THÀnh phần loài họ phụ BƯỚM ĐỐM (nymphalidae, danainae) Ở việt nam vũ Văn Liên Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam, vast

Từ khóa: Độ cao, Thành phần loài, Tương đồng, Vị trí địa lý

Trong lớp côn trùng, bướm là nhóm được biết đến nhiều do họat động ban ngày, màu sắc và hình thái đẹp. Rất nhiều loài bướm có giá trị khoa học, kinh tế, thẩm mỹ và môi trường; nhiều loài có giá trị bảo tồn. Trong bộ Cánh vảy (Lepidoptera), bướm (Rhopalocera) chỉ chiếm khoảng 11%, số còn lại là ngài (Heterocera) chiếm 89% (Schappert, 2000) [9]. Bướm là đối tượng được nghiên cứu nhiều, được trưng bày trong các Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên, bướm thường có trong các bộ mẫu thực hành và giảng dạy trong các trường phổ thông, trường đại học.

Họ phụ bướm Đốm Danainae thuộc họ bướm Giáp Nymphalindae là những loài có kích thước sải cánh trung bình đến lớn, phổ biến ở nhiều loại sinh cảnh, nhất là các sinh cảnh cây bụi, bãi cỏ. Màu sắc chủ đạo của các loài họ phụ này là màu nâu, đen, xanh đen; cá thể trưởng thành có 3 đôi chân, trong đó đôi chân trước tiêu giảm, đó cũng là đặc điểm chung của họ Nymphalidae.

Có khá nhiều nghiên cứu về bướm ở Việt Nam được tiến hành trong những năm gần đây, tuy nhiên, các nghiên cứu thường lẻ tẻ, không tập trung, chưa có nhiều nghiên đánh giá mức độ đa dạng các loài của họ ở các khu vực có vị trí địa lý, độ cao khác nhau ở Việt Nam. Mục đích của bài báo là nhằm đánh giá sự đa dạng và phân bố các loài của họ phụ bướm Danainae ở một số Vườn Quốc gia và Khu bảo tồn từ Bắc vào Nam của Việt Nam.

Nghiên cứu được tiến hành từ năm 1997 đến năm 2015 tại các Vườn Quốc gia (VQG) và Khu Bảo tồn Thiên nhiên (KBTTN) từ Bắc vào Nam của Việt Nam. Các khu vực này ở độ cao từ mặt nước biển đến đỉnh Fan Si Pan cao 3143m, từ đất liền đến hải đảo. Trong bài báo này, 16 khu vực nghiên cứu điển hình với các vị trí địa lý và độ cao nghiên cứu, là VQG Hoàng Liên (Lào Cai, 1350-3143m), KBTTN Văn Bàn (Lào Cai, 600-1700m), VQG Xuân Sơn (Phú Thọ, 100-700m), VQG Tam Đảo (Vĩnh Phúc, 100-1400m), VQG Ba Vì (Hà Nội, 100-1290m), VQG Ba Bể (Bắc Cạn, 100-900m), VQG Cát Bà (Hải Phòng, 0-350m), VQG Cúc Phương (Ninh Bình, 50-600m), Minh Hóa (Quảng Bình, cao 250-700m), VQG Bạch Mã (Thừa Thiên Huế, 100-1500m), KBTTN Ngọc Linh (Kon Tum, 750-2598m), KBTTN Hòn Bà (Khánh Hòa, 150-1560m), VQG Côn Đảo (Bà Rịa-Vũng Tàu, 0-550m), VQG Bidoup-Núi Bà (Lâm Đồng, 1400-2000m), VQG Cát Tiên (Đồng Nai), VQG Phú Quốc (Kiên Giang, 0-600m).

So sánh sự giống, khác nhau về thành phần loài bướm giữa các khu vực, sử dụng phần mềm phân tích nhóm (Cluster Analysis) trong Primer v5.

Định tên loài theo tài liệu của Chou (1994) [1], D’Abrera (1982) [3], Monastyrskii (2011) [6], Osada et al. (1999) [7].

Tổng số 32 loài của họ phụ bướm Đốm Danainae đã được ghi nhận tại 16 Vườn Quốc gia và Khu Bảo tồn Thiên nhiên từ Bắc vào Nam của Việt Nam (bảng 1). So với các quốc gia trong khu vực, thành phần loài họ phụ bướm Danainae của Việt Nam khá cao, so với Lào 24 loài (Osada et al, 1999) [7], Thái Lan 36 loài (Ek-Amnuay, 2012) [4], Sích Kim 15 loài (Haribal, 1992) [5], Miến Điện 32 loài và Ấn Độ 26 loài (Talbot, 1949) [11], Ma-lai-xi-a 36 loài (Corbet & Pendlebury, 1992) [2], Trung Quốc 24 loài (Chou, 1994) [1].

Cát Tiên có số loài nhiều nhất, 26 loài (chiếm 81% tổng số loài), tiếp theo là Phú quốc, 20 loài (chiếm 63% tổng số loài). Khu vực có số loài khá cao là Tam Đảo, Ba Bể, Ba Vì, Cúc Phương, Minh Hóa (15-16 loài). Hai khu vực có số loài thấp nhất là Bidoup-Núi Bà và Côn Đảo, lần lượt là 7 và 8 loài (chiếm 22% và 25% tổng số loài).

Loài đặc trưng ở khu vực phía Nam là Danaus melasippus, D. affinis, Parantica agleoides, P. aspasia, Euploea conbuom, E. eyndhovii, E. swainson, E. phaenareta. Trong đó, loài Danaus melasippus, Parantica agleoides, Euploea conbuom và E. eyndhovii ghi nhận ở Cát Tiên và Phú Quốc. Loài Danaus affinis, Parantica aspasia và Euploea swainson chỉ ghi nhận ở Côn Đảo; loài Euploea phaenareta chỉ ghi nhận ở Phú Quốc. Loài phổ biến ghi nhận ở tất cả các khu vực nghiên cứu từ Bắc vào Nam là Euploea mulciber và Parantica aglea. Loài ghi nhận ở hầu hết các khu vực là Euploea core, E. tulliolus, Tirumala septentrionis, Parantica melaneus.

Độ tương đồng về thành phần loài bướm giữa các khu vực được trình bày trong bảng 2 và hình 1. Chỉ số tương đồng cao nhất là giữa Tam Đảo và Ba Bể (100%), tiếp đến là Tam Đảo với Ba Vì (97%), Ba Bể với Ba Vì (97%), Tam Đảo với Cúc Phương (90%), Ba Bể với Cúc Phương (90%), Hoàng Liên với Văn Bàn (90%). Chỉ số tương đồng rất thấp giữa Côn Đảo với các khu vực khác (27-43%), trong đó thấp nhất là giữa Côn Đảo với Bidoup-Núi Bà (27%). Chỉ số tương đồng khá thấp giữa Phú Quốc với các khu vực khác, trừ Phú Quốc với Cát Tiên (83%) và Phú Quốc với Minh Hóa (61%).

Hình 1 cho thấy sự tương đồng về thành phần loài bướm giữa 16 khu vực khá thấp (37%) và được chia thành nhiều nhóm. Nhóm giữa Ba Bể, Tam Đảo, Ba Vì, Cúc Phương, Xuân Sơn, Cát Bà có chỉ số tương đồng cao (81%), trong đó cao nhất là Ba Bể, Tam Đảo. Nhóm thứ 2 giữa Hòn Bà, Bạch Mã, Ngọc Linh, Văn Bàn và Hoàng Liên (76%), trong đó cao nhất là giữa Hoàng Liên với Văn Bàn. Hai nhóm này có chỉ số tương đồng khá cao (74%). Nhóm thứ 3 là Phú Quốc, Cát Tiên và Minh Hóa (66%). Bidoup-Núi Bà và Côn Đảo có thành phần loài khác với các khu vực khác, đặc biệt thành phần loài ở Côn Đảo rất khác với các khu vực khác.

Ba khu vực ở miền Bắc, có vị trí địa lý gần nhau là Tam Đảo, Ba Vì và Ba Bể có chỉ số tương đồng về thành phần loài rất cao. Các khu vực Tam Đảo, Ba Bể, Ba Vì, Cát Bà, Xuân Sơn, Hoàng Liên và Văn Bàn cùng ở miền Bắc Việt Nam nhưng thành phần loài ở Hoàng Liên và Văn Bàn lại nằm trong nhóm với Bạch Mã, Hòn Bà và Ngọc Linh ở miền Trung. Điều này là do Hoàng Liên và Văn Bàn có địa hình núi cao. Các khu vực Hòn Bà, Bạch Mã và Ngọc Linh cũng có địa hình núi cao. Chính vì vậy, thành phần loài các khu vực có núi cao này khá giống nhau.

Khác với các khu vực núi cao khác, Bidoup-Núi Bà nghèo về thành phần loài, nhiều loài ghi nhận ở các khu vực núi cao khác nhưng không thấy ở Bidoup-Núi Bà, như loài Danaus chrysippus, D, genutia, v.v. Vì vậy, thành phần loài ở Bidoup-Núi Bà khá khác với thành phần ở các khu vực núi cao khác của Việt Nam.

Phú Quốc và Cát Tiên có vị trí địa lý gần nhau, có địa hình thấp, có độ tương đồng về thành phần loài khá cao (83%). Côn Đảo xa đất liền, có nhiều loài chỉ thấy ở đây, nên thành phần loài ở Côn Đảo khác với thành phần loài ở Cát Tiên, Phú Quốc và các khu vực khác.

Nhìn chung, thành phần loài họ phụ bướm Danainae giống nhau giữa các khu vực có vị trí đị lý gần nhau và tương đồng về độ cao. Kết quả này cũng giống với họ bướm Phượng ở Việt Nam (Vũ Văn Liên, 2010) [12].

Hình 1. Độ tương đồng về thành phần loài họ phụ bướm Danainae giữa các khu vực

Tổng số 32 loài họ phụ bướm Đốm Danainae ghi nhận ở Việt Nam. Trong đó, Cát Tiên có số loài nhiều nhất (26 loài), tiếp theo là Phú quốc (20 loài), hai khu vực có ít loài nhất là Bidoup-Núi Bà (7 loài) và Côn Đảo (8 loài). Loài Danaus affinis, Parantica aspasia và Euploea swainson chỉ ghi nhận ở Côn Đảo; loài Euploea phaenareta chỉ ghi nhận ở Phú Quốc. Thành phần loài giống nhau giữa các khu vực gần nhau về vị trí địa lý và tương đồng về độ cao. Vị trí địa lý và độ cao là yếu tố quan trọng quyết định sự giống hay khác nhau về thành phần loài bướm giữa các khu vực. Khu vực đảo xa đất liền có thành phần loài khác với khu vực đất liền.

7. Osada S., Uemura Y., Uehara J. 1999. An illustrated checklist of the butterflies of Laos P.D.R. Tokyo, Japan.

Total 32 species of butterflies of the subfamily Danainae were recorded in 16 National Parks (NP) and Nature Reserves (NR) in different locations and altitudes from North to South of Vietnam. Cat Tien NP has the most species (26 species), followed by Phu Quoc NP (20 species), and the lowest is Bidoup-Nui Ba NP (7 species) and Con Dao NP (8 species). The species Danaus affinis, Parantica aspasia and Euploea swainson are only recorded in Con Dao NP. The species Euploea phaenareta is only recorded in Phu Quoc NP. Similarity of butterfly species composition is highest between Tam Dao and Ba (100%), high between Tam Dao and Ba Vi (97%), Ba to Ba Vi (97%), Cuc Phuong and Tam Dao (90%), Ba Be and Cuc Phuong (90%), Van Ban and Hoang Lien (90%). The similarity of species composition is very low between Con Dao with other areas (27-43%), the lowest between Con Dao with the Bidoup-Nui Ba (27%). Geographical position and altitude are important factors deciding the similar or difference in species composition of butterflies between areas. Islands far from mainland have species composition differing to mainland areas.