Điều chỉnh mà không có suy thoái

Điều chỉnh mà không có suy thoái

Nghiên cứu về ổn định hoá kinh tế Hungary

Thuật ngữ điều chỉnh và ổn định hoá được sử dụng để gọi nhiều loại chương trình chính sách kinh tế; chương trình thường có - bên cạnh các thành phần khác- các biện pháp quyết liệt giảm lạm phát. Chương trình 1995 ở Hung không phải vậy. Nó thuộc loại các chương trình điều chỉnh-ổn định, mà chủ yếu nhắm vào việc loại trừ các rối loạn nghiêm trọng cân đối thanh toán vãng lai và cân đối ngân sách, và đồng thời để tránh khủng hoảng nợ nước ngoài và trong nước.

Mười lăm tháng là một khoảng thời gian ngắn. Phải thận trọng và có mức độ với việc ăn mừng những thành công ban đầu - những kết quả có thể tuột khỏi tay chúng ta khá dễ dàng. Thực ra có lẽ đúng hơn khi phải thêm vào tiêu đề của bài báo là: "điều chỉnh - cho đến nay chưa có suy thoái".³ Đi cùng với sự cảnh báo nhắc nhở này, hiện nay cũng đáng xem xét những diễn biến đến nay.⁴ Công trình của tôi chủ yếu tập trung vào những kinh nghiệm, vượt ra khỏi trường hợp riêng của Hungary và có thể đáng tham khảo ở những nơi khác nữa.

Cấu trúc của bài báo như sau. Đầu tiên nó điểm qua những kết quả đến nay của chương trình và những cái giá và sự hi sinh phải trả cho sự thực hiện. Sau đó nó tìm câu trả lời cho các câu hỏi sau: chương trình đã sử dụng các công cụ nào và ở mức độ nào có thể dùng được trong thời gian tới. Và cuối cùng là về các nhiệm vụ của thời kì tới, về các mối nguy hiểm rình rập những kết quả đã đạt được đến nay và về những triển vọng phát triển của Hungary.

Đồng thời lúc đó sự phát triển Hungary cũng biểu hiện các đặc điểm đáng lo ngại. Hệ thống xã hội chủ nghĩa đã để lại di sản kinh tế vĩ mô trầm trọng, trước tiên là các khoản nợ nước ngoài khổng lồ. Về khía cạnh này kinh tế Hungary xuất phát với các điều kiện xấu hơn so với đa phần các nền kinh tế hậu XHCN khác. Đã có rất nhiều công việc khó khăn mà chính phủ cầm quyền trong giai đoạn 1990-1994 không gánh vác, và chính phủ mới lên nắm quyền năm 1994 cũng né tránh gánh vác trong nhiều tháng. Sự thiếu hụt cán cân thanh toán vãng lai ngay năm 1993 đã lên tới 9,0 phần trăm GDP, và điều này lại tiếp diễn trong năm tiếp theo, năm 1994 thiếu hụt lên đến 9,5 phần trăm GDP, khi đó sự đổ vỡ cân đối đối ngoại đã trở thành mối đe doạ nguy hiểm thực sự. Một phần phụ thuộc vào điều này là sự thiếu hụt ngân sách ngày càng lớn: theo tài khoản quốc gia thiếu hụt năm 1994 lên đến 8,2 phần trăm GDP.^{5, 6}

Do hệ quả của rối loạn cân đối sự gia tăng của các khoản nợ nước ngoài và trong nước tăng nhanh. Gánh nặng gia tăng về trả nợ lãi lại làm tăng thêm thiếu hụt cán cân thanh toán vãng lai và thiếu hụt ngân sách, để bù vào các khoản này lại phải vay các khoản vay mới. Nhận thấy các chỉ số tài chính vĩ mô, niềm tin của thế giới tài chính quốc tế bắt đầu yếu đi - mà giới tài chính này trước đó, do Hungary luôn luôn trả nợ rất đúng hạn, luôn hài lòng nhất hướng về Hungary trong khu vực Đông Âu. Ai cũng biết đây là một quá trình tự kích: hình ảnh về Hungary xấu đi làm cho các điều kiện vay khó khăn hơn, càng làm cho đất nước bị đẩy vào phía vòng xoáy nợ nần.

Lí do lịch sử, chính trị, xã hội của sự chần chừ của các chính phủ nối tiếp nhau, của sự trì hoãn giằng co lê thê của các bước quyết liệt không thể tránh khỏi, được tôi phân tích trong một bài trước đây (Kornai [1995–1996]); ở đây tôi không bàn tới được. Chỉ có các nhà sử học nhìn vào hậu trường chính trị mới có thể phát hiện xem tổng thể những tác động nào đã chấm dứt cách ứng xử quen thuộc hàng thập niên nay, chấm dứt chính sách “nước chảy bèo trôi”. Chắc chắn là tấm gương đáng sợ của khủng hoảng Mexico có vai trò quan trọng để chính phủ Hungary cuối cùng cũng quyết định hành động triệt để. Thật là nghẹt thở khi đọc thấy những phán đoán trên báo chí tài chính quốc tế: nước nào sẽ là nước tiếp theo sau Mexico- và thấy tên nước Hungarry ở đó như là một ứng viên số một có thể. Điều xảy ra ở Hungarry tháng ba năm 1995, đó là một liệu pháp phòng ngừa. Kết quả quan trọng nhất là đã ngăn được thảm hoạ, mà chắc đã xảy ra nếu không bắt đầu chương trình điều chỉnh-ổn định. Tôi thử trình bày điều này bằng bảng 2., so sánh những diễn biến ở Mexico và Hungarry, rồi bằng bảng 3., giới thiệu diễn biến khủng hoảng đã xảy ra ở một vài nước khác; cụ thể là các tình tiết mà tính chất của nó giống với tình hình Hungarry trước khi công bố chương trình.⁷

Những quá trình kinh tế vĩ mô ở Hungary 1993-1995.

trang 41.; hàng10.: tính toán của MNB; hàng 11.: MNB [1996b], trang 57; hàng 12.: KSH [1995c], trang 4–5.; hàng13.: MNB [1996c]; hàng 14.: KSH [1995a], trang 286., 1995: KSH [1996b], trang 37.; hàng15. và 16.: KSH [1996d], 1995: KSH [1996b], trang38.; hàng 17.: KSH [1996d], 1995: Bộ tài chính [1996b], bảng14.

• 
  Đây là các nước nhỏ, mở cửa và vai trò của ngoại thương có tầm quan trọng đặc biệt. Trong tất cả các nước này đều xuất hiện các hiện tượng bất lợi trong ngoại thương, nhập khẩu vượt xa xuất khẩu. Không phải ở hàng cuối cùng là do sự rối loạn cân đối ngoại thương mà xuất hiện tai hoạ trong cân đối thanh toán vãng lai.
  
• 
  Trong một số nước được liệt kê, thiếu hụt ngân sách cũng làm cho tình trạng trầm trọng thêm.
  
• 
  Nhiều nhà phân tích cho rằng: một trong những nguyên nhân của tai hoạ, có lẽ nguyên nhân chính, là sự tăng thực của tỉ giá, và cùng với điều này là việc để đồng nội tệ lên giá cao.
  
• 
  Đã có các khoản vay và đầu tư lớn, ở nhiều dạng khác nhau, đã đổ vào các nước này; đó đã là những thị trường hấp dẫn với các nhà đầu tư và cho vay. Tình hình tài chính của một vài nước phụ thuộc rất nhiều vào lòng tin của các nhà đầu tư và người cho vay.
  

Các chỉ số kinh tế vĩ mô: Hungarry với Mexico, 1994–1995

Khủng hoảng và điều chỉnh ở một vài nước Mĩ-latin

Năm 0 là năm mà trong diễn biến khủng hoảng sự thiếu hụt ngân sách là lớn nhất. Trong một số nước năm thứ 0 được cột 3 của bảng biểu diễn năm theo lịch.

Thứ tự của các nước được sắp theo thứ tự mức sa sút về GDP. (Chilê đứng hàng đầu vì trong các nước được chọn Chilê có mức sa sút GDP lớn nhất là 14,1% năm 1982). Thứ tự của các nước trong tất cả các bảng là giống nhau.

Miguel Messmacher đã lập các bảng này.

Bảng 3.a

Mức tăng GDP hàng năm

** Năm bắt đầu điều chỉnh

Cán cân cân đối thanh toán vãng lai/GDP

* Năm thiếu hụt ngân sách nhiều nhất

** Năm bắt đầu điều chỉnh

^a Năm hạ giá đồng nội tệ.

Nguồn: IMF [1995], trang 154-155 và bảng các nước; Mexico, 1997-1998: The World Bank [1995b], trang 464-466.

Bảng 3.c

Mức tăng tỉ giá thực

* Năm thiếu hụt ngân sách nhiều nhất

** Năm bắt đầu điều chỉnh

^a Năm hạ giá đồng nội tệ.

Ghi chú: Mức tăng tỉ giá thực = (1+tỉ lệ tăng danh nghĩa) x(1+ lạm phát ở Mĩ)/(1+lạm phát trong nước).

Nguồn: IMF [1995], bảng các nước.
Tuy diễn biến khủng hoảng ở mỗi nơi một khác, nhưng có một quá trình tích luỹ đặc trưng cho hầu như tất cả. Hiện tượng này tương tự như khi xảy ra hoả hoạn trong một phòng chật người: hoảng loạn nổ ra, người ta đổ xô ra các lối thoát hẹp, giữa chừng họ giẫm đạp lên nhau và ngăn tắc lối ra (Kindleberger [1978]). Trong khủng hoảng tài chính người ta kinh hoàng rút tiền của mình ra, họ cố gắng bán tháo nhanh chóng các khoản đầu tư, đào tẩu vốn diễn ra nhanh như chớp - và chính hoảng loạn làm tăng tốc quá trình, nó tự khuyếch đại, và từ đây là sự sụp đổ đột ngột. Tại Hungary đã thành công ngăn ngừa sự hoảng loạn này.⁹
Bảng 3.d

Lạm phát

* Năm thiếu hụt ngân sách nhiều nhất

** Năm bắt đầu điều chỉnh

^a Năm hạ giá đồng nội tệ.

Nguồn: IMF [1995], trang 122-123.
Tại những nơi mà tai hoạ xảy ra, ở đó hậu quả bi thảm nhất là sự sa sút trầm trọng của sản xuất trong một thời gian ngắn, và hiện tượng đi kèm là sự tăng đột biến của thất nghiệp (xem bảng 2 và 3). Quá trình tàn khốc này làm giảm tiêu dùng trong nước bằng cách co nhanh tổng cung lại, và tái lập tỉ lệ đã bị phá vỡ giữa sản xuất và tiêu dùng. Hungary bằng chương trình điều chỉnh-ổn định đã tránh được (hay nói thận trọng hơn, cho đến nay đã tránh được) cú đánh của suy thoái này. Tại nước ta, nếu tai hoạ đã xảy ra thì quả là rất đau đớn bởi vì chúng ta chưa kịp vượt qua những khó khăn của đợt suy thoái chuyển đổi sau 1990. Nếu chúng ta so sánh bảng 1 với các bảng 2 và 3 ta thấy: sản xuất ở Hungary năm 1995 đã không lao xuống, thậm chí còn tăng với mức khiêm tốn; thất nghiệp không tăng đột biến, mà về cơ bản vẫn giữ nguyên như cũ.
Bảng 3.e

Mức thay đổi tiêu dùng tư nhân

* Năm thiếu hụt ngân sách nhiều nhất

** Năm bắt đầu điều chỉnh

^a Năm hạ giá đồng nội tệ.

Nguồn: The World Bank [1995b] trang 12-13, 104-105.

Những nhà kinh tế Hungary và nước ngoài, thành thạo trong diễn biến khủng hoảng và ổn định hoá, ca ngợi thành quả này - nhưng dân chúng Hungary không đánh giá cao, tuy đây chính là kết quả quan trọng nhất của chương trình! Người dân ở ngoài đường không cảm thấy sự tránh được tai hoạ không phải trải qua là niềm vui thành công. Thậm chí, còn có cả những ý kiến vô trách nhiệm: tốt hơn giá như được như số phận của Mexico.¹⁰ Khi đó cuối cùng thì người ta cũng lôi chúng ta khỏi tai hoạ, như Hoa Kì, các nước phát triển khác và các tổ chức tài chính quốc tế đã làm với Mexico. Ngoài việc, là rất đáng ngờ rằng nước Hungary nằm ở xa biên giới Hoa Kì nhận được sự trợ giúp ra sao - Mexico ngay trong trường hợp có sự giúp đỡ cũng đã phải chịu trả cái giá khủng khiếp cho sự xảy ra của tai hoạ.

1. Quan trọng nhất là: thiếu hụt cân đối thanh toán vãng lai, sau hai năm ở mức quá cao, năm 1995 so với 1994 đã giảm đáng kể, giảm 4 điểm tính bằng phần trăm của GDP (xem Bảng 2).

2. Khối lượng xuất khẩu, đã tăng trưởng mạnh mẽ từ các năm trước, năm 1995 tiếp tục tăng 8,1 phần trăm; chương trình điều chỉnh-ổn định 1995 thực ra có thể coi là điều chỉnh hướng xuất khẩu. Trong khi đó khối lượng nhập khẩu, trong năm trước đó tăng đáng kể, sang 1995 đã giảm 4,0 phần trăm (xem Bảng 1).

3. Tiêu dùng trong nước giảm, nhưng như tôi đã nhắc tới, sản xuất không sa sút, mà lại còn tăng trưởng một chút. Chính sự thay đổi tỉ lệ cho phép làm điều này: ở phía sử dụng trước tiên là tăng tỉ lệ xuất khẩu sau đó là (tuy ở mức độ rất khiêm tốn) tăng tỉ lệ đầu tư, và giảm tỉ lệ tiêu dùng. Bên phía cung thì tăng tỉ lệ sản xuất trong nước và giảm tỉ lệ nhập khẩu. Những biến đổi này được trình bày trong hình 1 và 2.

4. Tỉ lệ thiếu hụt ngân sách tính theo phương pháp GFS giảm đi 3,4 điểm tính theo phần trăm của GDP (xen Bảng 1).

5. Tính sinh lời của khu vực doanh nghiệp tăng lên; trung bình từ 3,8 phần trăm lên 8,2 phần trăm.¹¹ Lợi nhuận của các xí nghiệp có lãi đã tăng lên, lỗ của các xí nghiệp thua lỗ giảm đi. Trong tổng số các khoản vay thì các khoản vay của nhà nước giảm, của khu vực doanh nghiệp tăng. Tất cả những thứ này cải thiện khả năng tăng trưởng của khu vực doanh nghiệp.

Chương trình điều chỉnh-ổn định làm tăng lòng tin của giới tài chính quốc tế với Hungary. Những đánh giá chất lượng tín dụng lại được cải thiện; và những trở ngại cho việc Hungary vay tiếp đã được tháo dỡ. Các báo có uy tín lớn trên thế giới, các ngân hàng lớn quan tâm đến đầu tư vào Đông Âu có đánh giá thuận lợi về chương trình. Và cuối cùng là đã kí thoả thuận vay với IMF và sau đó Hungary được kết nạp vào OECD. Hai sự kiện sau đã đóng dấu chính thức vào mảnh bằng đã được cải thiện của Hungary.

Hình 1.

Các nhân tố đóng vai trò trong sự biến đổi tổng cầu

Tích lũy

Tiêu dùng cuối cùng

Xuất khẩu

Tổng cầu

Tốc độ tăng, phần trăm

G
1992 1993 1994 1995
hi chú:
Các số liệu 1995 trên hình vẽ không trùng với các số liệu ở các bảng 1 và 2, bởi vì nó dựa trên các cơ sở đánh giá sơ bộ khác nhau, tuy hướng của sự biến đổi là giống nhau.

Nguồn: MNB[1996a], trang 4.

Hình 2.

Các nhân tố đóng vai trò trong biến chuyển tổng cung

Nhập khẩu

Tổng cung

Tốc độ tăng, phần trăm

1992 1993 1994 1995

Sự tăng lương danh nghĩa thấp hơn nhiều so với mức tăng giá. Hệ quả là lương thực tế giảm đáng kể. Cùng với việc này, trong khuôn khổ thắt chặt ngân sách nhà nước thì nhiều loại trợ cấp trước đây đã bị cắt giảm hay bị chấm dứt.

Về những thay đổi này tôi sẽ còn đề cập đến ở phần sau. Tại đây tôi chỉ muốn nhận xét như sau: để có sự tiếp cận tốt hơn về cân bằng kinh tế vĩ mô lành mạnh các tầng lớp rộng lớn dân cư Hungary đã chịu những hi sinh to lớn. Mức sống của nhiều người, đã bị giảm xuống trước đây, nay càng trở nên tồi tệ hơn; sự bất bình đẳng tăng lên. Trong một phần đáng kể của dân chúng, tất nhiên trước tiên là trong nhóm những người bị thiệt thòi về vật chất, cảm giác an toàn đã bị yếu đi, sự chán chường và thất vọng tràn lan.