Văn Thánh Miếu Vĩnh Long

Văn Thánh Miếu Vĩnh Long thờ  đức Khổng Tử tại làng Long Hồ,  nay thuộc phường 4, TP Vĩnh Long.Đó là một trong ba Văn Thánh Miếu được xây dựng đầu tiên ở Nam bộ: Văn Thánh Miếu ở Biên Hòa, Gia Định và Vĩnh Long. Văn Thánh Miếu Vĩnh Long xây dựng vào năm 1862. Các sĩ phu ở Biên Hòa, Gia Định, Định Tường không chịu làm tay sai cho Pháp và để giữ gìn truyền thống văn hóa dân tộc nên họ đã rời khỏi Gia Định, Biên Hòa để về Vĩnh Long tỵ địa. Họ đã xây dựng Văn Thánh Miếu để làm nơi ôn tập cho các sĩ tử và cũng là nơi để hoạt động văn hóa, đề cao các tiền hiền, giáo dục lòng yêu nước cho nhân dân. Công trình nổi tiếng này được xây dựng từ năm 1864 và hoàn thành cuối năm 1866 với sự chủ trì của Kinh lược đại thần Phan Thanh Giản, Đề học Nguyễn Thông, sự đóng góp của nhiều đại thần cựu trào cùng sĩ phu và nhân dân ba tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Từ đó đến nay, Văn Thánh Miếu Vĩnh Long được trùng tu, tôn tạo vào các năm 1872, 1903, 1914, 1933, 1963 và 1994. Tuy đã nhiều lần được trùng tu, tôn tạo nhưng Văn Thánh Miếu Vĩnh Long vẫn giữ được vẻ đẹp tôn quý, thanh cao. Cổng Tam quan của văn Thánh Miếu uy nghi trên đường Trần Phú bên dòng sông yên tĩnh. Năm 1928, cổng làm bằng cột gỗ mái ngói, năm 1936 được xây hai trụ cổng với đôi liễn mang những hình ảnh thơ mộng:

(Nơi bờ sông, trên cây liễu bầy quạ thấy trăng kêu rộ

Chốn sân hạnh, nhớ chuồng cũ lũ ngựa nghe gió thổi hí vang).

Tới năm 1964, được thay bằng đôi liễn mới:

(Đạo truyền của Khổng Thánh trên ngàn bực

Miếu Thánh sùng văn cả vạn năm).

Hai hàng cây cao thẳng tắp tạo cho khuôn viên vườn cảnh và khu di tích một bề sâu và không khí uy nghi trầm mặc lạ lùng. Con đường nhỏ dưới hai hàng cây dẫn tới Khổng Thánh Miếu - đền thờ Đức Khổng Tử. Trên con đường đó, giữa hoa lá đan xen, khách có thể chiêm ngưỡng ba tấm bia đá đã phôi pha với thời gian. Trước cổng đền là tấm bia ghi văn tài của cụ Phan Thanh Giản, mặt trước nêu lý do dựng miếu, xưng tụng công đức Thánh Nhân và triều đình, mặt sau dương danh những người có công. Hai bia khác đứng gần nhau ở phía ngoài nói về những nhân sĩ, thân hào và người có công trùng tu, cúng hiến cho Văn Thánh Miếu. Hai công trình quan trọng ở khu di tích này là Khổng Thánh Miếu và Văn Xương Các.

Học thuyết của Khổng Tử hay đạo Nho là nền tảng cho đạo trị nước của các triều đại phong kiến, vì vậy các vua Trung Quốc đều lập miếu thờ và cúng tế ngài. Tư tưởng Nho giáo được truyền sang nước ta đã góp phần không nhỏ cho nền văn hóa và học thuật nên các vị vua nhà Lý, nhà Trần cũng lập miếu thờ Đức Thánh Văn. Học trò của Khổng Tử có trên 3.000 người, những người vượt trội cũng được thờ trong đền này: Trước bàn thờ Khổng Tử là bài vị bốn học trò giỏi nhất (Tăng Tử, Tử Tư, Mạnh Tử và Nhan Tử), hai bên là bài vị 12 học trò giỏi và hai bên phía ngoài sân đền thờ 72 đệ tử đắc ý của ngài.

Sinh thời, cụ là vị quan đại thần khiêm tốn, cương trực, hiếu nghĩa, liêm khiết và thương dân. Tháng 6/1867, Pháp tấn công ba tỉnh miền Tây Nam bộ, tình thế bắt buộc phải giao thành, cụ đã nhịn đói 17 ngày rồi uống thuốc độc tuẫn tiết sau khi dặn dò con cháu không hợp tác với Pháp. Nhân dân nhiều nơi, từ Bến Tre tới Vĩnh Long, Gia Định, Biên Hòa, Sông Bé...đã lập miếu thờ cụ. Đồng liêu và trí sĩ khắp ba miền đều có thơ văn phúng điếu.

Đặc biệt, bài thơ Khóc cụ Phan của nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu đã nói lên lòng trung hiếu và tâm sự u uất của cụ. Năm 1929, vua Khải Định ban sắc phong thần cho cụ tại Thủ Dầu Một - Sông Bé. Năm 1933, sau khi vua Bảo Đại ban sắc tái phong cho cụ là Đoan Túc Dực Bảo Trung Hưng Tôn Thần thì ở tầng dưới Thơ lầu đặt thêm biển đề Phan Thanh Giản thần miếu bằng chữ quốc ngữ. Từ đó tới nay, trên lầu vẫn thờ ba vị Văn xương đế quân và tầng dưới có 5 bàn thờ. Chính giữa, trong cùng là bàn thờ cụ Phan với ảnh do họa sĩ Phillippe Trân vẽ, hai bên có hai câu liễn:

 

Công cái tam triều cảnh cảnh điển mô chiêu á thánh

(Công khó khắp ba trào chói chói điển mô so bậc thánh.

Đức dày gieo trăm họ hây hây tiết liệt đáng phong thần).

Trước mặt cụ Phan là bàn thờ cụ Võ Trường Toản. Gian trái thờ các đại thần cựu trào, gian phải thờ các minh bang, tổng xã, gian sau thờ các hiền nhân, hương chức và từ có công với hai ngôi đền.

Kế bên Văn Xương Các là khu nhà trù, nhà tiệc.

Tại Văn Xương Các, mỗi năm có hai lễ cúng tế: Lễ giỗ cụ Phan Thanh Giản vào ngày 4 và 5 tháng 7 âm lịch. Lễ truy điệu chung các quan quân cựu trào có công và bỏ mình vì tổ quốc vào ngày 12 và 13 tháng 10 âm lịch.