Ph¬ng ph¸p ChÈn ®o¸n bÖnh sèt rÐt
Tõ chuÈn vµng giemsa ®Õn ph¶n øng chuçi trïng hîp
Huúnh Hång Quang, TriÖu Nguyªn Trung, Cao V¨n ¶nh
BÖnh sèt rÐt (SR) do loµi ®¬n bµo Plasmodium spp. g©y ra, hiÖn vÉn ®ang lµ mét th¸ch thøc lín vÒ søc khoÎ céng ®ång, ¶nh hëng ®Õn ®êi sèng kinh tÕ-x· héi cña nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi, nhÊt lµ nh÷ng níc t¹i ch©u Phi vµ nh÷ng níc vïng nhiÖt ®íi, cËn nhiÖt ®íi, trong ®ã cã ViÖt Nam. Theo b¸o c¸o Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (OMS), bÖnh sèt rÐt lu hµnh trªn 100 quèc gia vµ c¸c vïng l·nh thæ kh¸c nhau, víi kho¶ng 2,4 tØ ngêi chiÕm 40% d©n sè thÕ giíi. Hµng n¨m, cã kho¶ng 300-500 triÖu trêng hîp m¾c sèt rÐt; trong ®ã 1,5 - 2,7 triÖu ngêi tö vong, trong sè nµy kho¶ng mét triÖu trêng hîp x¶y ra ë trÎ em díi 5 tuæi. Do ®ã, nh»m kh«ng chÕ bÖnh tËt vµ tö vong, trong chiÕn lîc phßng chèng sèt rÐt (PCSR) mµ Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi ®Ò ra, chÈn ®o¸n sím vµ ®iÒu trÞ kÞp thêi lµ u tiªn hµng ®Çu.
§· h¬n 120 n¨m tr«i qua kÓ tõ khi t¸c gi¶ Alhponse Laveran, mét nghiªn cøu viªn cao cÊp cña hai viÖn Pasteur Paris vµ ViÖn Hµn l©m Ph¸p (AcadÐmie francaise)(1880) vµ nhËn gi¶i thëng Nobel Y häc (1907) ph¸t hiÖn vµ m« t¶ ký sinh trïng sèt rÐt (KSTSR) trong hång cÇu ngêi, ®Õn nay c«ng t¸c chÈn ®o¸n chñ yÕu vÉn dùa vµo ph¬ng ph¸p Giªm sa cæ ®iÓn b»ng trªn lam m¸u giät dµy vµ giät máng, råi soi díi kÝnh hiÓn vi (KHV) ¸nh s¸ng thêng. §¸nh gi¸ chuÈn kÕt qu¶ mét lam m¸u giät dµy dùa trªn 100 vi trêng vËt kÝnh dÇu, ®é phãng ®¹i kho¶ng 600-700 lÇn, t¬ng ®¬ng víi kho¶ng 0,25 L m¸u. Ngìng ph¸t hiÖn lµ 10-20 KST/L, t¬ng ®¬ng víi mËt ®é KSTSR 0,004%. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn cña mét kü thuËt viªn (KTV) cã kinh nghiÖm thêng chØ ®¹t ®îc ë møc 100 KST/L.
Mét sè mèc lÞch sö nghiªn cøu vÒ chÈn ®o¸n sèt rÐt
KÓ tõ n¨m 1848 ®Õn nay, nhiÒu kü thuËt ph¸t hiÖn vµ chÈn ®o¸n bÖnh sèt rÐt ®îc ph¸t triÓn vµ c¶i tiÕn liªn tôc tõ chÈn ®o¸n b»ng KHV ®Õn PCR hiÖn ®¹i theo thø tù thêi gian.
1848 Virchow vµ Frerichs ë §øc ®· ghi nhËn sù cã mÆt h¹t s¾c tè trong hång cÇu nhiÔm cã thÓ cã liªn quan ®Õn TVSR
-
Alphonse Laveran lóc ë Angieria ®· ph¸t hiÖn vµ m« t¶ tû mû h×nh th¸i KSTSR ë m¸u ngêi
-
Golgi ë Italy m« t¶ mét c¸ch chi tiÕt 2 lo¹i KSTSR g©y bÖnh cho ngêi lµ P.falciparum vµ P.vivax.
-
Celli vµ Marchiafava ë Italy ®· m« t¶ h×nh thÓ P.falciparum.
-
Romanowski ph¸t triÓn ph¬ng ph¸p nhuém ®a s¾c ®Ó chøng minh KSTSR ë lam m¸u nhuém vµ ®Õn nay cha cã ph¬ng ph¸p chÈn ®o¸n nµo thay thÕ ®îc.
-
Manson ®a ra gi¶ thuyÕt bÖnh sèt rÐt lan truyÒn do muçi tõ ngêi sang ngêi.
1992-1993 Barker R.H (1990), Snounou G (1993) ph¸t hiÖn KSTSR trong m¸u bÖnh nh©n b»ng c¸c kü thuËt hiÖn ®¹i (PCR, DNA probe hay Nested PCR)
1989- 2000 Tirasophon W (1993); Wilson M.D (1989) Povoa M.M (2000): Ph¸t hiÖn KSTSR trong tuyÕn níc bät c¸c loµi muçi truyÒn SR vµ ®¸nh gi¸ møc ®é lan truyÒn cña bÖnh SR.
Ph¬ng ph¸p nhuém giªm sa cã mét sè nhîc ®iÓm lµ khã ¸p dông ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa trong hÖ thèng ch¨m sãc søc khoÎ, cÇn mét cë së cã trang thiÕt bÞ ®Çy ®ñ, æn ®Þnh; KTV lµnh nghÒ, cã kinh nghiÖm trong chuyªn ngµnh sèt rÐt; thêi gian tr¶ lêi kÕt qu¶ l©u, thêng Ýt nhÊt lµ 60 phót, (ngo¹i trõ còng cã trêng hîp t¨ng nång ®é giªm sa th× rót ng¾n thêi gian nhuém l¹i vµ kÕt qu¶ sµng läc sím h¬n), ...¶nh hëng ®Õn quyÕt ®Þnh cña tiÕn tr×nh ®iÒu trÞ cña thÊy thuèc.
Nh»m kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ trªn cña ph¬ng ph¸p giªm sa, nhiÒu ph¬ng ph¸p chÈn ®o¸n míi ra ®êi nh QBCtest, ph¬ng ph¸p nhuém acridine orange (AO) cña t¸c gi¶ Kawamoto, ph¬ng ph¸p lÈy da néi b×, chÈn ®o¸n thêng quy dùa theo c«ng thøc m¸u t¹i c¸c trung t©m y tÕ, thö nghiÖm huyÕt thanh häc nãi chung (serological test), vËt dß DNA (DNA probe), ph¶n øng chuçi trïng hîp DNA ( PCR- Polymerase chain reaction, Nested-PCR), vµ ®Æc biÖt c¸c test chÈn ®o¸n nhanh (Rapid Diagnostics Tests-RDTs) mµ hiÖn t¹i trong giíi chuyªn m«n gäi lµ c«ng nghÖ que nhóng (dipstick technology) nh ICT, OptiMAL,.Assure, RapidMAL, Vectest,...
Nhîc ®iÓm tån t¹i cña c¸c ph¬ng ph¸p chÈn ®o¸n sèt rÐt lµ chóng ph¶i ®îc yªu cÇu mét c¸ch râ rµng tõ thÇy thuèc l©m sµng, nghÜa lµ thÇy thuèc ®iÒu trÞ ph¶i nghÜ ®Õn bÖnh nh©n cã thÓ m¾c sèt rÐt hay kh«ng. Trong b¸o c¸o gÇn ®©y ë Canada, 59% trêng hîp sèt rÐt bÞ bá sãt trong lÇn kh¸m ®Çu tiªn, vµ 16% trêng hîp ph¶i mÊt h¬n 3 lÇn th¨m kh¸m bÖnh tríc khi xÐt nghiÖm lam m¸u chÈn ®o¸n sèt rÐt míi ®îc yªu cÇu (Malaria review, 2005).
C¸c ph¬ng ph¸p chÈn ®o¸n sèt rÐt -
Ph¬ng ph¸p cæ ®iÓn giªmsa - chuÈn vµng (gold standard)
Giíi thiÖu MÆc cho thêi gian vµ kü thuËt hiÖn ®¹i ®Õn ®©u chóng ta còng kh«ng thÓ phñ nhËn nh÷ng kü thuËt nµo ®· ®îc coi nh mét chuÈn vµng. Hay nãi mét c¸ch kh¸c, hiÖn nay trªn thÞ trêng vµ trong y häc thùc hµnh sö dông rÊt nhiÒu xÐt nghiÖm huyÕt thanh vµ miÔn dÞch häc ®Ó ph¸t hiÖn bÖnh SR, song kh«ng cã kü thuËt nµo cã thÓ thay thÕ hoµn toµn cho chuÈn vµng- ®ã lµ ph¬ng ph¸p cæ ®iÓn giªm sa. Nã lµ ph¬ng ph¸p thêng quy trong thùc hµnh y khoa, nhÊt lµ trong lÜnh vùc bÖnh truyÒn nhiÔm. Song kh«ng ph¶i v× thÕ, thÇy thuèc l©m sµng bá qua hay nªn nhí r»ng sù cã mÆt cña KSTSR kh«ng ph¶i lu«n lu«n lµ nguyªn nh©n chÝnh bÖnh hiÖn t¹i!
Ph¬ng ph¸p nhuém lam m¸u ®Ó t×m KSTSR cã rÊt nhiÒu kü thuËt kh¸c nhau, song nh×n chung, nã cã nguyªn lý t¬ng tù nh ph¬ng ph¸p nhuém giªm sa cæ ®iÓn hoÆc ph¬ng ph¸p vµ c¸ch tiÕn hµnh cã mét sè ®iÓm kh¸c nhau tuú thuéc vµo lo¹i kü thuËt vµ thuèc nhuém chÝnh:
-
NÕu nhuém theo c¸c lo¹i thuèc nhuém cña Romanowsky, cã c¸c kü thuËt sau:
-
Giªm sa
-
Wright
-
Field
-
Leishman
-
NÕu nhuém theo ph¬ng ph¸p cã thuèc nhuém Fluorochrome, cã c¸c kü thuËt:
-
Acridine orange
-
Benzothiocarboxypurine
-
Morin (3,5,7,1’, 4’- pentahydroxyflavanol)
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |