TƯ TƯỞng triết học của albert einstein

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Luận án được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, cách tiếp cận hệ thống - cấu trúc trong nghiên cứu đề tài. Trên cơ sở lý luận chung, nghiên cứu đề tài này, chúng tôi còn sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu cụ thể như sau: phân tích - tổng hợp, logic - lịch sử, phương pháp hệ thống - cấu trúc, khái quát hóa - hệ thống hóa và các phương pháp khác...

- Luận án đã trình bày một cách có hệ thống và tương đối đầy đủ về tư tưởng triết học của A. Einstein trên các mặt: bản thể luận, nhận thức luận, vấn đề nhân sinh quan, mà từ trước đến nay ở nước ta chưa có một công trình nào thực hiện.

- Luận án đã phân tích và rút ra ý nghĩa triết học của những phát minh trong lĩnh vực vật lý học của A. Einstein, như thuyết tương đối nói chung, không - thời gian, vận động, công thức E = mc², tính thống nhất vật chất trong thế giới vi mô…mở ra khả năng vận dụng những thành tựu trong lĩnh vực khoa học này vào nghiên cứu và phát triển triết học.

- Luận án đã chứng minh tư tưởng nhân văn của A. Einstein với quan điểm về ý nghĩa cuộc sống, chủ nghĩa hòa bình, giáo dục tư duy độc lập; tinh thần quả cảm trong khoa học và lối sống giản dị của nhà khoa học vĩ đại, là mẫu mực về quan niệm sống, là tấm gương sáng để mọi người noi theo.

Về lý luận: Luận án góp phần làm sáng tỏ những quan điểm về bản thể luận, nhận thức luận, nhân sinh quan của A. Einstein theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng.

Về thực tiễn: Luận án là cơ sở để thúc đẩy việc nghiên cứu tư tưởng triết học của A. Einstein ở Việt Nam trong thời gian đến. Tư tưởng nhân văn của A. Einstein góp phần giáo dục lòng yêu chuộng hòa bình, lòng tự trọng và sáng tạo trong nghiên cứu và học tập, rèn luyện kỹ năng sống cho mọi người nói chung và thế hệ trẻ nói riêng. Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy triết học trong các trường đại học và cao đẳng. Luận án sau khi hoàn thành và bảo vệ cấp cơ sở đào tạo có thể được xuất bản thành sách phục vụ cho việc tham khảo trong giảng dạy và học tập.

6. Kết cấu của Luận án: Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu thành 3 chương, 9 tiết.

NỘI DUNG

Chương 1

Nghiên cứu về A. Einstein, chúng ta thấy rằng tư tưởng triết học của A. Einstein xuất phát từ: điều kiện lịch sử, tiền đề khoa học tự nhiên, tiền đề tư tưởng - lý luận và tư duy độc lập của Albert Einstein. Mỗi điều kiện, tiền đề có vị trí riêng tạo nên chỉnh thể vừa thống nhất, vừa mâu thuẫn trong quá trình hình thành và phát triển tư tưởng triết học của A. Einstein.

1. 
   Điều kiện lịch sử hình thành tư tưởng triết học của Albert Einstein
   

Nước Đức vào những năm cuối thế kỷ XIX có một nền kinh tế phát triển vô cùng thuận lợi. Sau chiến tranh Pháp – Phổ (1870 -1871), nước Đức được bồi thường 5 tỷ fran và làm chủ Alsace và Lorraine, hai vùng đất giàu có về tài nguyên, khoáng sản. Nguồn tài chính và tài nguyên có được nhờ chiến tranh là điều kiện quan trọng để Đức xây dựng và phát triển một nền kinh tế hiện đại.

Sự phát triển kinh tế tư bản chủ nghĩa ở nước Đức với xu hướng chuyển dần từ tự do cạnh tranh sang chủ nghĩa đế quốc với tính chất điển hình; những hạn chế, khuyết tật của mô hình kinh tế cũng dần dần xuất hiện. Đó chính là điều kiện quan trọng, các tác động mạnh mẽ đối với A. Einstein dưới góc độ tư tưởng về việc cần thiết phải hướng tới và xây dựng một xã hội tốt đẹp, mang tính nhân văn.

1.1.2. Chính trị - xã hội nước Đức cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX

Sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế cùng với những biến động về chính trị - xã hội ở nước Đức vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX là nguyên nhân trực tiếp của đường lối chính trị, quân sự, ngoại giao mang bản chất hiếu chiến và xâm lược. Đó cũng là hệ quả thảm khốc mà thế giới phải gánh chịu từ hai cuộc đại chiến thế giới do nước Đức quân phiệt và phát xít phát động.Chiến tranh với những hậu quả đã làm cho A. Einstein nhận diện đúng bản chất của nó và có thái độ hết sức rõ ràng trong việc chống chiến tranh. Sống trong lòng chủ nghĩa tư bản nên ông đã hiểu rõ những khiếm khuyết về kinh tế và giáo dục của xã hội tư bản để từ đó ông hướng đến một nền giáo dục nhân bản, vì sự phát triển của con người. Từ tiền đề chính trị - xã hội với những nét đặc trưng như vậy là cơ sở quan trọng hình thành tư tưởng nhân văn của A. Einstein.

Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, lĩnh vực vật lý học đã xuất hiện những thành tựu mới như: W. Röntgen phát hiện ra tia X, A. Becquerel phát hiện ra hiện tượng phóng xạ, J. Thomson phát hiện ra điện tử và chứng minh điện tử là một trong những thành phần cấu tạo nên nguyên tử …Những phát minh đó đã tác động mạnh mẽ đến bản thể luận và nhận thức luận triết học, đòi hỏi nhận thức luận phải có tư duy khác, trên cơ sở những khám phá của vật lý học hiện đại. Thuyết tương đối của A. Einstein mang bản chất cách mạng về thế giới vật chất với tất cả sự khác biệt, đã đem lại cho con người những thay đổi lớn lao trong nhận thức khoa học và cải tạo thế giới. Chính những tiền đề khoa học tự nhiên là cơ sở quan trọng hình thành tư tưởng bản thể luận, nhận thức luận trong triết học của A. Einstein.

Tư tưởng triết học của A. Einstein có cội nguồn từ việc say mê triết học và sử dụng những nguyên lý triết học phục vụ cho khoa học của ông. A. Einstein sớm quan tâm đến các tác phẩm triết học của B. Spinoza, I. Kant, A. Shopenhauer… Trong thời gian ở Thụy Sĩ, A. Einstein đã say mê tìm và đọc nhận thức luận của D. Hume, E. Mach. Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, để giải quyết những vướng mắc khi lý giải những đột phá trong lĩnh vực vật lý học, A. Einstein đã sử dụng triết học làm nền tảng cho khoa học.

Việc tiếp nhận những giá trị tư tưởng của những người đi trước có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành tư tưởng của A. Einstein. Ông đã đánh giá cao và kế thừa được những giá trị trong các học thuyết triết học, kể cả triết học duy tâm chủ quan, vốn là đối tượng phê phán và bác bỏ của chủ nghĩa duy vật biện chứng; nhưng A. Einstein đã có cách nhìn khác, thấy được mặt hợp lý và đã vận dụng được tư tưởng của các nhà triết học này vào sự phát triển thuyết tương đối. Có thể khẳng định rằng, quan điểm của A. Einstein về Thượng đế, về mối quan hệ giữa khoa học và tôn giáo nói riêng và tư tưởng triết học nói chung xuất phát trực tiếp từ những tiền đề tư tưởng và lý luận như đã trình bày.

1.3. Tư duy độc lập của Albert Einstein

Tư duy độc lập và sáng tạo của A. Einstein thể hiện qua phương tiện tư duy mạnh mẽ - “tự do nội tâm”. Theo ông, chỉ có tự do nội tâm con người mới có thể hành động độc lập và tạo ra những thành quả mang dấu ấn cá nhân hữu ích nhất và thành quả này sẽ góp phần mang lại ích lợi cho cộng đồng, như có một “bàn tay vô hình” xúi giục họ làm điều đó. A. Einstein chủ trương con người cần có tự do nội tâm, cần phát huy tính độc lập trong sáng tạo, nghiên cứu khoa học, giảng dạy và học tập. Tư duy độc lập và sáng tạo của A. Einstein đã trở thành nhân cách của ông; nhân cách đó đã mang lại cho nhân loại những giá trị khoa học và tư tưởng triết học có giá trị.

Cùng với những điều kiện lịch sử cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX là giai đoạn nở rộ của những phát minh khoa học, đặt con người trước những thách thức về sự hiểu biết và cải tạo thế giới. Những phát minh trong lĩnh vực vật lý học đã tạo ra một cuộc khủng hoảng thật sự trong khoa học; tuy nhiên, nó đã góp phần chỉ ra sự giới hạn trong nhận thức của con người, cần phải có phương pháp mới để khắc phục và nhận thức thế giới khách quan một cách phù hợp.

Kế thừa tư tưởng trước đó, tiếp cận giá trị khoa học đương thời, cùng với “tư duy mới”, thành tựu trong khoa học và tư tưởng của A. Einstein góp phần giải quyết cuộc khủng hoảng trong vật lý học và triết học đầu thế kỷ XX. Đó chính là cơ sở cho sự hình thành tư tưởng triết học của A. Einstein dưới góc độ bản thể luận và nhận thức luận. Việc đánh giá đúng tính chất của thời đại, cùng sự sáng tạo của một nhân vật vĩ đại sẽ giúp chúng ta có quan điểm toàn diện và quan điểm lịch sử để nhận diện và đánh giá đúng tư tưởng triết học của A. Einstein và ý nghĩa của tư tưởng ấy trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng.

Chương 2

NỘI DUNG TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC CỦA ALBERT EINSTEIN

Đối với triết học, A. Einstein đã có những đóng góp ý nghĩa. Tư tưởng triết học của ông góp phần giải quyết vấn đề cơ bản của triết học và được thể hiện trên nhiều phương diện. Trong phạm vi đề tài này, chúng tôi chỉ khái quát và đánh giá tư tưởng triết học của A. Einstein ở ba nội dung cơ bản: tư tưởng bản thể luận, tư tưởng nhận thức luận và vấn đề nhân sinh quan.

Trên thế giới, một số nhà lịch sử, nhà triết học, nhà nghiên cứu đã xem A. Einstein là nhà triết học thông qua những công trình vật lý, những bài nói, những bài viết cũng như ngay chính đời sống rất riêng tư và đặc biệt của ông. Tư tưởng của A. Einstein về bản thể luận được thể hiện thông qua những phát hiện và quan điểm của ông về cấu trúc, hình thức tồn tại và sự thống nhất của thế giới vật chất.

Cùng với những thành tựu đạt được trong vật lý học, hóa học, triết học đầu thế kỷ XX, A. Einstein đã có những đóng góp dưới góc độ vật lý học và triết học thông qua những quan điểm mới mẻ về cấu trúc của vật chất. Quan điểm của A. Einstein về cấu trúc của vật chất, theo chúng tôi thể hiện ở hai vấn đề nổi bật: bản chất của ánh sáng và mối quan hệ giữa khối lượng và năng lượng.

Không gian và thời gian hay các hình thức tồn tại của vật chất được A. Einstein trình bày trong thuyết tương đối. Tuy nhiên, vấn đề lớn nhất của học thuyết là tính chất cách mạng trong quan điểm của A. Einstein về không gian và thời gian. Không gian của A. Einstein khác một cách sâu sắc với không gian của I. Newton. Không gian I. Newton tĩnh và bất động. Đó chỉ là cái sân khấu thụ động nơi diễn ra các tấn kịch của vũ trụ với diễn viên là các hành tinh, các ngôi sao và các thiên hà. Với quan điểm mới, A. Einstein đã cho không gian một vai diễn. Không gian đã vứt bỏ tính thụ động của mình và trở nên động. Nó có thể co, giãn, biến dạng hoặc xoắn lại tùy theo lực hấp dẫn. Bản thể luận triết học trong quan niệm về các hình thức tồn tại của vật chất theo thuyết tương đối của A. Einstein ở tính chất mới mẻ và đúng đắn của nó: tính tương đối của không gian và thời gian và một chiều mới do A. Einstein phát hiện: không - thời gian.

Theo quan điểm của chủ nghĩa Marx-Lenin, quan niệm về sự thống nhất thế giới của A. Einstein thể hiện tính duy vật và biện chứng. Ông đã trực tiếp hoặc gián tiếp thừa nhận thế giới là vật chất, không do ai sáng tạo ra cũng không thể bị tiêu diệt; tồn tại khách quan và độc lập với nhận thức của con người. A.Einstein luôn đặt sự đa dạng trong thống nhất để nghiên cứu, nhận thức và ông xem sự thống nhất có được dựa trên sự chi phối của các quy luật tự nhiên. Trong một cuộc trò chuyện với R. Tagore vào năm 1930, A. Einstein đã nói: “Có hai khái niệm khác nhau về bản chất của vũ trụ: Thế giới là một sự hài hòa phụ thuộc vào con người. Thế giới là một thực thể không phụ thuộc vào nhân tố con người”. Quan niệm của A. Einstein cho thấy, vũ trụ luôn hài hòa vì cuộc sống tươi đẹp của con người. Mặt khác, thế giới là một thực thể độc lập với con người; do vậy, vũ trụ sẽ không có chỗ cho một Thượng đế được sản sinh từ cảm giác của con người chi phối mọi hoạt động.

Khảo cứu về tư tưởng của A. Einstein, chúng ta nhận thấy rằng đối với nhận thức luận, ông đã có những đóng góp giá trị qua thuyết thực tại và con đường nhận thức thế giới khách quan.

Với thuyết thực tại, A. Einstein quan niệm rằng có một sự thực tồn tại độc lập với khả năng quan sát của chúng ta. Để nhận thức chân lý khách quan, A. Einstein đã xuất phát từ thực tại vật lý, ông tin rằng mọi tri thức đạt được đều có cơ sở khoa học và phải được kiểm chứng mà không chấp nhận bất kỳ sự ngẫu nhiên, may rủi. Chân lý đạt được trong nhận thức của A. Einstein là phức hợp của trực giác, lý tính và của cả kinh nghiệm thực tiễn. Bằng trực giác và trải nghiệm khoa học, coi trọng khả năng thấu triệt của tư duy lý tính, song ông không xem thường nhận thức kinh nghiệm. Nhận thức luận của A. Einstein không phải là chủ nghĩa duy lý hay chủ nghĩa kinh nghiệm mà chính ông đã kết hợp được những yếu tố hợp lý và khắc phục được những hạn chế của hai khuynh hướng đối lập này. Đó là vấn đề có giá trị trong tư tưởng triết học của A. Einstein đối với sự phát triển của lý luận nhận thức.

Nhận thức là quá trình chinh phục và cải tạo giới tự nhiên của con người. Với A. Einstein, đây là một quá trình phức tạp trải từ kinh nghiệm đến lý tính. Về con đường nhận thức, A. Einstein đã có quan điểm biện chứng khi không tuyệt đối hóa nhận thức cảm tính hoặc nhận thức lý tính, mà đặt chúng trong mối quan hệ hài hòa, bổ sung cho nhau. Trong nhận thức chân lý, A. Einstein đã đề cập đến trí tưởng tượng (trực giác) và xem nó như là một công cụ cần thiết đối với nhận thức khoa học. Với ông, đối tượng của quá trình nhận thức là thế giới khách quan. Tuy nhiên, đối với mỗi người và nhân loại, kết quả đạt được trong nhận thức chỉ là bộ phận, một vùng của thế giới mà thôi. Những phần còn lại của thế giới khách quan không phải là “vật tự nó” như I. Kant quan niệm. Theo A. Einstein, đó là những bí ẩn của thế giới mà con người cần phải tiếp tục tìm hiểu và nhận thức. Những bí ẩn của thế giới không phải là “không thể biết” mà nó chính là động lực để con người và khoa học hướng đến và lý giải trong tương lai.

Từ thực tiễn nhận thức thế giới, A. Einstein đã bộc lộ quan điểm thế giới quan và nhân sinh quan của mình. Ông cho rằng không có Thượng đế cá nhân. Thế giới tự nhiên huyền bí chi phối cuộc sống con người chỉ là đối tượng nghiên cứu của khoa học trong sự say mê khám phá bí ẩn của vũ trụ. Mặc dù ngưỡng mộ B. Spinoza và nhiều lần nói rằng quan niệm của ông về Thượng đế gần giống với B. Spinoza, song ông không phải là người thuộc phiếm thần luận cũng như tự nhiên thần luận. Thế giới tự nhiên phong phú, đa dạng được chi phối bởi các quy luật - đó chính là Thượng đế theo quan niệm của A. Einstein.

Tư tưởng về tôn giáo của A. Einstein đã thể hiện ông là một nhà khoa học- nhà triết học tự mâu thuẫn. Dưới góc độ vật lý học; lượng tử là lĩnh vực mà ông có công đầu khám phá, tuy nhiên với “tính bất định” lượng tử, ông là người phản đối một cách cực đoan. Cuộc tranh luận kéo dài 30 năm giữa ông và “Trường phái Copennhagen” xuất phát từ mâu thuẫn của chính ông nhằm để chứng minh quy luật vũ trụ hài hòa. Dưới góc độ triết học, ông kiên quyết phê phán quan niệm về Thượng đế cá nhân, nhưng lại phát biểu:“Tôi không phải là một người vô thần, và tôi không nghĩ tôi có thể gọi mình là một người phiếm thần luận”.

2.3.2. Quan điểm của Albert Einstein về con người và ý nghĩa cuộc sống

Dấn thân trong các hoạt động xã hội, quan điểm của A. Einstein về con người đã thể hiện mối quan hệ giữa bản năng sơ đẳng và mặt xã hội trong bản chất của con người. Trong mối quan hệ ấy, sự gắn kết giữa cá nhân với xã hội thông qua các hoạt động vừa là mục đích vừa là động cơ, được thể hiện một cách hài hòa để con người khẳng định giá trị sống và cống hiến. Bàn về ý nghĩa cuộc sống, A. Einstein cho rằng con người chỉ có thể tìm thấy được giá trị đích thực và ý nghĩa thật sự với những việc làm không vụ lợi, hướng đến hạnh phúc cao cả của nhân loại. Quan điểm về con người và ý nghĩa cuộc sống của A. Einstein mang tính biện chứng, vì ông thấy được mối quan hệ thống nhất giữa mặt sinh học và mặt xã hội của con người nếu chúng ta đối chiếu với quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Mặt khác, quan điểm của A. Einstein thể hiện tính nhân văn vì mục đích của tất cả hoạt động của con người là vì cuộc sống hạnh phúc và ý nghĩa thật sự có được cho mỗi cá nhân và cho toàn nhân loại.

Chủ nghĩa hòa bình là vấn đề chủ đạo, xuyên suốt trong cuộc sống của A. Einstein. Tất cả điều đó giúp chúng ta có tầm nhìn đầy đủ dưới góc độ nhân văn về tư tưởng chống bạo lực, bất công, sự thù hằn giữa các dân tộc và đề cao chủ nghĩa hòa bình mà ông luôn theo đuổi. Chính vì thế, sau khi ông mất, đã có nhiều bình phẩm đánh giá về ông với tư cách là “một nhà khoa học đam mê và chân thật”, một con người vĩ đại luôn mang trong mình những giá trị tốt đẹp nhất. B. Russell nhà triết học Anh, khi nhận xét về ông đã viết: “Einstein không những là một nhà khoa học vĩ đại, ông còn là một con người vĩ đại. Ông đấu tranh cho hòa bình trong một thế giới đang tiến dần về chiến tranh. Ông vẫn thánh thiện trong một thế giới điên loạn, và phóng khoáng trong tư duy trong một thế giới của những người cuồng tín”.

Tư tưởng giáo dục A. Einstein là cách nhìn khác về nhà trường, vị trí của người thầy, giá trị của giáo dục, phương pháp và động cơ học tập. Quan niệm đó hướng giáo dục đến giá trị nhân bản, đến mục tiêu phát triển con người hài hòa và toàn diện, để trường học mãi là nơi tốt nhất làm nên chân, thiện, mỹ ở mỗi con người. Đó cũng là góc nhìn tham chiếu đáng suy ngẫm về cách thức “đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài” của mỗi quốc gia, mỗi thời đại. Đề cao tư duy độc lập của mỗi cá nhân, A. Einstein nhấn mạnh tính cá thể trong hoạt động và sáng tạo, bởi vì mọi thành quả mà nhân loại có được phần lớn đều là kết quả của hoạt động sáng tạo của mỗi con người. Song, A. Einstein cũng thấy được mối quan hệ hữu cơ giữa cá nhân và xã hội. Mọi thành tựu cá nhân chỉ có giá trị khi mục đích của nó là phục vụ cho sự phát triển của xã hội và mang lại hạnh phúc cho nhân loại.

Tư tưởng triết học của A. Einstein gồm ba nội dung cơ bản: bản thể luận, nhận thức luận và vấn đề nhân sinh quan; giữa chúng có mối quan hệ mật thiết với nhau, thể hiện thế giới quan duy vật biện chứng. Tư tưởng triết học của A. Einstein có tính độc đáo, là kết quả của những thành tựu khoa học tự nhiên trong thời kỳ mới, sự kế thừa tinh hoa nhân loại và sự sáng tạo vượt bậc trong tư duy nổi trội của ông. Tư tưởng triết học A. Einstein là sự nhận thức sâu sắc của con người về cấu trúc và bản chất của thế giới, góp phần hoàn thiện thế giới quan triết học. Toàn bộ nội dung tư tưởng triết học của A. Einstein có ý nghĩa vạch thời đại, là những đóng góp quan trọng đối với tiến trình phát triển của lịch sử triết học nhân loại.

Từ quan niệm khác biệt về không gian và thời gian, A. Einstein đã chứng thực rằng không gian và thời gian có tính tương đối. Thuyết tương đối của A. Einstein đã mang lại cho khoa học và triết học một cấu trúc mới là không - thời gian, giúp con người trả lời về những vấn đề cơ bản nhất của thế giới.

Với khám phá của A. Einstein từ thuyết tương đối, ông đã chỉ ra con đường đi tới một triết học cao hơn triết học tổng hợp tiên nghiệm... Những quan điểm của A. Einstein đã giúp cho triết học có sự nhìn nhận đầy đủ một số tính chất của thế giới theo quan niệm duy vật biện chứng.

Thuyết tương đối đã đem lại sự thay đổi căn bản trong quan niệm về vận động của vật chất, phù hợp với quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Các sự vật cụ thể trong thế giới vật chất không tồn tại vĩnh viễn mà phải tuân theo các quy luật của phép biện chứng; vật chất tồn tại vĩnh viễn, không sinh ra cũng không mất đi, chúng chỉ chuyển từ dạng này sang dạng khác có đầy đủ cơ sở khoa học và được chứng minh.

3.2. Ý nghĩa cách mạng trong nhận thức luận của Albert Einstein

3.2.1. Thuyết tương đối – tư duy mới về những vấn đề cũ

Thuyết tương đối của A. Einstein là một cuộc cách mạng trong nhận thức, đã làm đổi thay sự hiểu biết của con người do tính chất mới mẻ của lý thuyết này mang lại. Với trí tưởng tượng phong phú và tư duy độc lập, phá bỏ những lối mòn; thuyết tương đối đã đặt vật lý học, và nhận thức luận triết học trước những câu hỏi có tính khoa học và thực tiễn.

Nhận thức luận của A. Einstein đã cho chúng ta thấy rằng nhận thức là một quá trình phức tạp, từ “cảm tính” đến “lý tính” và luôn tồn tại giới hạn. Xét về bản chất, trong một thời gian nhất định, con người khó lòng nhận thức hết được bản chất của thế giới và vũ trụ; đó chính là giới hạn của nhận thức.

3.2.2. Nhận thức luận của Albert Einstein và yêu cầu đổi mới tư duy

Nhận thức luận của A. Einstein đặt ra yêu cầu đối với con người - phải đổi mới tư duy. Nhận thức luận của A. Einstein đã cung cấp phương pháp mới để lý giải các vấn đề vật lý học chưa được biết từ thời I. Newton. Ông đã phát triển một phương pháp mới để đo những kích thước cơ bản của thế giới chúng ta trong thời gian và không gian.

Tư tưởng về tôn giáo của A. Einstein có ý nghĩa về mặt nhận thức luận, nhân sinh quan; cũng như từ đó giúp chúng ta có hiểu biết đúng đắn về các tôn giáo trong sự phát sinh và phát triển của nó. Quan điểm về Thượng đế của A. Einstein thể hiện lập trường duy vật, vô thần có tác dụng chống lại chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo. Ông đã khẳng định, không thể có một Thượng đế cá nhân chi phối cuộc sống hiện thực.

Quan điểm của A. Einstein về mối quan hệ giữa tôn giáo và khoa học và sự khẳng định giá trị của khoa học trong việc nhận thức và cải tạo thế giới thể hiện những yếu tố tích cực. A. Einstein đã nhìn thấy triết lý Phật giáo có những yếu tố tích cực cũng như đóng góp về mặt tư tưởng của Phật giáo với sự phát triển của khoa học.

3.3.2. Tư tưởng triết học của Albert Einstein mang tính nhân văn sâu sắc, vì một nền hòa bình nhân loại

Tư tưởng nhân văn của A. Einstein là tư tưởng vì con người và phục vụ con người; ý nghĩa của cuộc sống là được phát huy giá trị và tự do cá nhân vì mục đích cao đẹp của con người và nhân loại.

Chủ nghĩa hòa bình của A. Einstein là tiếng nói mạnh mẽ chống lại bất công, bạo lực hướng đến việc bảo vệ nhân phẩm và giá trị của con người. Từ thực tế của đời sống chính trị xã hội, sự nhạy cảm của một con người nhiệt huyết và sự dũng cảm của một nhà khoa học tỉnh táo về lý trí, những tư tưởng và hành động của ông đã có tác động đến đời sống chính trị đương thời và góp phần tạo ra làn sóng đấu tranh mạnh mẽ chống chiến tranh, chống sản xuất và sử dụng vũ khí hạt nhân.

Tư tưởng giáo dục nói chung và giáo dục tư duy độc lập của A. Einstein nói riêng, chúng ta cần có cách nhìn khác về nhà trường, về giá trị của giáo dục, về phương pháp và động cơ học tập. Cách nhìn đó hướng giáo dục đến các giá trị nhân bản, đến mục tiêu phát triển con người hài hòa và toàn diện, để trường học mãi là nơi tốt nhất làm nên chân, thiện, mỹ ở mỗi con người.

Giá trị nhân văn trong tư tưởng A. Einstein có ý nghĩa quan trọng trong việc điều chỉnh hành vi, giáo dục lối sống, thái độ học tập và nghiên cứu khoa học cho mọi người, nhất là giới trẻ.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3

Nghiên cứu về nội dung tư tưởng triết học của A. Einstein, chúng ta nhận diện được giá trị to lớn, có ý nghĩa lịch sử trong hệ thống tư tưởng của ông. Bằng những phát minh mới mẻ trong lĩnh vực vật lý học về cấu trúc của thế giới như: bản chất của ánh sáng, mối quan hệ giữa năng lượng và khối lượng, tính tương đối của không – thời gian, sự thống nhất vật chất của thế giới đã đưa nhận thức của con người vượt qua giới hạn, vươn tới những hiểu biết mới. Nhận thức luận của A. Einstein đã góp phần vào việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học theo quan điểm duy vật biện chứng.

Trên cơ sở những quan điểm đó của A. Einstein giúp chúng ta có điều kiện đối chiếu, phân tích, so sánh và khẳng định giá trị, tính đúng đắn của chủ nghĩa duy vật biện chứng trong sự phát triển của khoa học và thời đại. Tư tưởng nhân văn của A. Einstein với những quan điểm tích cực về ý nghĩa cuộc sống, chủ nghĩa hòa bình và tư tưởng giáo dục đã bổ sung cho chủ nghĩa duy vật lịch sử những vấn đề liên quan đến con người và đời sống xã hội trên cơ sở quan điểm lịch sử và toàn diện. Từ những yếu tố đó, chúng ta có thể khẳng định rằng tư tưởng triết học của A. Einstein có ý nghĩa lớn đối với hôm nay và mai sau trong việc nhận thức thế giới, cũng như góp phần cải biến và xây dựng xã hội ngày càng tốt đẹp hơn, trên cơ sở trân trọng và phát huy nhân tố, phẩm giá con người.

KẾT LUẬN

Thuyết tương đối cùng với tư tưởng triết học của A. Einstein thể hiện quan điểm duy vật, đối lập với chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo. Tư tưởng triết học của A. Einstein bao gồm tư tưởng về bản thể luận, nhận thức luận, tư tưởng về tôn giáo và giáo dục. Ở phương diện nào, tư tưởng của ông đều thể hiện tính mới lạ, để lại dấu ấn đặc biệt và có tầm ảnh hưởng sâu rộng.

Bản thể luận của A. Einstein với những quan điểm về cấu trúc của vật chất, không - thời gian, tính thống nhất của thế giới, về Thượng đế và tôn giáo và mối quan hệ giữa khoa học và tôn giáo… có ý nghĩa lớn đối với nhận thức và sự phát triển của triết học cũng như nhiều lĩnh vực của thế giới hiện đại. Tư tưởng đó đã góp phần khẳng định tính đúng đắn và khoa học của chủ nghĩa duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa không gian với thời gian, giữa vật chất và vận động, giữa khối lượng và năng lượng. Nghiên cứu và đánh giá đúng đắn giá trị bản thể luận của A. Einstein là việc làm cần thiết, góp phần nâng cao sự hiểu biết của mỗi con người cũng như góp phần nhận thức và cải tạo thế giới.

Nhận thức luận của A. Einstein với chủ nghĩa thực tại và con đường nhận thức đã khẳng định sự đúng đắn của nguyên tắc nhận thức theo quan điểm duy vật biện chứng. A. Einstein quan niệm rằng, thế giới khách quan tồn tại độc lập với nhận thức của con người, là đối tượng và là khách thể của nhận thức. Trên cơ sở thấu hiểu các quy luật tự nhiên, con người hoàn toàn có thể nhận thức được thế giới, song ở mỗi thời điểm nhất định, do giới hạn của tư duy, tri thức đạt được của con người so với thế giới là nhỏ bé, và chỉ là một phần của hiện thực khách quan.

Tư tưởng nhân văn sâu sắc của A. Einstein đã làm cho ông trở thành một nhà khoa học có tính chất khác biệt, một nhà khoa học thực sự hành động vì xã hội. Quan điểm của A. Einstein về mục đích, ý nghĩa cuộc sống và chủ nghĩa hòa bình gắn liền với chống chiến tranh và bất công xã hội của ông như là tấm gương phản chiếu những biến động của thời đại. Tư tưởng giáo dục của A. Einstein với những quan niệm về nhà trường và sứ mệnh của nhà trường, vai trò của người thầy, và giáo dục tư duy độc lập có ý nghĩa đối với một nền giáo dục hướng đến giá trị thực chất nhằm đào tạo ra những con người khả dụng cho xã hội. Triết lý giáo dục của A. Einstein giúp cho chúng ta định hình và phấn đấu cho những giá trị bền vững của giáo dục, tất cả vì sự tự do và hạnh phúc của con người.

Những thành tựu khoa học và di sản tư tưởng của A. Einstein cho thấy, ông rất gần với chủ nghĩa duy vật biện chứng dưới góc độ triết học và với chủ nghĩa xã hội dưới góc độ chính trị - xã hội. Xem xét trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chúng ta thấy rằng tư tưởng triết học A. Einstein với tư tưởng bản thể luận độc đáo, tính cách mạng trong nhận thức luận, tư tưởng về tôn giáo, tư tưởng nhân văn và triết lý giáo dục độc lập, sáng tạo là những vấn đề lớn, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn mà con người cần và còn phải tìm hiểu với tất cả sự trân trọng và nghiêm túc. Tìm hiểu về A. Einstein và những tư tưởng của ông khiến chúng ta thêm tin tưởng vào khả năng trí tuệ của con người trong việc nhận thức và chinh phục thế giới vì sự tiến bộ của con người và xã hội loài người.