Tạp chí Tòa án nhân dân, số 17, 18 (tháng 8, 9)/2011

“Hối lộ” có thể được hiểu dưới nhiều góc độ khác nhau, có thể là một hành vi vi phạm pháp luật, một tệ nạn xã hội, một hiện tượng tiêu cực trong xã hội hay tàn dư của chế độ cũ hoặc thậm chí là một loại hành vi tham nhũng... Còn dưới góc độ khoa học Luật hình sự Việt Nam, “hối lộ” được hiểu thống nhất bao gồm ba loại hành vi phạm tội tương ứng với ba tội hối lộ cụ thể - tội nhận hối lộ, tội đưa hối lộ và tội làm môi giới hối lộ. Do đó, việc tìm hiểu, nghiên cứu so sánh các quy định về tội đưa hối lộ và tội làm môi giới hối lộ được quy định trong Bộ luật hình sự năm 1999 (đã được sửa đổi, bổ sung năm 2009) với những quy định tương ứng trong Công ước về chống tham nhũng của Liên Hợp quốc để tiếp tục hoàn thiện Bộ luật hình sự Việt Nam về hai tội phạm này cho tương thích với Công ước có ý nghĩa chính trị - pháp lý và xã hội quan trọng, kịp thời đáp ứng quá trình hội nhập quốc tế và toàn cầu hóa, cũng như nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm về chức vụ nói chung, các tội phạm về hối lộ nói riêng trong giai đoạn cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền hiện nay. Đặc biệt, cùng với công cụ pháp lý quan trọng là Bộ luật hình sự, Quốc hội cũng đã ban hành Luật phòng, chống tham nhũng ngày 29/11/2005 (được sửa đổi, bổ sung ngày 04/8/2007). Theo đó, đây là một đạo luật quan trọng thể hiện quyết tâm của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta trong công cuộc chống tham nhũng. Luật đã xác lập một khuôn khổ pháp lý cơ bản làm tiền đề cho việc xây dựng chiến lược toàn diện và lâu dài cho cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam, qua đó khẳng định với quốc tế rằng Việt Nam cam kết thực hiện Công ước của Liên Hợp quốc về đấu tranh chống tham nhũng.

Dưới góc độ chính trị, “hối lộ là một trong những loại bổng lộc của quyền lực và là một hình thức trao đổi chung giữa quyền lực và sự giàu có”³. Hiện tượng hối lộ làm mất niềm tin của công chúng đối với cả các chính trị gia và hệ thống chính trị. Khi chúng ta nhận thức được tính chất nguy hiểm của hành vi hối lộ đối với hệ thống chính trị, sự cần thiết phải xử lý loại hành vi này bằng pháp luật hình sự trở nên rõ ràng hơn...⁴.

Trong khi đó, từ khía cạnh hành chính - nhà nước, các học giả và đa số các quốc gia đều thống nhất chung “hối lộ” là một loại hành vi tham nhũng. Hiện tượng này đang có xu hướng xảy ra nhiều tại những nơi thiếu sự minh bạch và thiếu sự tôn trọng các quy tắc đạo đức, đồng thời tác động trở lại làm cho bộ máy nhà nước trở nên trì trệ, thối nát và quan liêu. Đặc biệt, hối lộ cũng hủy hoại đạo đức và trách nhiệm của những người thực thi chức trách, làm mất lòng tin của công chúng vào hoạt động công vụ...⁵. Các loại hối lộ cụ thể bao gồm: Lợi dụng ảnh hưởng để trục lợi; đề nghị hoặc chấp nhận những món quà, tiền thưởng, ơn huệ hay hoa hồng không chính đáng; hối lộ để trốn tránh nghĩa vụ nộp thuế hay các chi phí khác; hối lộ để hỗ trợ lừa đảo; hối lộ để trốn tránh trách nhiệm hình sự; hối lộ để hỗ trợ cho những hành vi cạnh tranh không lành mạnh; hối lộ trong khu vực tư; hối lộ để có thông tin bí mật hay “nội bộ”⁶.

Ngoài ra, “hối lộ” được coi là một tội phạm và được định nghĩa theo Từ điển pháp luật của Henry Campbell Black (được sử dụng rộng rãi tại Mỹ) là các hành vi “đề nghị” (offering), “đưa” (giving), “nhận” (receiving) hoặc “gạ gẫm” (soliciting) bất kỳ một dạng giá trị (any item of value) làm ảnh hưởng đến hành vi của một công chức hay người nào đó thực hiện công vụ hoặc chức vụ pháp lý⁷; hay hối lộ “là hình thức tham nhũng thể hiện bằng cách một người đưa tiền để thuyết phục một công chức Nhà nước chấp thuận để làm hoặc không làm một việc có lợi cho mình”; v.v...⁸.

Như vậy, dù dưới góc độ nào đi chăng nữa, chúng ta vẫn có thể nhận thấy một điểm đặc trưng là “hối lộ” luôn thể hiện bản chất của một hiện tượng tiêu cực và gây hậu quả nặng nề đến đời sống xã hội.

1.2. “Hối lộ” dưới góc độ khoa học Luật hình sự Việt Nam và những đặc điểm của quan hệ “hối lộ”. Dưới góc độ khoa học Luật hình sự nước ta, khái niệm “hối lộ” được hiểu bao gồm ba loại hành vi phạm tội tương ứng với ba tội hối lộ cụ thể - tội nhận hối lộ, tội đưa hối lộ và tội làm môi giới hối lộ. Còn trong Bộ luật hình sự năm 1999 hiện hành (đã được sửa đổi, bổ sung năm 2009) cũng không định nghĩa thế nào là “hối lộ”. Theo đó, các phạm trù “hối lộ”, “đưa hối lộ” và “làm môi giới hối lộ” chỉ được hiểu thông qua khái niệm “nhận hối lộ” đã ghi nhận tại Điều 279 Bộ luật hình sự về tội nhận hối lộ. Theo đó, nhận hối lộ là hành vi “lợi dụng chức vụ, quyền hạn, trực tiếp hoặc qua trung gian đã nhận hoặc sẽ nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác dưới bất kỳ hình thức nào…để làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ”.

So sánh với Công ước của Liên Hợp quốc về chống tham nhũng cho thấy, khái niệm “hối lộ” chỉ đề cập đến hành vi đưa hối lộ và hành vi nhận hối lộ. Theo nội dung Điều 15 (Hối lộ công chức quốc gia), Điều 16 (Hối lộ công chức nước ngoài hoặc công chức quốc tế của tổ chức công) và Điều 21 (Hối lộ trong khu vực tư) của Công ước có thể hiểu đó là các hành vi sau đây:

a) Hứa hẹn, chào mời hay cho, trực tiếp hay gián tiếp, người có chức vụ (trong lĩnh vực công hoặc tư, của quốc gia hoặc tổ chức quốc tế) bất kỳ một lợi ích không chính đáng cho chính bản thân người có chức vụ ấy hay cho một người hoặc một tổ chức khác, để người có chức vụ này làm hoặc không làm một việc trong quá trình thi hành công vụ;

b) Hành vi của người có chức vụ (trong lĩnh vực công hoặc tư, của quốc gia hoặc tổ chức quốc tế), trực tiếp hay gián tiếp, đòi hoặc nhận một lợi ích không chính đáng cho chính bản thân công chức hay cho người hoặc tổ chức khác, để người có chức vụ đó làm hoặc không làm một việc trong quá trình thi hành công vụ.

Tương tự, trong pháp luật chống tham nhũng nhiều nước, “hối lộ” cũng được hiểu là tội phạm về tham nhũng và chỉ bao gồm hai hành vi đưa và nhận hối lộ và hưởng lợi bất chính do cương vị công quyền đem lại (Cộng hòa Liên bang Đức) hay biểu hiện bằng hành vi nhận hối lộ để làm một việc thuộc chức trách, nhiệm vụ của công chức; nhận hối lộ để làm trái với nhiệm vụ, công vụ của công chức; hối lộ người thực hiện nhiệm vụ Nhà nước; hối lộ để làm sai lệch thủ tục Tòa án (Italya); v.v... ⁹.

Tóm lại, với các quan điểm tiếp cận khác nhau (cả trong lý luận và thực tiễn) nhưng về cơ bản đều thống nhất chung về “hối lộ” với nội dung khái quát như sau: Hối lộ là việc sử dụng một lợi ích nào đó tác động vào hành vi của người có chức vụ, quyền hạn để hành vi của người đó (người có chức vụ, quyền hạn) diễn ra theo cách người đưa hối lộ mong muốn. Với nhận thức chung này cho thấy quan hệ “hối lộ” có thể được xác định bởi những đặc điểm cơ bản sau:

Ngoài ra, thời gian vừa qua, trên các phương tiện thông tin đại chúng cho thấy những vụ việc đó bị xử lý về hình sự và đưa ra xét xử hầu như là các trường hợp hối lộ giá trị lớn, hối lộ bằng tài sản công, gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng hoặc bức xúc dư luận xã hội chẳng hạn như: vụ nhận hối lộ “Chạy Quota” ở Bộ T.M. của Thứ trưởng M.V.D.; băng đảng tội phạm Năm C. với hàng loạt hành vi “bảo kê”, “chạy án”; vụ hối lộ hàng trăm nghìn Đôla của Tổng giám đốc B.T.D. nhằm thoát tội; vụ nguyên Phó giám đốc sở Giao thông Vận tải thành phố H. là H.N.S. nhận hối lộ của doanh nghiệp N.B.; vụ Đ.T.D. - Phó Tổng giám đốc Ngân hàng Đầu tư và phát triển Việt Nam - BIDV bị cáo buộc nhận hối lộ hàng tỷ đồng của doanh nghiệp; v.v… Đó chỉ là những trường hợp nổi bật, trong khi hối lộ diễn ra “âm thầm” với “độ ẩn rất cao” ở hầu hết các lĩnh vực của đời sống hiện nay như đã nêu ở trên thậm chí cả những lĩnh vực được coi là bất khả xâm phạm như giáo dục, thi cử, y tế, khám chữa bệnh... Mặc dù có những hành vi hối lộ với giá trị không lớn nhưng diễn ra thường xuyên, liên tục, có tổ chức và chuyên nghiệp (nhất là hình thức làm môi giới hối lộ mà dư luận gọi là “cò”, nào là cò đất, xin việc, xin học, khám chữa bệnh, chạy chức, chạy tội...) cũng hết sức nguy hiểm cho xã hội. Nghịch lý là một bộ phận lớn dân cư, người trong cuộc trong xã hội hiện nay dường như thừa nhận và thúc đẩy thực hiện những hành vi tiêu cực này.

Dưới góc độ pháp lý - xã hội, những hành vi hối lộ đã không những làm mất công bằng xã hội, xâm phạm đến sự nghiêm minh của pháp luật mà còn làm băng hoại đạo đức xã hội, đặc biệt hư hỏng và thoái hóa, biến chất một bộ phận đội ngũ cán bộ của nhà nước, những người có quyền hạn, chức vụ trong xã hội, làm suy giảm uy tín của Nhà nước đối với nhân dân, cũng như cộng đồng quốc tế. Cho nên, hối lộ thực sự xâm phạm đến sự sống còn của chế độ và phải được coi là giặc nội xâm...¹¹. Nhấn mạnh hơn điều này, Công ước của Liên Hợp quốc về chống tham nhũng cũng đó cảnh báo các hành vi tham nhũng, hối lộ, làm giàu bất hợp pháp “đặc biệt gây phương hại cho các thể chế dân chủ, các nền kinh tế quốc dân và chế độ pháp quyền”¹². Do đó, trong giai đoạn cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền hiện nay, một trong những nhiệm vụ cấp bách mà Đảng và Nhà nước ta đặt ra là kiên quyết chống các hành vi hối lộ dưới mọi các hình thức và cách thức.

2.2. Trong khuôn khổ pháp luật quốc tế. Còn ở bình diện này thực tiễn cho thấy, “hối lộ” thể hiện thông qua các hành vi hứa hẹn, chào mời hay cho, trực tiếp hay gián tiếp, công chức nước ngoài hoặc công chức của tổ chức quốc tế công một lợi ích không chính đáng cho bản thân công chức hoặc người hay tổ chức khác, để công chức đó làm hoặc không làm một việc trong quá trình thi hành công vụ, nhằm có được hoặc duy trì công việc kinh doanh hay lợi thế không chính đáng khác liên quan đến hoạt động kinh doanh quốc tế; v.v… Như đã đề cập ở trên, tham nhũng, hối lộ là vấn đề mà mọi quốc gia trên thế giới phải đối mặt. Một minh chứng là ở đâu có quyền lực ở đó có thể có tham nhũng, hối lộ. Tuy nhiên, ngày nay, quá trình toàn cầu hóa đó khiến tham nhũng, hối lộ không các là chuyện nội bộ riêng của mỗi quốc gia nữa. Cộng đồng quốc tế phải đặc biệt quan tâm đến việc cùng nhau tìm ra cách thức chung để giải quyết vấn nạn - tệ nạn của mọi tệ nạn này.

Trước hết, ở các nước phát triển - nơi có môi trường cạnh tranh tự do, lành mạnh - phải quan tâm xử lý cạnh tranh không lành mạnh giữa chính các công ty của mình ở thị trường nước ngoài, nơi họ có thể dễ dàng hối lộ để nhận được hợp đồng, dịch vụ. “Hiện tượng này đang ảnh hưởng nghiêm trọng tới sự cạnh tranh lành mạnh của các giao dịch thương mại quốc tế”¹³. Khi cung cấp các khoản vốn viện trợ cho các quốc gia kém phát triển hơn, các nước phát triển cũng phải quan tâm đến việc nước được nhận viện trợ sử dụng vốn này như thế nào, chi tiêu ra sao. Tham nhũng, hối lộ có khả năng làm thất thoát, mất hiệu quả của khoản vốn viện trợ, không những không giúp ích cho nước được viện trợ mà các gây ảnh hưởng đến uy tín, hiệu quả hoạt động của chính quyền nước viện trợ; v.v...¹⁴.

Trong khi đó, ở các nước đang phát triển, đặc biệt là các nước nghèo thì tham nhũng, hối lộ là hiện tượng phổ biến bởi trình độ quản lý không theo kịp tốc độ phát triển và sự biến đổi các quan hệ xã hội. Bên cạnh đó, là sự tác động của các tổ chức kinh tế nước ngoài. Cùng với sự lớn mạnh của nền kinh tế thế giới, hàng loạt công ty, tập đoàn lớn, thậm chí là đa quốc gia đó được thành lập, không ngừng phát triển và mở rộng phạm vi hoạt động, trong đó đầu tư vào các nước đang phát triển là một lĩnh vực thu hút đối với họ. Khi có xung đột lợi ích giữa các tổ chức này, họ sẵn sàng sử dụng thế mạnh về kinh tế và lợi dụng kẽ hở pháp luật, sự yếu kém quản lý của quốc gia sở tại để thực hiện những hành vi đem lại lợi ích cho phía mình. Trong những hành vi không chính đáng đó, phổ biến chính là hối lộ.

Do vậy, chính vì tham nhũng, hối lộ không phải là vấn đề riêng của mỗi quốc gia nên cộng đồng thế giới hiện này đặc biệt quan tâm đến vấn đề hợp tác đấu tranh phòng, chống những hành vi này. Hàng loạt văn kiện đa phương về phòng, chống tham nhũng được xây dựng như: Công ước liên châu Mỹ về chống tham nhũng do Tổ chức các Quốc gia Châu Mỹ thông qua ngày 29/3/1996, Công ước chống tham nhũng liên quan đến công chức của các nước châu Âu và công chức của các Quốc gia thành viên trong Liên minh Châu Âu do Hội đồng Liên minh Châu Âu thông qua ngày 26/5/1997, Công ước chống hối lộ công chức nước ngoài trong giao dịch kinh doanh do Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế thông qua ngày 21/11/1977, Công ước Luật hình sự về tham nhũng do Ủy ban Bộ trưởng của Hội đồng Châu Âu thông qua ngày 27/01/1999, Công ước Luật dân sự về tham nhũng do Ủy ban Bộ trưởng của Hội đồng Châu Âu thông qua ngày 04/11/1999, Công ước của Liên minh các nước Châu Phi về phòng, chống tham nhũng do các nguyên thủ quốc gia và người đứng đầu Chính phủ Liên minh Châu Phi thông qua ngày 12/7/2003; v.v…

Như vậy, các công cụ pháp lý quốc tế trên đó thực sự giúp phần tích cực trong việc thúc đẩy hoạt động hợp tác phòng, chống tham nhũng của mỗi quốc gia. Tuy nhiên, các công cụ pháp lý quốc tế này vẫn chỉ giới hạn trong các khu vực nhất định như Châu Âu, Châu Phi hoặc Châu Mỹ mà chưa mở rộng phạm vi điều chỉnh ra toàn bộ các quốc gia trên thế giới. Vì vậy, trước yêu cầu ngày càng tăng của thực tiễn hoạt động phòng, chống tham nhũng trên bình diện quốc tế đối với việc thiết lập được một công cụ pháp lý quốc tế toàn diện, đồng bộ, có hiệu lực pháp lý toàn cầu, Đại Hội đồng Liên Hợp quốc đó ban hành Nghị quyết số 55/61 chính thức bắt đầu quá trình xây dựng Công ước Liên Hợp quốc về phòng, chống tham nhũng. Sau bảy vòng đám phán chính thức, từ ngày 09-11/12/2003, lễ ký Công ước được tiến hành tại Mêrida, Mêhicô. Ngày 09/12/2003, Tổng Thanh tra đã thay mặt Chính phủ Việt Nam ký Công ước¹⁵.

Công ước Liên Hợp quốc về chống tham nhũng đặc biệt chú trọng vấn đề hình sự hóa những hành vi - hối lộ công chức quốc gia; hối lộ công chức nước ngoài hoặc của tổ chức quốc tế công; hối lộ trong khu vực tư và việc đồng phạm, nỗ lực thực hiện những hành vi trên. Như vậy, sự quan tâm, đồng lòng của cộng đồng quốc tế trong công tác đấu tranh phòng, chống các tội phạm hối lộ cho thấy đây là một nhiệm vụ có tính chất cấp thiết không chỉ trong phạm vi quốc gia mà có tính chất toàn cầu.

Các tội phạm về tham nhũng nói chung, tội nhận hối lộ nói riêng theo quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam phải có chủ thể của tội phạm là người có chức vụ, quyền hạn. Trong khi đó, chủ thể của tội đưa hối lộ và làm môi giới hối lộ có thể là bất kỳ người nào, không nhất thiết phải có chức vụ, quyền hạn, nên các tội phạm này không được xếp vào nhóm tội phạm về tham nhũng nhưng vẫn thuộc nhóm tội phạm khác về chức vụ vì chúng có liên quan chặt chẽ đến với hành vi nhận hối lộ và hơn nữa, chúng còn liên quan đến việc thực thi công vụ của chính bản thân người có chức vụ, quyền hạn.

Ngoài ra, Bộ luật hình sự năm 1999 không mô tả hành vi đưa hối lộ và làm môi giới hối lộ. Hai tội này chỉ được nêu tội danh mà nêu hành vi như tên tội “đưa hối lộ” và “làm môi giới hối lộ” một cách đơn giản và định nghĩa về các hành vi này được luận giải trong lý luận cũng như công tác thực tiễn dựa trên mô tả hành vi của tội nhận hối lộ, đồng thời tránh sự trùng lặp không cần thiết, do đó, Điều 279 - Tội nhận hối lộ quy định như sau: “Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn, trực tiếp hoặc qua trung gian đó nhận hoặc sẽ nhận tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác dưới bất kỳ hình thức nào có giá trị từ hai triệu đồng đến dưới mười triệu đồng hoặc dưới hai triệu đồng nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây để làm hoặc không làm một việc vì lợi ích hoặc theo yêu cầu của người đưa hối lộ…”. Vì vậy, dưới góc độ khoa học Luật hình sự Việt Nam, tội đưa hối lộ là hành vi cố ý của một người có năng lực trách nhiệm hình sự và đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự đưa một lợi ích vật chất có giá trị theo quy định của Bộ luật hình sự dưới bất kỳ hình thức nào cho người có chức vụ, quyền hạn để người này làm hoặc không làm một việc theo yêu cầu của người đưa hối lộ.

Trong khi đó, cũng giống như tội đưa hối lộ, tội làm môi giới hối lộ được quy định thành một tội độc lập và được tách ra trong Bộ luật hình sự năm 1999 (Điều 290) so với quy định cùng chung một điều luật trong Bộ luật hình sự năm 1985 (Điều 227). Hành vi phạm tội này được định nghĩa trên cơ sở các quy định của BLHS khi mô tả tội nhận hối lộ và nghĩa của từ “môi giới”.

“Môi giới”, theo Đại Từ điển Tiếng Việt có nghĩa là “người làm trung gian, giúp hai bên tiếp xúc, trao đổi việc g씹⁷. Từ định nghĩa chung này, có quan điểm đưa ra khái niệm tội làm môi giới hối lộ “là hành vi làm trung gian giữa người nhận và đưa hối lộ nhằm đạt được sự thỏa thuận về của hối lộ và việc làm hoặc không làm theo yêu cầu của người đưa hối lộ”¹⁸ hay có quan điểm lại cho rằng, làm môi giới hối lộ “là hình thức trung gian giúp sức vào việc xác lập và thỏa thuận việc người có chức vụ, quyền hạn làm hoặc không làm một việc có lợi cho người đưa, thỏa thuận của hối lộ và theo sự ủy nhiệm của người đưa chuyển của hối lộ cho người nhận”¹⁹.

Cả hai quan điểm trên đều thống nhất ở chỗ xác định hành vì làm môi giới hối lộ là hành vi làm trung gian giữa người đưa hối lộ và người nhận hối lộ nhằm đạt được sự thỏa thuận giữa hai bên về việc nhận của hối lộ và thực hiện công việc theo yêu cầu của người đưa hối lộ. Tuy nhiên, quan điểm thứ nhất cho rằng hành vi môi giới hối lộ phải có kết quả là “đạt được sự thỏa thuận” giữa hai bên. Còn theo quan điểm thứ hai thì chỉ cần “giúp sức vào việc xác lập thỏa thuận” giữa các bên đó là hành vi làm môi giới hối lộ mà chưa cần đạt đến kết quả xác lập được thỏa thuận hay chưa. Ngay cả nội dung của Điều 290 Bộ luật hình sự, các nhà làm luật nước ta cũng chưa xác định rõ điểm này. Tuy nhiên, dưới góc độ khoa học Luật hình sự Việt Nam, tội làm môi giới hối lộ là hành vi cố ý làm trung gian giúp người đưa hối lộ và người nhận hối lộ thỏa thuận về việc việc người nhận hối lộ thực hiện một việc theo yêu cầu của người đưa hối lộ để đổi lấy một lợi ích vật chất có giá trị theo quy định của Bộ luật hình sự do người có năng lực trách nhiệm hình sự và đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự thực hiện.

Tiếp đến, về mặt khách quan của tội đưa hối lộ và tội làm môi giới hối lộ đều đặc trưng bởi hành vi phạm tội. Theo đó:

Theo quy định này, tội đưa hối lộ chỉ cấu thành khi người đưa hối lộ đó có hành vi đưa “của hối lộ”. Điều đó thể hiện sự không thống nhất với Điều 279 Bộ luật hình sự về tội nhận hối lộ. Nhận hối lộ được xác định là hành vi “đã nhận hoặc sẽ nhận” của hối lộ. Lẽ ra, tương ứng với nó thì hành vi đưa hối lộ cũng phải gồm cả việc đưa và hứa hẹn đưa của hối lộ mới nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm hối lộ, vì hành vi đưa và nhận hối lộ liên quan chặt chẽ và mật thiết với nhau.

Ngoài ra, hành vi làm môi giới hối lộ còn có một đặc điểm là nó được chủ thể (người môi giới) thực hiện một cách khách quan, theo sự yêu cầu của các bên, thể hiện vai trò làm cầu nối của chủ thể đối với việc đưa và nhận hối lộ. Hành vi làm môi giới chủ yếu nhằm giúp các bên đi đến thỏa thuận hối lộ chứ không can thiệp vào nội dung thỏa thuận. Nếu người thực hiện vai trò trung gian hối lộ xuất phát từ lập trường chủ quan của mình (không phải do yêu cầu của người đưa hoặc nhận hối lộ) thì đó là người đồng phạm đưa hối lộ hoặc nhận hối lộ chứ không phải người làm môi giới hối lộ.

Đối tượng tác động của hành vi đưa hối lộ, làm môi giới hối lộ hết sức đặc biệt, chính là chủ thể của tội nhận hối lộ, là người có chức vụ, quyền hạn. Theo quy định tại Điều 277 Bộ luật hình sự, người có chức vụ là “người do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện một công vụ nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện công vụ”. Bên cạnh đó, những đối tượng cụ thể được coi là người có chức vụ, quyền hạn còn được xác định theo Điều 1 Luật phòng, chống tham nhũng năm 2005 còn bao gồm:

a) Cán bộ, công chức, viên chức;

b) Sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp, công nhân quốc phòng trong cơ quan, đơn vị thuộc Quân đội nhân dân; sĩ quan, hạ sĩ quan nghiệp vụ, sĩ quan, hạ sĩ quan chuyên môn - kỹ thuật trong cơ quan, đơn vị thuộc Công an nhân dân;

c) Cán bộ lãnh đạo, quản lý trong doanh nghiệp của Nhà nước; cán bộ lãnh đạo, quản lý là người đại diện phần vốn góp của Nhà nước tại doanh nghiệp;

d) Người được giao nhiệm vụ, công vụ có quyền hạn khi thực hiện nhiệm vụ, công vụ đó.

Như vậy, người có chức vụ, quyền hạn ở đây là những người công tác trong cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế, chính trị, xã hội nhưng được giao thực hiện công vụ hoặc đại diện cho quyền lực công.

Dấu hiệu pháp lý đặc trưng tiếp theo thuộc mặt khách quan của tội đưa hối lộ và làm môi giới hối lộ là “của hối lộ”. Trong các tội phạm này, “của hối lộ” được xem như một dạng công cụ, phương tiện để thực hiện mục đích phạm tội. “Của hối lộ” được xác định từ Điều 279 Bộ luật hình sự (tội nhận hối lộ) bao gồm: tiền, tài sản hoặc lợi ích vật chất khác. Theo quy định này “của hối lộ” phải là các lợi ích vật chất, tức là những lợi ích có tính hiện hữu và xác định được giá trị (vật chất). Ngoài tiền, tài sản còn có thể là bất kỳ lợi ích trị giá được thành tiền như: giấy tờ có giá trị thanh toán, quyền hưởng dịch vụ không mất phí, quyền mua tài sản, hàng hóa với giá rẻ hơn thực tế… thể hiện rất phong phú và khác nhau trong thực tế. “Của hối lộ” không nhất thiết là của người đưa hối lộ, nhưng đối với người nhận hối lộ thì nó là “vật có được”. Lưu ý, các lợi ích về tinh thần không được các nhà làm luật nước ta coi là “của hối lộ” (ví dụ: cho quan hệ tình dục, thành tích khen thưởng, việc tạo điều kiện tốt cho người thân… không phải là “của hối lộ”).

“Của hối lộ” là một lợi ích vật chất đồng thời các phải có giá trị hai triệu đồng trở lên. Quy định mức định lượng tài sản như vậy cũng phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của nước ta hiện nay. Những lợi ích vật chất có giá trị nhỏ cũng không có khả năng ảnh hưởng lớn đến hành vi của người có chức vụ, quyền hạn và việc hối lộ các giá trị nhỏ cũng chưa nguy hiểm đến mức phải truy cứu trách nhiệm hình sự. Nếu “của hối lộ” có giá trị dưới hai triệu đồng thì hành vi đưa hối lộ hoặc làm môi giới hối lộ phải gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử lý kỷ luật về hành vi này mà còn vi phạm hoặc đã bị kết án về một trong các tội quy định tại Mục A Chương này, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm.

Về mặt chủ quan của tội phạm, Điều 289 và 290 Bộ luật hình sự không nêu cụ thể hình thức lỗi của tội đưa hối lộ và tội làm môi giới hối lộ. Tuy nhiên, lỗi của người phạm tội về hối lộ được thừa nhận cả về lý luận cũng như trong thực tiễn xét xử là lỗi cố ý trực tiếp²¹. Hơn nữa, bản thân dấu hiệu hành vi trong mặt khách quan của các tội phạm này cũng đã phản ảnh lỗi cố ý trực tiếp của người phạm tội (“đưa” và “làm môi giới” hối lộ).

Ngoài ra, không giống như chủ thể của tội nhận hối lộ (đồng thời chính là đối tượng của tội đưa hối lộ và làm môi giới hối lộ), chủ thể của hai tội này có thể là bất kỳ người nào có năng lực trách nhiệm hình sự và đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự thực hiện. Trên thực tế, có những trường hợp chủ thể thực hiện hành vi hối lộ vì lợi ích của cơ quan, tổ chức, theo quyết định của cơ quan, tổ chức nhưng Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành không quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân. Nếu dùng tài sản Nhà nước để đưa hối lộ, thì người đưa hối lộ sẽ bị xử lý theo khoản 2 Điều 289 Bộ luật hình sự; còn nếu biết của hối lộ là tài sản Nhà nước, thì người làm môi giới hối lộ cũng bị xử lý theo khoản 2 Điều 290 Bộ luật hình sự.

Còn trường hợp nếu hành vi đưa hối lộ, môi giới hối lộ nếu được thực hiện bởi người có chức vụ, quyền hạn để giải quyết công việc của cơ quan, tổ chức, đơn vị hoặc địa phương của mình vì vụ lợi thì bị coi là hành vi tham nhũng và bị xử lý theo Luật phòng, chống tham nhũng (khoản 8 Điều 3).

2. So sánh các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam về tội đưa hối lộ, tội làm môi giới hối lộ với những quy định tương ứng trong Công ước Liên Hợp quốc về chống tham nhũng

Công ước của Liên Hợp quốc về chống tham nhũng (gọi tắt là Công ước) là một văn bản pháp lý quốc tế quan trọng được nhiều quốc gia và các tổ chức quốc tế quan tâm, tạo cơ sở pháp lý cho việc hợp tác có hiệu quả trong phòng ngừa và chống tham nhũng. Các quy định của Công ước có nội dung phù hợp với những nguyên tắc cơ bản của Luật Quốc tế; không trái với chủ trương, đường lối và luật pháp Việt Nam về chống tham nhũng. Bởi vậy, Công ước đó được đại diện Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ký ngày 10/12/2003, có hiệu lực đối với Việt Nam kể từ ngày 18/9/2009.

So với yêu cầu mà Công ước đặt ra, Bộ luật hình sự Việt Nam hiện nay (gọi tắt là Bộ luật hình sự) về các tội phạm tham nhũng nói chung, các tội phạm hối lộ nói riêng đó tương đối đáp ứng được vì về những quy định này giữa hai văn bản này có sự tương đồng cơ bản. Tuy nhiên, giữa Bộ luật hình sự Việt Nam và Công ước không phải hoàn toàn không có khoảng cách khác biệt. Công ước là một văn bản tạo cơ sở pháp lý quan trọng cho công tác đấu tranh chống tham nhũng nói chung trong khuôn khổ quốc tế nên cần phải được xem xét, nghiên cứu để tiếp tục hoàn thiện Bộ luật hình sự Việt Nam sao cho tương thích với quy định của Công ước ở khuôn khổ quốc gia.

2.1. Những điểm tương đồng. Nghiên cứu so sánh các quy định của Bộ luật hình sự về tội đưa hối lộ, tội làm môi giới hối lộ với những quy định của Công ước Liên Hợp quốc về chống tham nhũng cho thấy có những điểm tương đồng sau đây:

Một là, Bộ luật hình sự và Công ước có sự tương đồng lớn trong việc ghi nhận tính chất nguy hiểm cho xã hội của các hành vi phạm tội về hối lộ và hình sự hóa các hành vi này. Công ước yêu cầu việc hình sự hóa các hành vi hối lộ tại các Điều 15, 16, 21; đồng phạm hối lộ tại Điều 27. Tương ứng, các hành vi này được quy định cụ thể tại các Điều 279 (tội nhận hối lộ), Điều 289 (tội đưa hối lộ), Điều 290 (tội môi giới hối lộ) trong Bộ luật hình sự;

Hai là, Bộ luật hình sự và Công ước đều thừa nhận bản chất của hối lộ là việc trao đổi một lợi ích nào đó (“của hối lộ”) được cung cấp bởi người đưa hối lộ lấy hành vi của người nhận hối lộ nhằm thực hiện yêu cầu của người đưa hối lộ. Cụ thể, hành vi hối lộ trong Bộ luật hình sự đó được phân tích ở trên các sự hành vi hối lộ được mô tả trong Công ước như sau:

a) “Hứa hẹn, chào mời hay cho, trực tiếp hay gián tiếp, công chức bất kỳ một lợi ích không chính đáng cho chính bản thân công chức ấy hay cho một người hoặc một tổ chức khác, để công chức này làm hoặc không làm một việc trong quá trình thi hành công vụ” (điểm a Điều 15);

b) “Hứa hẹn, chào mời hay cho, trực tiếp hay gián tiếp, công chức nước ngoài hoặc công chức của tổ chức quốc tế công một lợi ích không chính đáng cho bản thân công chức hoặc người hay tổ chức khác, để công chức đó làm hoặc không làm một việc trong quá trình thi hành công vụ, nhằm có được hoặc duy trì công việc kinh doanh hay lợi thế không chính đáng khác liên quan đến hoạt động kinh doanh quốc tế” (điểm a Điều 16);

c) “Hứa hẹn, chào mời hay cho một lợi ích không chính đáng, trực tiếp hay gián tiếp cho người điều hành hay làm việc, ở bất kỳ cương vị nào, cho tổ chức thuộc khu vực tư vì lợi ích của chính người đó hay của người hoặc tổ chức khác, để người đó vi phạm nhiệm vụ của mình bằng cách làm hoặc không làm một việc gì” (điểm a Điều 21).

Theo đó, “hành vi tham gia với bất kỳ tư cách nào vào việc phạm những tội được quy định theo Công ước này” chắc chắn bao gồm hành vi tham gia với tư cách trung gian vào việc thực hiện tội đưa và tội nhận hối lộ. Theo đó hành vi làm môi giới hối lộ được hiểu là hành vi tham gia vào việc phạm tội hối lộ với tư cách người đồng phạm. Đây cũng chính là một điểm khác biệt nữa giữa Công ước với Bộ luật hình sự. Theo đó, Công ước đồng nhất hành vi môi giới hối lộ với đồng phạm trong việc thực hiện tội nhận và đưa hối lộ trong khi Bộ luật hình sự có sự phân biệt rạch ròi giữa các hành vi này chính là ba hành vi phạm tội tương ứng với ba tội danh độc lập của Bộ luật - tội nhận hối lộ (Điều 279), tội đưa hối lộ (Điều 289) và tội làm môi giới hối lộ (Điều 290).

Các quy định trên cũng dẫn đến việc giải thích hành vi làm môi giới hối lộ khác nhau giữa hai văn bản pháp lý đang so sánh. Giải thích theo Bộ luật hình sự thì làm môi giới hối lộ là làm cầu nối thực hiện việc cho, nhận của hối lộ. Giải thích theo Công ước thì hành vi môi giới hối lộ là một loại đồng phạm hối lộ biểu hiện bằng việc làm cầu nối để cho, nhận của hối lộ, hứa hẹn, gợi ý, đòi hỏi việc cho, nhận của hối lộ.

Ngoài ra, trong các điểm khác biệt giữa Bộ luật hình sự và Công ước về việc quy định các hành vi phạm tội hối lộ thì Bộ luật hình sự đạt được một ưu điểm là quy định độc lập, cụ thể hóa hành vi làm môi giới hối lộ. Công ước coi làm môi giới hối lộ là một dạng đồng phạm hối lộ các Bộ luật hình sự quy định đây là một tội riêng trong các tội phạm về hối lộ.

Làm môi giới hối lộ có nhiều điểm tương đồng với hành vi đồng phạm hối lộ vì hành vi môi giới cũng có biểu hiện giúp sức cho việc đưa, nhận hối lộ hay khuyến khích, xúi giục đưa nhận hối lộ. Tuy nhiên, bản chất của hành vi môi giới có khác với việc đồng phạm hối lộ. Người đồng phạm chủ động tham gia vào việc hối lộ, có lập trường lợi ích đứng về một phía nào đó trong quan hệ hối lộ, có thể tham gia quyết định nội dung hối lộ (về giá trị hối lộ, cách thức hội lộ, yêu cầu công việc đối với người được hối lộ; v.v...). Trong khi đó, người làm môi giới hối lộ chỉ tham gia quan hệ hối lộ theo yêu cầu, ủy quyền của các bên, thể hiện vai trò trung gian, cầu nối. “Người làm môi giới hối lộ chỉ đóng vai trò như một phương tiện để người đưa hối lộ và người nhận hối lộ thực hiện hành vi đưa và nhận hối lộ”²². Nói một cách khác, “người làm môi giới hối lộ là người hành động theo sự ủy nhiệm hoặc của người đưa hối lộ hoặc của người nhận hối lộ và trực tiếp chuyển của hối lộ của người đưa cho người nhận”²³. Trên cơ sở này, Bộ luật hình sự đã quy định độc lập tội danh - Tội làm môi giới hối lộ. Bên cạnh đó, còn việc đồng phạm thực hiện các tội về hối lộ bị xử lý theo quy định chung về đồng phạm của Bộ luật hình sự.

Như vậy, quy định khác biệt của Bộ luật hình sự so với Công ước trong việc quy định độc lập tội danh làm môi giới hối lộ là sự thể hiện chính xác về mặt lý luận tính chất của hành vi này. Đồng thời, sự khác biệt đó cũng không trái với chính sách hình sự khi hình sự hóa các hành vi phạm tội hối lộ của Công ước vì Công ước không ghi nhận hành vi làm môi giới hối lộ một tư cách độc lập nhưng cũng khuyến nghị hình sự hóa nó như hành vi đồng phạm hối lộ.

Tóm lại, một số điểm chưa tương thích của BLHS so với Công ước là những nội dung cần tiếp tục nghiên cứu để nhanh chóng được hoàn thiện, tiếp thu có chọn lọc trong quá trình nội luật hóa quy định của Công ước này tại Việt Nam.

......

......

*

* *