Tiêu chí nghiên cứu từ nguyên học tiếng việt trần Thanh Ái 1 abstract

Tạp chí Nghiên cứu Khoa học 2005:3 176-182
Trường Đại học Cần Thơ 
175 
TIÊU CHÍ NGHIÊN CỨU TỪ NGUYÊN HỌC TIẾNG VIỆT 
Trần Thanh Ái
1
 
ABSTRACT 
Studying etymology is a serious work that can’t be based on subjective inference but on scientific 
methodology grounded on strict criterions. The following paper proposes some foundamental 
criterions for studying etymology in Vietnamese.
Keywords: criterions, source, etymology 
Title: Criterions for studying etymology in Vietnamese 
TÓM TẮT 
Nghiên cứu từ nguyên là một công việc nghiêm túc, không thể tiến hành ngẫu hứng dựa trên suy 
luận chủ quan thuần tuý, mà đòi hỏi nhà nghiên cứu phải có phương pháp khoa học được xây 
dựng dựa trên những tiêu chí chặt chẽ. Bài viết sau đây nhằm trình bày một số tiêu chí căn bản 
cho việc nghiên cứu từ nguyên tiếng Việt. 
Từ khóa: Tiêu chí, nguồn gốc, từ nguyên học 
Thuật ngữ etymology (Anh) và étymologie (Pháp) tương ứng với tiếng Việt là từ nguyên 
học có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp etumologia, mà Cicéron đã dịch sang tiếng la tinh là 
veriloquium, có nghĩa là “cách nói đúng”, hoặc “nghĩa đúng của một từ” xuất hiện từ rất 
sớm, khoảng thế kỷ thứ nhất trước Công Nguyên. Nhưng phải đợi đến những năm cuối 
thế kỷ XVIII, khi loài người phát hiện ra sự tồn tại của tiếng sanscrit, thì từ nguyên học 
mới trở thành một ngành khoa học như ngày nay. Theo cách hiểu thông dụng, từ nguyên 
học là ngành nghiên cứu về gia phả của các từ ngữ nói chung, hoặc nguồn gốc của một từ 
cụ thể nào đó (P. Zumthor, 1996 : 5). 
1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU TỪ NGUYÊN HỌC 
Việc làm sáng tỏ những vấn đề lý thuyết về từ nguyên học có ý nghĩa quyết định đến 
phương pháp nghiên cứu từ nguyên của một ngôn ngữ cụ thể. Mãi đến cuối thế kỷ XVIII, 
từ nguyên học còn được xem là một ngành nghệ thuật, vì chủ yếu nó dựa vào trực giác, 
vào trí tưởng tượng của nhà nghiên cứu. Giai đoạn đầu của từ nguyên học hiện đại được 
đánh dấu bằng sự thống trị của ngành ngữ âm học lịch sử, là ngành nghiên cứu nhằm hệ 
thống hóa những biến đổi về ngữ âm của một ngôn ngữ, để xây dựng những quy luật cho 
phép xác định những điều kiện để một âm x trong ngôn ngữ nguồn (như tiếng la tinh 
chẳng hạn) biến thành âm y trong ngôn ngữ đích (tiếng Pháp, Ý...), để từ đó thiết lập nên 
những phả hệ của các từ ngữ, cũng như phục hồi lại vốn từ của những ngôn ngữ đã biến 
mất, như tiếng la-tinh bình dân, ngôn ngữ Ấn-Âu... Thoạt tiên, đây là một đóng góp đáng 
kể cho việc nghiên cứu nhằm khôi phục những vốn từ của một ngôn ngữ đã biến mất, 
thông qua một ngôn ngữ phái sinh. Tuy nhiên, dần dần người ta phát hiện ra rằng phương 
pháp nghiên cứu này không phải là không có vấn đề : vì quá tập trung chú ý đến hình 
thức, không chú trọng đến ngữ nghĩa, và loại bỏ sự vật được ám chỉ (vật quy chiếu) ra 
khỏi tầm quan sát, nên kết quả nghiên cứu khớng mang tính khoa học cao, và khó có thể 
kiểm chứng được. 
Đầu thế kỷ XX, sự ra đời và phát triển nhanh chóng của ngành địa lý ngôn ngữ 
(géographie linguistique) và ngành phương ngữ học (dialectologie) đã tác động mạnh đến 
1
Bộ môn Pháp văn, Khoa Sư phạm 

Tạp chí Nghiên cứu Khoa học 2005:3 176-182
Trường Đại học Cần Thơ 
176 
ngành từ nguyên học, với quan điểm giữa các đơn vị từ ngữ có sự phụ thuộc lẫn nhau. Vì 
thế, thuật ngữ từ nguyên học còn có thể được dùng để chỉ hai quy trình khác biệt nhau : 
về phương diện lịch đại, đó là sự lưu truyền qua thời gian của một nguồn gốc từ ngữ, về 
phương diện đồng đại, đó là sự tương tác năng động thể hiện nhu cầu nội tại của ngôn 
ngữ (P. Zumthor, 1996 : 6). Từ đó ra đời phương pháp Worter und Sachen (từ ngữ và sự 
vật) do nhà nghiên cứu H. Schuchardt đề ra, theo đó khi khảo sát một từ phải chú ý đến sự 
vật mà nó ám chỉ. 
Theo thực tế nghiên cứu, có thể tóm tắt việc nghiên cứu từ nguyên qua ba công việc 
chính, được thể hiện qua trật tự xuất hiện của các thông tin về một mục từ trong các tự 
điển từ nguyên
(1)
, đó là :
- Xác định thời gian xuất hiện của một từ,
- Tìm hiểu nguồn gốc của từ và
- Những biến đổi ngữ nghĩa của từ đó. 
Ba công việc này có tính chất và mục đích khác nhau, và mức độ chính xác cũng khác 
nhau : chẳng hạn, nếu không ai nghi ngờ gì về từ cheval (con ngựa) có nguồn gốc từ tiếng 
la tinh caballus, thì việc cho rằng nó xuất hiện lần đầu vào khoảng cuối thế kỷ XI như 
trong Nouveau Dictionnaire étymologique et historique (Larousse) hoàn toàn chỉ dựa vào 
nguồn tư liệu bằng chữ viết còn lưu giữ được đến ngày nay (bộ luật Guillaume), mà như 
mọi người đều biết, trước khi được sử dụng trong văn bản viết, tuyệt đại đa số từ ngữ đã 
được trui rèn, thử thách trong giao tiếp khẩu ngữ rất lâu. Tựu trung lại, thời gian xuất hiện 
của từ ngữ được ghi trong các tự điển từ nguyên chẳng qua chỉ là thời gian xuất hiện của 
từ ngữ trên văn bản mà người ta còn lưu giữ được. Vì thế, kết quả nghiên cứu thời gian 
xuất hiện của từ ngữ tùy thuộc hoàn toàn vào yếu tố ngoài ngôn ngữ.
Nếu việc xác định ngày tháng xuất hiện của một từ đòi hỏi nhà nghiên cứu phải có một 
nguồn tư liệu bằng văn bản thật phong phú, càng xưa càng tốt, để làm bằng chứng cho lần 
xuất hiện sớm nhất của từ ấy được ghi nhận bằng chữ viết, thì việc tìm hiểu nguồn gốc 
của một từ cần ở nhà nghiên cứu từ nguyên chẳng những phải có kiến thức về quá trình 
hình thành và phát triển của từ ngữ, về những quy luật biến đổi ngữ âm qua các thời đại, 
về vốn từ vựng của những ngôn ngữ thường tiếp xúc với ngôn ngữ đang nghiên cứu, mà 
còn phải có kiến thức về lịch sử, văn hóa, nhất là về lịch sử giao tiếp của các dân tộc sống 
chung trong cộng đồng và của các dân tộc có giao tiếp với nhau. Trong số những điều 
kiện trên, điều kiện đầu tiên liên quan đến nguồn tư liệu thuộc về khách quan, khó có thể 
cải thiện được ; vì thế, việc nghiên cứu từ nguyên học những ngôn ngữ chưa có nhiều 
truyền thống chữ viết thường bỏ qua công đoạn này. Những điều kiện còn lại chính là 
phẩm chất cần phải có của nhà nghiên cứu, và vì thế, nó quyết định giá trị của kết quả 
nghiên cứu.