ®i víi thêi gian ch¨ng n÷a, th× vÕt th¬ng lßng cña nh÷ng bµ mÑ giµ, nh÷ng ngêi vî go¸, nh÷ng ®øa con c«i kh«ng bao giê hµn g¾n ®îc. Bän thñ ph¹m g©y ra vô ®ã, mµ c¶nh binh lµ c«ng cô hÌn m¹t cña chóng, kh«ng hÒ bÞ trõng trÞ, chóng còng cha hÒ bÞ truy tè. B©y giê, chØ xin nªu mét vµi trêng hîp ®Æc biÖt:
Mét viªn cÈm ë B¾c Kú suèt ngµy ®i däc c¸c cèng r·nh, b¶o lµ ®Ó gi÷ g×n vÖ sinh. HÔ b¾t gÆp ®îc dï chØ mét cuéng cá trªn dßng níc, lµ tøc kh¾c h¾n trõng trÞ vµ ph¹t tiÒn nh÷ng ngêi d©n nghÌo khæ ë quanh ®Êy.
ë miÒn T©y Nam Kú, nh»m tr¸nh tai n¹n trong c¸c kªnh cã thuyÒn bÌ ®i l¹i, mçi con kªnh ®Òu cã mét tr¹m c¶nh binh lµm nhiÖm vô kiÓm so¸t kh«ng cho thuyÒn bÌ ®i qu¸ nhanh hoÆc lµm trë ng¹i giao th«ng. Nhng víi sù cã mÆt cña bän c¶nh binh, th× ®ã lµ mét c¸i "cöa cèng" tu«n ra kh«ng biÕt bao nhiªu vô ph¹t tiÒn, ph¹t vi c¶nh. HÇu hÕt thuyÒn bÌ qua l¹i trªn c¸c kªnh l¹ch cã tr¹m c¶nh binh Êy ®Òu bÞ ph¹t tõ mét ®Õn hai ®ång. Nh thÕ lµ ngoµi c¸c kho¶n thuÕ cña nhµ níc chång chÊt lªn ngËp ®Çu, cßn thªm thuÕ s«ng níc do c¸c ngµi c¶nh binh "®îc lßng d©n" ®Æt ra n÷a; nªn ngêi d©n An Nam thËt lµ sung síng, sung síng l¾m!
Ngoµi viÖc th¨ng thëng dµnh cho nh÷ng ngêi ®¾c lùc nhÊt, nghe ®©u c¸c ngµi c¶nh binh cßn ®îc hëng mãn hoa hång b»ng 20% sè tiÒn ph¹t n÷a th× ph¶i! ChÕ ®é tèt ®Ñp thay!
Mét tê b¸o b¶n xø viÕt: "D©n b¶n xø kh«ng muèn cã c¶nh binh Ph¸p n÷a v× ®ã thêng lµ mèi tai ho¹ cho ngêi l¬ng thiÖn".
*
* *
Mét g· Puècxinh«ng nµo ®ã thÊy mét ngêi An Nam d¸m tß mß vµ c¶ gan nh×n vµo nhµ h¾n trong vµi gi©y, h¾n ®· nh¶y xæ ra ®¸nh vµ giÕt anh ta b»ng mét ph¸t sóng lôc vµo ®Çu.
*
* *
Mét nh©n viªn ho¶ xa ngêi Ph¸p ë B¾c Kú, lÊy roi m©y quÊt mét ngêi lý trëng, råi b¾t nhèt vµo còi chã.
¤ng BÕc ®Êm vì sä ngêi l¸i xe cho «ng ta.
¤ng BrÐt thÇu kho¸n, trãi mét ngêi An Nam cho chã c¾n, råi ®¸ anh ta cho ®Õn chÕt.
¤ng §Ðpphi, chñ sù thuÕ quan, ®¸ vµo h«ng ngêi ®µy tí mét c¸i rÊt m¹nh lµm anh nµy chÕt t¬i.
¤ng H¨ngri, thî m¸y, nghe cã tiÕng ån µo ngoµi phè; cöa nhµ «ng võa më; mét chÞ ngêi An Nam ch¹y xéc vµo, cã mét ngêi ®µn «ng b¶n xø ®uæi theo. H¨ngri tëng ngêi ®µn «ng kia ghÑo "con g¸i"1) cña m×nh, liÒn ví ngay khÈu sóng s¨n, b¾n mét ph¸t, ngêi kia ng· gôc.
Mét ngêi Ph¸p ®em ngùa cña h¾n buéc vµo mét tµu ngùa trong ®ã ®· cã con ngùa c¸i cña mét ngêi d©n b¶n xø. Con ngùa ®ùc lång lªn lµm cho ngêi Ph¸p tøc ®iªn ®Çu. H¾n liÒn ®¸nh ngêi b¶n xø Êy héc m¸u måm m¸u mòi, råi trãi anh ta l¹i, treo lªn cÇu thang.
Mét nhµ truyÒn gi¸o (v©ng, mét t«ng ®å hiÒn lµnh cña Chóa!) nghi cho mét häc sinh chñng viÖn b¶n xø lÊy c¾p mét ngh×n ®ång; h¾n trãi anh ta l¹i rót lªn xµ nhµ mµ ®¸nh. Ngêi häc sinh téi nghiÖp kia ngÊt ®i. H¾n h¹ anh ta xuèng. Anh håi tØnh, h¾n l¹i rót anh lªn, tra kh¶o. Ngêi b¶n xø ®ã dë sèng dë chÕt. Cã lÏ h«m nay th× ®· chÕt thËt.
V©n v©n vµ v©n v©n.
Toµ ¸n cã trõng ph¹t nh÷ng kÎ Êy, nh÷ng nhµ khai ho¸ Êy kh«ng?
Mét sè ®· ®îc tha bæng, cßn mét sè th× ch¼ng hÒ bÞ ®éng tíi l«ng ch©n.
*
* *
Mét tªn thùc d©n Ph¸p thÊy ba ngêi b¶n xø th¶ cõu vµo vên «liu cña h¾n. H¾n b¶o vî ®em sóng ®¹n ra; nÊp vµo bôi rËm, h¾n b¾n ba ph¸t, lµm bÞ th¬ng nÆng c¶ ba ngêi.
Mét tªn thùc d©n Ph¸p kh¸c cã hai c«ng nh©n ngêi b¶n xø gióp viÖc lµ Am®uni vµ Ben Benkhia. Hai ngêi nµy h×nh nh cã h¸i trém vµi chïm nho. Tªn thùc d©n liÒn cho gäi hä ®Õn, lÊy roi g©n bß quÊt xèi x¶ vµo hä cho ®Õn chÕt ngÊt. Khi hä tØnh l¹i th× quan lín b¶o hé sai trãi giËt c¸nh khuûu l¹i vµ treo lªn. MÆc dï hai ngêi khèn khæ kia ®· mª man bÊt tØnh, cuéc hµnh h¹ ghª tëm ®ã vÉn cø kÐo dµi suèt bèn tiÕng ®ång hå cho ®Õn khi cã ngêi l¸ng giÒng ph¶n ®èi míi th«i.
Khiªng vµo bÖnh viÖn, mçi ngêi bÞ ca mÊt mét bµn tay. Cßn bµn tay kia còng kh«ng ch¾c g× cøu khái.
*
* *
Mét ngêi An Nam, 50 tuæi, tõng lµm viÖc 25 n¨m ë së xe löa Nam Kú, ®· bÞ mét viªn chøc da tr¾ng giÕt chÕt. §Çu ®u«i nh sau:
¤ng Lª V¨n Tµi cã bèn ngêi An Nam kh¸c gióp viÖc díi quyÒn m×nh. PhËn sù cña hä lµ ®ãng cÇu mçi khi cã xe löa ®i qua vµ më cÇu cho thuyÒn bÌ qua l¹i. Theo lÖ th× ph¶i ®ãng cÇu mêi phót tríc khi xe löa ®i qua.
Ngµy 2 th¸ng 4, håi 16 giê 30 phót, mét ngêi trong bän hä võa míi ®ãng cÇu vµ treo tÝn hiÖu xong th× mét xuång m¸y c«ng ®i ®Õn; trªn xuång cã mét viªn chøc ngêi Ph¸p cña xëng ®ãng tµu h¶i qu©n ®i s¨n vÒ. ChiÕc xuång kÐo cßi. Nh©n viªn b¶n xø liÒn ra gi÷a cÇu phÊt cê ®á b¸o cho nh÷ng ngêi trªn xuång biÕt xe löa s¾p ch¹y qua. ThÕ lµ chiÕc xuång cËp vµo mét trô cÇu. Ngêi viªn chøc Ph¸p nh¶y lªn bê, hÇm hÇm ®i vÒ phÝa ngêi An Nam. Anh nµy kh«n ý ch¹y vÒ phÝa nhµ «ng Tµi lµ "xÕp" cña m×nh. Ngêi Ph¸p ®uæi b¾t, lÊy ®¸ nÐm theo. Nghe tiÕng ån µo, «ng Tµi ch¹y ra, ®ãn viªn ®¹i diÖn cña v¨n minh, th× viªn nµy sõng sé m¾ng vµo mÆt «ng: "§å sóc sinh! T¹i sao mµy kh«ng më cÇu ra?". Vèn kh«ng biÕt nãi tiÕng Ph¸p, «ng Tµi chØ cßn biÕt tr¶ lêi h¾n b»ng c¸ch trá tay vµo c¸i tÝn hiÖu mµu ®á. Cö chØ ®¬n gi¶n Êy lµm cho vÞ céng sù cña ngµi toµn quyÒn L«ng ph¸t khïng lªn. Kh«ng ph©n ph¶i tr¸i, h¾n ta nh¶y xæ vµo «ng Tµi vµ sau khi ®¸nh «ng nhõ tö, h¾n x« «ng vµo mét ®èng than hång gÇn ®ã.
Ngêi An Nam g¸c cÇu Êy bÞ báng mét c¸ch rïng rîn, ph¶i chë ®Õn nhµ th¬ng, vµ sau s¸u ngµy gi·y giôa, «ng ®· chÕt.
Ngêi viªn chøc kia vÉn ®îc v« sù, kh«ng bÞ ®ßi hái g× c¶. Trong lóc ë M¸cx©y ngêi ta trng bµy sù phån vinh gi¶ t¹o cña xø §«ng D¬ng, th× ë Trung Kú d©n ®ang chÕt ®ãi. ë ®©y, ngêi ta ca ngîi lßng trung thµnh, th× ë bªn kia, ngêi ta ®ang giÕt ngêi!
Trong khi tÝnh m¹ng mét con ngêi An Nam bÞ rÎ róng kh«ng ®¸ng gi¸ mét trinh, th× ngµi tæng thanh tra Rªna chØ bÞ sít mét chót da ë c¸nh tay l¹i ®îc lÜnh ®Õn 120.000 phr¨ng tiÒn båi thêng.
*
* *
C«ng cuéc khai ho¸ ngêi Marèc b»ng ®¹i b¸c vÉn tiÕp diÔn.
Mét viªn chØ huy bé binh Duav¬1) ®ãng ë XÐtt¸t, ®· nãi víi binh sÜ nh thÕ nµy: "Chóng ta ph¶i diÖt cho xong lò man rî nµy. §Êt Marèc giµu kho¸ng s¶n vµ n«ng s¶n. Chóng ta, nh÷ng ngêi Ph¸p, nh÷ng ngêi v¨n minh, chóng ta ®Õn ®©y víi hai môc ®Ých: khai ho¸ vµ lµm giµu cho chóng ta".
Viªn chØ huy Êy nãi ®óng ®Êy. NhÊt lµ «ng ta ®· thµnh thËt thó nhËn r»ng ngêi ta sang thuéc ®Þa lµ ®Ó cíp bãc ngêi b¶n xø. Bëi v× chØ sau 10 n¨m ®Æt díi chÕ ®é b¶o hé, xø Marèc ®· bÞ ngêi ch©u ¢u cíp mÊt 379.000 hÐcta ®Êt trång trät, trong ®ã 368.000 hÐcta ®· lät vµo tay nh÷ng ngêi Ph¸p khai ho¸. DiÖn tÝch Marèc cã 815.000 kil«mÐt vu«ng; nÕu c«ng cuéc khai ho¸ cø tiÕp tôc víi ®µ Êy th× ch¼ng mÊy n¨m n÷a, ngêi d©n Marèc khèn khæ sÏ kh«ng cßn lÊy mét tÊc ®Êt tù do nµo ®Ó trång trät vµ sinh sèng trªn Tæ quèc m×nh mµ kh«ng ph¶i chÞu c¸i ¸ch bãc lét vµ n« dÞch cña chñ nghÜa thùc d©n.
CH¦¥NG VI
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |