Phn tÝch diÔn ng n phª ph¸n (cda) (trªn cø liÖu mét diÔn ng n cô thÓ) NguyÔn ThÞ Thu Hµ(*)

Fairclough [1,2001] lµ mét trong c¸c nhµ CDA cã uy tÝn vµ cã nhiÒu ®ãng gãp cho lÝ luËn CDA. ¤ng ®· ®­a ra m« h×nh ph©n tÝch cã tÝnh kh¶ thi vµ thuyÕt phôc cao dùa chñ yÕu trªn ng÷ ph¸p chøc n¨ng cña Halliday. M« h×nh bao gåm ba thao t¸c: Miªu t¶ c¸c nguån lùc ng«n ng÷ ®­îc sö dông, hiÓu viÖc sö dông cña c¸c nguån lùc nµy vµ cuèi cïng lµ gi¶i thÝch lÝ do sö dông. Tuy nhiªn còng nªn thÊy r»ng 3 b­íc trªn kh«ng hoµn toµn ®­îc thùc hiÖn theo tuyÕn tÝnh thêi gian: trong thùc tÕ, sù c¶m nhËn vÒ lÝ do l¹i cã t¸c dông x¸c ®Þnh ph­¬ng h­íng.

Thao t¸c thø nhÊt ®­îc x©y dùng xung quanh c¸c c©u hái tËp trung vµo gi¸ trÞ kinh nghiÖm, gi¸ trÞ quan hÖ, gi¸ trÞ biÓu c¶m, gi¸ trÞ liªn kÕt cña c¸c yÕu tè tõ vùng vµ ng÷ ph¸p. §©y lµ giai ®o¹n mµ ®èi t­îng ph©n tÝch lµ nh÷ng yÕu tè thÊy trong ng«n b¶n - nh÷ng yÕu tè cã Èn chøa t­ t­ëng cña t¸c gi¶. Ngoµi viÖc ph©n tÝch c¸c yÕu tè tõ ng÷ vµ ng÷ ph¸p mét c¸ch chi tiÕt, giai ®o¹n nµy còng ®ßi hái ng­êi ph©n tÝch nh×n nhËn diÔn ng«n mét c¸ch tæng thÓ ®Ó thÊy ®­îc cÊu tróc vÜ m« cña nã còng nh­ sù t­¬ng t¸c gi÷a c¸c tham thÓ.

Thao t¸c thø hai lµ hiÓu: tËp trung vµo c¸c qu¸ tr×nh cña diÔn ng«n vµ sù phô thuéc cña c¸c qu¸ tr×nh nµy vµo kiÕn thøc nÒn. ViÖc hiÓu ®­îc thùc hiÖn th«ng qua nh÷ng yÕu tè trong diÔn ng«n vµ nh÷ng g× trong vèn kiÕn thøc cña chñ thÓ diÔn gi¶i. Nãi c¸ch kh¸c, c¸c yÕu tè trong diÔn ng«n ®ãng vai trß lµ giao diÖn gi÷a kiÕn thøc nÒn vµ viÖc hiÓu diÔn ng«n.

Thao t¸c thø ba lµ gi¶i thÝch: Giai ®o¹n nµy quan t©m ®Õn thÓ chÕ x· héi vµ sù thay ®æi trong vèn kiÕn thøc nÒn. Môc tiªu cña viÖc gi¶i thÝch lµ nh»m vµo hai khÝa c¹nh. KhÝa c¹nh thø nhÊt lµ c¸c t¸c ®éng cña diÔn ng«n lªn x· héi vµ khÝa c¹nh thø hai lµ sù quy ®Þnh cña x· héi ®èi víi diÔn ng«n.

Môc ®Ých cña bµi viÕt nµy lµ gãp phÇn kh¼ng ®Þnh vai trß cña ng«n ng÷ trong ®êi sèng x· héi vµ vËt chÊt cña con ng­êi th«ng qua viÖc ph©n tÝch mét diÔn ng«n cña TT Bush göi TT Saddam Hussein ngµy 19/3/2003 (xem phô lôc). Trong h¬n mét thËp kØ qua, I-R¾c ®· bÞ xem nh­ lµ “mét quèc gia b¶o trî khñng bè”, vµ cã vò khÝ hñy diÖt hµng lo¹t. MÜ ®· coi I-R¾c lµ “mèi ®e däa” ®èi víi hßa b×nh trong khu vùc vµ ®· vi ph¹m c«ng ­íc cña LHQ vÒ vò khÝ hñy diÖt hµng lo¹t. T¹i thêi ®iÓm cña bµi ph¸t biÓu nµy, qu©n MÜ vµ qu©n ®ång minh ®· s½n sµng b­íc vµo cuéc chiÕn víi I-R¾c. Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i muèn thö nghiÖm m« h×nh Fairclough ®èi víi mét diÔn ng«n cô thÓ, vµ sau ®©y lµ kÕt qu¶ ph©n tÝch.

Theo Fairclough (2001), nhËn thøc ®­îc biÓu hiÖn qua viÖc lùa chän ng«n tõ vµ ®Òu cã liªn quan ®Õn t­ t­ëng (Trew, 1979). Qua ph©n tÝch tõ ng÷ sö dông trong bµi ph¸t biÓu cña tæng thèng Bush, cã thÓ thÊy ®­îc mét sè ý nghÜa Èn chøa trong ®ã nh­ sau.

XÐt vÒ thÓ lo¹i diÔn ng«n, cã thÓ thÊy r»ng tham thÓ cña kiÓu diÔn ng«n nµy lµ ng­êi nãi vµ ng­êi nghe - nh÷ng ng­êi cã mÆt t¹i Cross Hall t¹i thêi ®iÓm cña bµi ph¸t ng«n. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ tæng thèng Bush h­íng tíi c¸c ®èi t­îng kh«ng cã mÆt t¹i phßng häp nµy mét c¸ch trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. §©y míi chÝnh lµ ®èi t­îng môc tiªu.

Më ®Çu bµi ph¸t biÓu, «ng h­íng tíi ®èi t­îng lµ ng­êi d©n MÜ - ®èi t­îng chÝnh cña bµi ph¸t biÓu nµy: my fellow citizens. Trong phÇn tiÕp theo cña bµi ph¸t biÓu, lêi lÏ cña «ng dÇn chuyÓn sang ng­êi d©n I-R¾c, vµ dÇn ®­îc thu hÑp h¬n lµ nh÷ng ng­êi ®ang phôc vô cho qu©n ®éi I-R¾c.

§Õn nh÷ng dßng tiÕp sau ®ã, «ng l¹i chuyÓn ®èi t­îng giao tiÕp cña m×nh tíi tæng thèng I-R¾c Saddam Hussein:

§iÒu cã thÓ nãi ë ®©y lµ mÆc dï Bush ®ang chuyÒn t¶i th«ng ®iÖp cña m×nh ®Õn ng­êi d©n MÜ, song bµi ph¸t biÓu kh«ng chØ dµnh cho hä nghe mµ ®èi t­îng giao tiÕp cña «ng ë ®©y cßn bao gåm nh÷ng c«ng d©n I-R¾c, tæng thèng I-R¾c, còng nh­ toµn bé thÕ giíi. §iÒu nµy ®· ®­îc ng­êi nãi ý thøc ®Çy ®ñ, thÓ hiÖn qua nh÷ng ng«n tõ mµ «ng dïng ®Ó h­íng ®Õn ®èi t­îng ng­êi nghe cô thÓ trong tõng phÇn cña bµi ph¸t biÓu. Mét c¸ch tæng thÓ, ng«n ng÷ ®­îc dïng trong bµi ph¸t biÓu lµ ng«n ng÷ trang träng. TÝnh trang träng cña ng«n ng÷ ®· ®­îc quy ®Þnh bëi sù trang träng cña bèi c¶nh, sù nghiªm tóc cña vÊn ®Ò vµ tÝnh chÊt chÝnh trÞ cña mèi quan hÖ x· héi cña c¸c tham thÓ.

KÕt qu¶ xem xÐt ng«n tõ ®­îc sö dông trong bµi ph¸t biÓu mét c¸ch kü l­ìng cho thÊy sù hiÖn diÖn cña mét tr­êng tõ vùng mµ ë ®ã tËp trung cao ®é c¸c tõ mang nghÜa tiªu cùc. Tr­êng tõ vùng nµy ®­îc sö dông ®Ó nãi tíi ®èi t­îng lµ chÝnh quyÒn I-R¾c vµ c¸c ®éng th¸i cña chÝnh quyÒn nµy:

A ploy, defied, threaten, bugge, deceived, possess and conceal, reckless aggression, deceit, cruelty, inflict harm, terrorist, allies, deadly, conflict, plot, torture chambers, rape rooms, …

Sö dông tr­êng tõ vùng còng lµ mét c«ng cô ®Ó thÓ hiÖn t­ t­ëng (Fair Clough, 2001). ë ®©y, mét h×nh ¶nh kh¸ tiªu cùc cña chÝnh quyÒn I-R¾c ®· ®­îc t¸i hiÖn th«ng qua ng«n tõ cña tæng thèng Bush. Râ rµng lµ «ng ®· kh«ng t¸i hiÖn thùc tÕ mét c¸ch kh¸ch quan mµ nh×n nã qua l¨ng kÝnh chñ quan cña m×nh. ChÝnh v× lÏ ®ã, mµ cã thÓ thÊy th¸i ®é thï nghÞch cña chÝnh quyÒn Hoa K× ®èi víi I-R¾c.

Th¸i ®é thï ®Þch nµy kh«ng chØ ®­îc thÓ hiÖn ë tr­êng tõ vùng ®· ph©n tÝch ë trªn mµ nã cßn ®­îc lµm râ h¬n th«ng qua mét lo¹t c¸c tõ gÇn nghÜa ®­îc sö dông ®Ó ®Ò cËp ®Õn tæng thèng Hussein vµ cÊp d­íi:

The aggressive dictator, the lawless men, apparatus of terror, the tyrant, a dying regim, a deadly foe, killers, enemies, murderous dictator, evil men vµ terrorist states.

ViÖc sö dông mét lo¹t c¸c tõ gÇn nghÜa ®Ó ¸m chØ tíi cïng mét ®èi t­îng cho thÊy tiªu ®iÓm cña sù ®èi lËp lµ g×. TÊt c¶ c¸c tõ gÇn nghÜa ®ã l¹i cïng mang mét s¾c th¸i tiªu cùc.

Bªn c¹nh viÖc sö dông mét lo¹t c¸c tõ gÇn nghÜa nh»m vÏ nªn mét ch©n dung tiªu cùc vÒ Hussein, Bush cßn sö dông hµng lo¹t c¸c tõ vµ côm tõ tr¸i nghÜa ®­îc ®Æt trong c¸c cÊu tróc song song:

Invite (this threat) >< defeat (it), drifting along towards tragedy >< set a course towards safety, urging >< refused, inevitable >< Possible, self defense >< suicide, overnight >< overtime, aggressive dictators >< the innocent, question of authority >< question of will, violence >< peace, Every measure has been taken to avoid war >< Every measure will be taken to win it, takes away >< deliver, tear down >< help ... build.

Víi nh÷ng ng«n tõ t¹o sù t­¬ng ph¶n ®èi lËp, sù nhÊn m¹nh cña t¸c gi¶ vµo mét sè luËn ®iÓm d­êng nh­ ®­îc nh©n ®«i, chÝnh v× thÕ mµ t¹o ®­îc Ên t­îng s©u ®Ëm ®èi víi ng­êi nghe. §©y còng lµ ®Æc ®iÓm th­êng thÊy ë nh÷ng bµi hïng biÖn mµ môc ®Ých chÝnh cña nã lµ ®­a tíi cho ng­êi nghe nh÷ng th«ng ®iÖp quan träng.

a) Sö dông ®¹i tõ nh©n x­ng

YÕu tè ng÷ ph¸p ®Çu tiªn mµ bµi viÕt quan t©m ®Õn ®ã lµ viÖc sö dông ®¹i tõ nh©n x­ng ng«i thø nhÊt cña diÔn gi¶. Trong toµn bµi ph¸t biÓu, cã tÊt c¶ 23 lÇn ®¹i tõ “we” xuÊt hiÖn. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ cã tíi 20 lÇn trong sè ®ã, diÔn gi¶ ®· sö dông ®¹i tõ nµy víi ý nghÜa bao hµm c¶ ng­êi nãi lÉn ng­êi nghe (t­¬ng ®­¬ng víi ®¹i tõ “chóng ta”). ViÖc sö dông ®¹i tõ cã gi¸ trÞ thiÕt lËp mèi quan hÖ gi÷a c¸c tham thÓ trong mét diÔn ng«n vµ ë ®©y nã ®· ®Æt Bush vµo vai trß ®¹i diÖn cho d©n chóng MÜ, ®¹i diÖn cho Liªn Hîp Quèc vµ tÊt c¶ nh÷ng ai c¨m thï khñng bè. §©y lµ Èn ý cña diÔn gi¶ v× h¬n ai hÕt, lµ mét nhµ chÝnh trÞ, Bush hiÓu gi¸ trÞ cña viÖc g¾n m×nh víi ®¹i ®a sè. Ngoµi viÖc sö dông ®¹i tõ “we”, trong s¸u tr­êng hîp kh¸c, Bush ®· sö dông ®¹i tõ nh©n x­ng “I”. Lóc nµy mèi quan hÖ gi÷a mét c¸ nh©n ®Çy quyÒn lùc: mét vÞ tæng thèng, mét vÞ tæng chØ huy vµ d©n chóng MÜ ®­îc thiÕt lËp. Nh­ vËy bªn c¹nh viÖc t¹o mét søc m¹nh ®oµn kÕt, «ng Bush cßn kh¼ng ®Þnh quyÒn lùc vµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh víi t­ c¸ch lµ mét c¸ nh©n xuÊt chóng.

b) Sö dông d¹ng bÞ ®éng/ chñ ®éng

ViÖc lùa chän sö dông d¹ng thøc chñ ®éng hay bÞ ®éng còng gãp phÇn kh«ng nhá t¹o nªn hiÖu qu¶ giao tiÕp. Trong tæng sè 155 có cña bµi ph¸t biÓu, chóng t«i thÊy cã 17 có bÞ ®éng - chiÕm 11%. ViÖc sö dông ®¹i ®a sè lµ có chñ ®éng ®· lµm cho néi dung th«ng tin cña bµi ph¸t ng«n hÕt søc râ rµng víi cÊu tróc th«ng tin: ai/ c¸i g× lµm g×/ x¶y ra víi ®èi t­îng nµo. §iÒu nµy cho thÊy sù ý thøc râ vÒ tÇm quan träng cña th«ng tin cña diÔn gi¶. ¤ng ®ang nãi vÒ mét vÊn ®Ò rÊt quan träng, liªn quan tíi vËn mÖnh hµng triÖu con ng­êi, v× thÕ th«ng tin cÇn râ rµng kh«ng mËp mê. NÕu nh×n vµo sè l­îng c¸c có bÞ ®éng, chóng ta l¹i cµng thÊy râ ®iÒu nµy. Th«ng th­êng ng­êi ta dïng c¸c có bÞ ®éng ®Ó Èn ®i t¸c nh©n cña hµnh ®éng v× lý do nµy hay lý do kh¸c. ë c¸c có bÞ ®éng sö dông, t¸c nh©n vÉn ®­îc lµm râ ë mét sè tr­êng hîp:

 UN weapon inspectors have been threatened by Iraqi officials, electronically bugged, and systematically deceived.

 We will not be intimidated by thugs and killers.

ë mét sè tr­êng hîp kh¸c tuy t¸c nh©n bÞ Èn ®i nh­ng môc ®Ých l¹i kh«ng ph¶i ®Ó g©y ra mét sù mËp mê nµo vÒ nghÜa. HiÖu qu¶ ®­îc t¹o ra ë ®©y lµ sù nhÊn m¹nh. Th«ng tin ®­îc ®­a ra nh­ nh÷ng quy luËt kh¸ch quan:

 War crimes will be prosecuted.

 War criminals will be punished,

HoÆc nh­ nh÷ng thùc tÕ hiÓn nhiªn:

 The terrorist threat to American and the world will be diminished the moment that Saddam Hussein is disarmed.

 The power of Iraq to inflict harm on all free nations would be multiplied many times over.

 The United States and our allies are authorized to use force in ridding Iraq of weapon of mass destruction.

 The power and appeal of human liberty is felt in every life and every land, vµ This danger will be removed.

Tuy nhiªn nÕu nh×n nhËn vÊn ®Ò mét c¸ch phª ph¸n, cã thÓ dÔ dµng nhËn ra r»ng, ®©y chØ lµ “thùc tÕ” qua c¸i nh×n ®Çy chñ quan cña diÔn gi¶. Nãi mét c¸ch kh¸c ®©y lµ nh÷ng ®iÒu ng­êi nãi nhËn ®Þnh víi t­ t­ëng vµ lËp tr­êng chÝnh trÞ cña m×nh, nh­ng khi ®­îc nãi ra ë c¸ch thøc nµy, nh÷ng ng­êi tiÕp nhËn th«ng tin cã thÓ dÔ xem ®ã lµ thùc tÕ. SÏ lµ ch©n thùc vµ chÝnh x¸c h¬n nÕu nh­ «ng nãi r»ng: I think,… hay In my view, … H¬n thÕ n÷a, chñ ng÷ cña nh÷ng c©u bÞ ®éng nµy: The terrorist threat, The power of Iraq to inflict harm on all free nations, The power and appeal of human liberty,… lµ tiªu ®iÓm nhÊn m¹nh vµ còng chÝnh lµ nh÷ng ®iÒu «ng tiÒn gi¶ ®Þnh.

B»ng mét sè có bÞ ®éng kh¸c, diÔn gi¶ l¹i thÓ hiÖn ý chÝ quyÕt t©m hµnh ®éng cña m×nh:

 Our good faith has not been returned.

 Every measure has been taken to avoid war.

 Every measure will be taken to win it.

Tiªu ®iÓm cña sù nhÊn m¹nh trong c¸c tr­êng hîp nµy lµ qu¸ tr×nh hµnh ®éng. Nãi tãm l¹i, xÐt trªn gãc ®é sö dông d¹ng thøc chñ ®éng hay bÞ ®éng, viÖc diÔn gi¶ sö dông ®a sè có chñ ®éng ®· t¹o cho v¨n b¶n sù t­êng tËn vÒ th«ng tin. Mét l­îng nhá c¸c có bÞ ®éng còng ®­îc sö dông nh­ng hiÖu qu¶ kh«ng ph¶i lµ t¹o sù mËp mê vÒ nghÜa mµ lµ sù nhÊn m¹nh thÓ hiÖn t­ t­ëng cña c¸ nh©n diÔn gi¶.

c) Thøc

 Do not destroy oil wells ...

 Do not obey any command ...

Víi mét l­îng lín thøc trÇn thuËt nh­ vËy, träng t©m cña bµi ph¸t biÓu lµ ®­a th«ng tin. VÞ trÝ cña diÔn gi¶ lµ ng­êi ®­a th«ng tin vµ kh¸n gi¶ lµ ng­êi nhËn th«ng tin. Theo Halliday [3,1978], viÖc sö dông ng«n ng÷ ®Òu cã lÝ do. Trong viÖc ®­a th«ng tin, ng­êi nãi sÏ ®­a ra c¸c th«ng tin mµ hä cho r»ng ng­êi nghe ch­a biÕt nh­ng muèn biÕt hoÆc cÇn ph¶i biÕt. ChÝnh ng­êi nãi lµ ng­êi cã quyÒn quyÕt ®Þnh th«ng tin nµo cÇn thªm vµo hay lo¹i bá. Víi thøc mÖnh lÖnh, ng­êi nãi ë vÞ trÝ yªu cÇu mét ®iÒu g× ®ã ë ng­êi nghe vµ hy väng ng­êi nghe hîp t¸c. TÇn sè xuÊt hiÖn c¸c lo¹i thøc lµ yÕu tè quan träng thÓ hiÖn mèi quan hÖ cña c¸c tham thÓ. Trong viÖc ®­a ra th«ng tin (khi kh«ng ®­îc hái) vµ yªu cÇu ng­êi kh¸c lµm g× ®ã, diÔn gi¶ ®· thÓ hiÖn quyÒn lùc cña m×nh ®èi víi thÝnh gi¶. NhËn ®Þnh nµy ®­îc lµm râ b»ng thùc tÕ lµ kh«ng hÒ xuÊt hiÖn mét yÕu tè ­ím hái nµo trong suèt bµi ph¸t biÓu (YÕu tè ­ím hái th­êng xuÊt hiÖn cïng c©u hái d¹ng Cã/ Kh«ng). Ai ®ã cã thÓ lËp luËn r»ng viÖc ph©n bè c¸c lo¹i thøc lµ do thÓ lo¹i diÔn ng«n quy ®Þnh. Trong diÔn ng«n ph¸t biÓu, c©u nghi vÊn th­êng kh«ng ®­îc sö dông nhiÒu v× c¬ héi ®Ó diÔn gi¶ nhËn ph¶n håi lµ Ýt. C©u hái nÕu cã còng sÏ chØ lµ c©u hái tu tõ. Chóng t«i kh«ng phñ nhËn ®iÒu nµy mµ nh×n nhËn tõ mét khÝa c¹nh kh¸c: ChÝnh thÓ lo¹i diÔn ng«n (ë ®©y lµ diÔn ng«n ph¸t biÓu) ®· kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ còng nh­ quyÒn lùc cña tham thÓ.

d) T×nh th¸i

C¶ hai d¹ng t×nh th¸i quan hÖ vµ t×nh th¸i thÓ hiÖn ®Òu ®­îc t×m thÊy trong bµi ph¸t biÓu tuy nhiªn t×nh th¸i thÓ hiÖn v­ît tréi vÒ sè l­îng - thÓ hiÖn sù ®¸nh gi¸ cña diÔn gi¶ vÒ hiÖn thùc. Nhãm tõ t×nh th¸i thÓ hiÖn ®Çu tiªn bao gåm: can (7 lÇn), might (1 lÇn), would (3 lÇn), could (2 lÇn), may (1 lÇn) vµ tr¹ng tõ possibly (1 lÇn)

Nhãm tõ t×nh th¸i nµy thÓ hiÖn sù nh×n nhËn cña diÔn gi¶ vÒ kh¶ n¨ng cã thÓ x¶y ra (possibility) cña mét hµnh ®éng hay sù viÖc nµo ®ã. §iÒu ®¸ng quan t©m h¬n ë ®©y lµ tÇn xuÊt kh¸ cao cña trî tõ t×nh th¸i will - chiÕm tíi 22 lÇn khi diÔn gi¶ tr×nh bµy vÒ mét t­¬ng lai cña kÕ ho¹ch hµnh ®éng cña «ng, vÝ dô:

 We will set a course toward safety.

 We will deliver the food and medicine you need.

 We will tear down the apparatus of terror and we will help you to build a new Iraq that is prosperous and free.

 There will be no more wars of aggression against your neighbors, …

 The tyrant will soon be gone.

ViÖc thay thÕ tÊt c¶ c¸c tõ will nµy b»ng might hoÆc may sÏ dÉn ®Õn mét hiÖu øng kh¸c: sù ch¾c ch¾n (certainty) do will mang l¹i sÏ kh«ng cßn n÷a. ViÖc sö dông trî tõ will víi tÇn xuÊt cao cßn t¹o ra Ên t­îng vÒ sù cÇm quyÒn - ®iÒu nµy tr¸i ng­îc vµ lÊn ¸t hiÖu qu¶ vÒ sù h¹ m×nh do c¸c tõ t×nh th¸i chØ kh¶ n¨ng cã thÓ x¶y ra nh­ may, might, can, … ®­îc liÖt kª ë trªn.

Uy quyÒn cña diÔn gi¶ cßn ®­îc thÓ hiÖn ë viÖc sö dông t×nh th¸i quan hÖ víi ý nghÜa yªu cÇu b¾t buéc cña must (2 lÇn) vµ should (2 lÇn). Sù b¾t buéc nµy lµ h­íng ®Õn tæng thèng Saddam Hussein, vµ qu©n ®éi I-R¾c. H¬n thÕ n÷a viÖc sö dông must chø kh«ng ph¶i lµ have to cßn thÓ hiÖn quyÒn lùc cña c¸ nh©n ng­êi nãi ®èi víi ng­êi nghe, ë ®©y lµ quyÒn lùc cña «ng Bush ®èi víi tæng thèng Saddam Hussein, vµ qu©n ®éi I-R¾c.

Bªn c¹nh viÖc sö dông c¸c trî tõ t×nh th¸i vµ tr¹ng tõ, viÖc lùa chän thêi còng thÓ hiÖn ý nghÜa t×nh th¸i. Khi ®Ò cËp ®Õn c¸c sù kiÖn ®· diÔn ra, diÔn gi¶ ®· sö dông thêi hiÖn t¹i hoµn thµnh - “thêi nµy ®Ó t¸i hiÖn thÕ giíi nh­ nã vèn cã, ch©n thùc ®èi víi bÊt cø chñ thÓ quan s¸t nµo mµ kh«ng cÇn ph¶i ph©n tÝch hay lý gi¶i” (theo Fairclough, 2001, p108). Bush muèn ®Ò cËp ®Õn nh÷ng diÔn biÕn chÝnh trÞ nh­ nh÷ng thùc tÕ ®¬n thuÇn.

§iÒu cã thÓ ®­îc kÕt luËn qua viÖc ph©n tÝch t×nh th¸i lµ c¶ hai lo¹i t×nh th¸i ®Òu ®­îc thÊy trong bµi ph¸t biÓu vµ c¶ hai lo¹i nµy ®Òu ®Æt ng­êi nãi vµo vÞ trÝ quyÒn lùc trong viÖc quyÕt ®Þnh ®iÒu cÇn lµm (®­a ra mÖnh lÖnh) vµ ®iÒu g× lµ lÏ ph¶i (®­a ra thùc tÕ vµ thÓ hiÖn sù ch¾c ch¾n)

e) Gi¸ trÞ liªn kÕt

Trong bµi ph¸t biÓu cã nhiÒu ph­¬ng tiÖn kÕt nèi ®­îc sö dông song hiÖn t­îng næi bËt nhÊt lµ viÖc lÆp tõ. Trong tÊt c¶ c¸c tr­êng hîp lÆp tõ th× tÇn xuÊt lÆp cña c¸c tõ sau lµ cao nhÊt: disarmament (4 lÇn); the Iraqi regime (4 lÇn); terrorists (5 lÇn); danger (6 lÇn); threat (7 lÇn); and Iraq (12 lÇn).

C¸c tõ vµ côm tõ nµy ngoµi viÖc t¹o liªn kÕt cho ng«n b¶n cßn cã nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c mµ th«ng qua l¨ng kÝnh phª ph¸n, chóng ta cã thÓ nhËn ra ®­îc. Trªn b×nh diÖn néi dung, ta sÏ thÊy chóng cã mèi liªn hÖ nµo ®ã víi nhau t¹o nªn mét chñ thÓ th­êng trùc trong suèt bµi ph¸t biÓu. Tiªu ®iÓm tr­íc hÕt lµ ®Êt n­íc I-R¾c vµ cô thÓ h¬n lµ chÝnh quyÒn I-R¾c. Hai côm tõ nµy, cïng víi d¹ng thøc ®¹i tõ thay thÕ cña chóng ®­îc lÆp ®i lÆp l¹i trong suèt bµi ph¸t biÓu nh­ mét sîi chØ xuyªn c¸c m¹ch ý l¹i víi nhau. Kh«ng lÊy g× lµ qu¸ khi nhËn ®Þnh r»ng ®©y lµ mét bµi ph¸t biÓu cã ®Þnh h­íng I-R¾c. Bªn c¹nh côm tõ Iraq vµ Iraqi regime, côm tõ danger and the threat by the terrorists còng næi bËt bëi tÇn xuÊt xuÊt hiÖn cña chóng. Ba côm tõ nµy nh­ lµm thµnh vßng trßn næi bËt trªn nÒn ý cña bµi ph¸t biÓu t¹o mét sù liªn t­ëng vµ kh¾c s©u vÒ mèi liªn hÖ gi÷a chóng. ViÖc sö dông lÆp tõ nh­ vËy ®· thÓ hiÖn t­ t­ëng chñ quan cña diÔn gi¶ dï lµ v« t×nh hay h÷u ý.

f) ChuyÓn t¸c

Khi liÖt kª c¸c có ®Ó nghiªn cøu vÒ chuyÓn t¸c, ®iÓm næi bËt lµ qu¸ tr×nh vËt chÊt chiÕm 60,6 % - qu¸ tr×nh hµnh ®éng vµ trÇn thuËt. NÕu nh­ xem xÐt c¸c có cña qu¸ tr×nh nµy mét c¸ch kü l­ìng, sÏ thÊy nh÷ng ®iÒu rÊt thó vÞ.

Theo Halliday [4,1994], khi sö dông c¸c có vËt chÊt, môc ®Ých tr­íc tiªn cña ng­êi nãi lµ m« t¶ hµnh ®éng vµ sù kiÖn.T¸c thÓ cña nh÷ng có vËt chÊt trong bµi ph¸t biÓu hÇu hÕt r¬i vµo mét trong hai ®èi t­îng: MÜ hay I-R¾c.

VÒ phÝa MÜ cã c¸c t¸c thÓ: The United States and other nations, The world, We, The United States and other nations, The United States Congress, America, I, The security Council, The United States and our allies, The UN Security Council, We, American authority, The department of Homeland Security, The United States, with other countries, America and our Allies.

VÒ phÝa I-R¾c cã c¸c t¸c thÓ: That regime, The Iraqi regime, It, (by) Iraqi official, This regime, The terrorists, Iraq, Saddam Hussein, Enemy, They.

Víi c¸c t¸c thÓ hÇu hÕt tËp trung vµo hai ®èi t­îng phÝa MÜ vµ phÝa I-R¾c, cã thÓ thÊy r»ng diÔn gi¶ quan t©m chñ yÕu ®Õn viÖc t­êng thuËt c¸c ®éng th¸i cña hai phÝa. §iÒu nµy cho thÊy cuéc chiÕn gi÷a hai bªn d­êng nh­ ®· x¶y ra tõ rÊt l©u. LÞch sö, sù ph¸t triÓn còng nh­ bøc tranh hiÖn thêi cña nã ®· ®­îc vÏ nªn mét c¸ch râ nÐt kh«ng ph¶i b»ng mµu s¾c mµ b»ng tõ ng÷. Khi nh×n vµo c¸c ®éng tõ trong c¸c có vËt chÊt nµy, ta cßn thÊy chi tiÕt cña bøc tranh b»ng tõ ng÷ Êy mét c¸ch ®Çy ®ñ h¬n n÷a. TÊt c¶ nh÷ng ®éng tõ miªu t¶ c¸c ®éng th¸i cña phÝa I-R¾c ®Òu mang mµu s¾c ph¶n diÖn, téi lçi, chiÕn tranh vµ ®èi ®Çu. Trong khi ®ã nh÷ng ®éng th¸i cña phÝa MÜ l¹i ®­îc t« vÏ b»ng mµu s¾c tÝch cùc vµ hßa b×nh. D­íi ®©y chØ lµ mét sè vÝ dô.

C¸c ®éng th¸i cña phÝa MÜ: Pursued (patient and honorable efforts, engaged in (diplomacy, sent (inspectors), resolve (peacefully), set (a course towards safety), voted, advance (liberty and peace),

Vµ c¸c ®éng th¸i cña phÝa I-R¾c: Defied (inspectors), threatened (inspectors), bugged (inspectors), deceived (inspector), possess and conceal (lethal weapon), used (weapon of mass destruction), aided, trained, harbored (terrorists), kill (innocent people), attack (the innocent), destroy (the peace, Strike (our country)

Mét trong nh÷ng quan niÖm trung t©m cña CDA lµ ng­êi nãi lu«n cã nh÷ng sù lùa chän vÒ tõ ng÷ vµ cÊu tróc ng÷ ph¸p, vµ nh÷ng sù lùa chän nµy ®Òu theo nguyªn t¾c vµ cã hÖ thèng dï ng­êi nãi cã ý thøc ®­îc ®iÒu ®ã hay kh«ng (Fowler et al., [2,1979]). Sù lùa chän v× thÕ mµ thÓ hiÖn hÖ t­ t­ëng cña ng­êi nãi. Sù lùa chän c¸c ®éng tõ trong c¸c có vËt chÊt cña tæng thèng Bush ®· t¹o ra mét sù t­¬ng ph¶n gi÷a thiÖn chÝ vµ téi ¸c. §©y lµ ®iÒu mµ diÔn gi¶ muèn ®­a ®Õn cho ng­êi nghe hay ng­êi ®äc vµ muèn h×nh thµnh mét c¸ch nghÜ nh­ vËy trong hä. Khi t­êng thuËt c¸c ®éng th¸i, ng­êi nãi ®· kÝn ®¸o truyÒn ®i mét th«ng ®iÖp r»ng phÝa MÜ lµ ®¹i diÖn cña c«ng lý ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng ®iÒu tr¸i víi c«ng lý. Mét cuéc chiÕn ë I-R¾c v× thÕ mµ nªn ®­îc toµn cÇu ñng hé v× sø mÖnh cña nã lµ xãa bá ®iÒu ¸c. ViÖc ®¸nh gi¸ côc diÖn chÝnh trÞ nh­ vËy lµ hoµn toµn mang tÝnh chñ quan cña diÔn gi¶. §iÒu nµy lµm cho bµi ph¸t biÓu Ýt nhiÒu mang tÝnh tuyªn truyÒn mµ ë ®ã néi dung tuyªn truyÒn l¹i ®­îc ®¨ng t¶i rÊt kÝn ®¸o. Râ rµng viÖc ph©n tÝch chuyÓn t¸c ®· cho thÊy thËt nhiÒu Èn chøa bªn trong c¸i h×nh thøc lµ 60,6% có vËt chÊt.

g) Tæ chøc cña diÔn ng«n.

- CÊu tróc ®Ò thuyÕt

Trong viÖc t×m hiÓu cÊu tróc ®Ò cña bµi ph¸t biÓu, chóng t«i ®Æc biÖt chó ý ®Õn ®Ò ng÷ chñ ®Ò (chiÕm 77,8%). §©y lµ ®Ò ng÷ th­êng chiÕm mét phÇn lín h¬n so víi c¸c lo¹i ®Ò ng÷ kh¸c trong c¸c v¨n b¶n. TÇn xuÊt xuÊt hiÖn cao cña c¸c côm tõ chØ hai phÝa cña cuéc chiÕn nh­ ®· kh¼ng ®Þnh ë phÇn chuyÓn t¸c mét lÇn n÷a ®­îc kh¼ng ®Þnh ë phÇn ®Ò ng÷. Trªn thùc tÕ, c¸c ®Ò ng÷ ¸m chØ ®Õn hai phÝa cña cuéc chiÕn chiÕm tíi 55 % tæng sè ®Ò ng÷ chñ ®Ò, trong ®ã phÝa MÜ chiÕm 29% vµ phÝa I-R¾c chiÕm 26%. Nh­ vËy, cuéc xung ®ét gi÷a hai phÝa hiÖn lªn nh­ mét trËn “bãng bµn” víi c¸c l­ît giao bãng ®­îc chia ®Òu cho c¶ hai bªn. D¹ng thøc ph¸t triÓn ®Ò trong bµi ph¸t biÓu nµy lµ d¹ng thøc song song, ë ®ã c¸c ®Ò ng÷ ®­îc lÆp l¹i chø kh«ng ph¶i ®­îc ph¸t triÓn tõ thuyÕt ng÷. §iÒu nµy kh«ng chØ t¹o nªn ®iÓm tËp trung cña chñ ®Ò mµ cßn t¹o liªn kÕt v¨n b¶n. Ngoµi viÖc thÊy ®­îc chñ ®Ò cña v¨n b¶n, viÖc nghiªn cøu cÊu tróc ®Ò ng÷ chñ ®Ò cßn cho ta thÊy c¸ch thøc mµ th«ng tin ®­îc s¾p ®Æt trong mÖnh ®Ò. Th«ng th­êng c¸c th«ng tin ®· ®­îc biÕt ®Õn hoÆc ®­îc ng­êi nãi tiÒn gi¶ ®Þnh lµ ng­êi nghe ®· biÕt th­êng ®­îc s¾p xÕp ë phÇn ®Ò ng÷. ViÖc s¾p xÕp th«ng tin nh­ vËy th­êng lµ thÓ hiÖn chñ ý cña ng­êi nãi nh­ng ng­êi nghe l¹i rÊt Ýt khi nhËn ra chñ ý ®ã. Trong bµi ph¸t biÓu nµy, ë mét vµi vÞ trÝ ®Ò ng÷, Bush ®· ®­a ra mét sè tiÒn gi¶ ®Þnh:

Our good faith, peaceful efforts to disarm the Iraqi regime, all the decades of deceit and cruelty, before the day of horror can come, recognizing the threat to our country, the terrorist threat to America and the world, their refusal to do so, as our coalition takes away their power, in a free Iraq, the day of your liberation¨ithen the dictator has departed, …

§©y lµ nh÷ng ®iÒu mµ diÔn gi¶ cho lµ thùc tÕ hay nh÷ng ®iÒu ®· biÕt. Thùc ra ®ã chØ lµ nhËn ®Þnh cña riªng «ng vµ «ng muèn mäi ng­êi ®Òu chÊp nhËn nh­ vËy. §ã lµ lý do mµ nh÷ng ®iÒu nµy xuÊt hiÖn ë phÇn ®Ò ng÷. Tuy nhiªn víi c¸ch nh×n phª ph¸n, c¸ch nãi nµy hµm chøa mét sù ¸p ®Æt suy nghÜ.

Ngoµi nh÷ng ph©n tÝch vÒ ®Ò ng÷ chñ ®Ò nh­ trªn, còng cÇn ®Ò cËp thªm mét chót vÒ ®Ò ng÷ liªn nh©n - lo¹i ®Ò ng÷ xuÊt hiÖn rÊt Ýt trong bµi ph¸t biÓu nµy. Trªn thùc tÕ, ë mét diÔn ng«n ph¸t biÓu, sù t­¬ng t¸c gi÷a c¸c tham thÓ th­êng rÊt Ýt nÕu cã. Cßn mét lý do kh¸c ®ã lµ diÔn gi¶ cè ý t¹o mét kho¶ng c¸ch ®èi víi thÝnh gi¶. §iÒu nµy cµng nhÊn m¹nh vµo vÞ trÝ quyÒn lùc cña Bush nh­ chóng ta ®· thÊy ë c¸c phÇn ph©n tÝch tr­íc.

- CÊu tróc vÜ m«

Träng t©m cña phÇn nµy lµ cÊu tróc vÜ m« cña diÔn ng«n. Theo Hoey (1983); Martin and Rothery (1986), cÊu tróc vÜ m« chØ ra mét d¹ng thøc phï hîp vµ mang ®Æc tr­ng cña tõng môc ®Ých giao tiÕp. ChÝnh v× môc ®Ých giao tiÕp g¾n liÒn víi ý ®å cña ng­êi nãi, cho nªn viÖc t×m ra cÊu tróc vÜ m« cña bµi ph¸t biÓu còng sÏ gióp chóng ta râ h¬n vÒ t­ t­ëng cña ng­êi t¹o diÔn ng«n. CÊu tróc ®­îc sö dông lµ: T×nh huèng - vÊn ®Ò - gi¶i ph¸p - vµ ®¸nh gi¸. §Ó minh häa cho cÊu tróc nµy chóng t«i xin ®­îc s¬ l­îc tr×nh bµy vÒ néi dung cña tõng phÇn, thÓ hiÖn qua nh÷ng ph©n ®o¹n cña bµi ph¸t biÓu.

- PhÇn nªu t×nh huèng ®­îc diÔn gi¶ tr×nh bµy trong phÇn ®Çu tiªn cña bµi ph¸t biÓu, nªu ra t×nh h×nh chÝnh trÞ xung quanh vÊn ®Ò I-R¾c, gióp ®Þnh h­íng thÝnh gi¶ vÒ môc ®Ých bµi ph¸t biÓu. PhÇn nµy cña bµi ph¸t biÓu nh»m tr¶ lêi cho c©u hái DiÔn gi¶ ®ang nãi vÒ ai, vÒ vÊn ®Ò g×? §iÓm næi bËt lµ phÇn vÊn ®Ò l¹i ®­îc tr×nh bµy lång ghÐp trong phÇn t×nh huèng. §iÒu nµy còng dÔ hiÓu bëi t×nh huèng mµ diÔn gi¶ ®ang ®Ò cËp theo quan ®iÓm cña ng­êi nãi lµ mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò. Khi nªu vÒ t×nh huèng, Bush ®· kh¸i qu¸t t×nh h×nh chung ®èi víi c¶ thÕ giíi (1), sau lµ ®Õn n­íc MÜ (2) vµ I-R¾c (3). Sau ®©y lµ mét sè c©u tiªu biÓu:

 Events in Iraq have reached the final day of decision. (1)

 The world has engaged in 12 years of diplomacy .(1)

 The US and other nations have pursued efforts to disarm the Iraqi regime without war. (2)

 The US Congress voted to support the use of force against Iraq. (2)

 That regime pledged to destroy weapons of mass destruction. (3)

 The Iraqi regime has used diplomacy to gain time and advantage and it has defied Security Council resolutions. (3)

NÕu nh­ phÇn t×nh huèng diÔn gi¶ tr×nh bµy rÊt kü th× phÇn vÊn ®Ò l¹i chØ víi mét c©u:

 The danger is clear: using chemical, biological or one day nuclear weapons, obtained with the help of Iraq, the terrorists could fulfill their stated ambitions and kill hundreds of thousands of innocent people in our country, or any other.

MÆc dï chØ víi mét c©u, nh­ng vÊn ®Ò ®­îc t¸c gi¶ nªu lªn còng hÕt søc râ rµng vµ næi tréi nhê vµo cÊu tróc c©u mµ diÔn gi¶ lùa chän víi träng t©m lµ “the danger” ë vÞ trÝ ®Ò ng÷ vµ ®Æc biÖt h¬n lµ nã cã tÝnh chÊt khø chØ, tøc lµ ¸m chØ tíi c¸i s¾p ®­îc ®Ò cËp. TiÕp sau ®ã, phÇn gi¶i ph¸p còng ®­îc diÔn gi¶ tr×nh bµy hÕt søc ng¾n gän, chÝnh x¸c nh­ mét mÖnh lÖnh:

 The UN Security Council has not lived up to its responsibilities, so we will rise to ours.

 Saddam Hussein and his sons must leave Iraq within 48 hours. Their refusal to do so will result in military conflict.

C¸i khÐo vµ tµi n¨ng ng«n ng÷ cña diÔn gi¶ n»m ë chç, gi¶i ph¸p mµ «ng ®­a ra hÕt søc “cã lý” sau khi «ng ®· tr×nh bµy rÊt kü vÒ t×nh huèng. Ng­êi MÜ sÏ ®øng lªn nhËn tr¸ch nhiÖm v× Héi §ång B¶o An Liªn Hîp Quèc ®· kh«ng lµm ®­îc ®iÒu ®ã. §iÒu nµy ®· t¹o nªn mét søc thuyÕt phôc rÊt lín ®èi víi thÝnh gi¶.

Thªm vµo ®ã, gi¶i ph¸p l¹i ®­îc minh chøng b»ng phÇn ®¸nh gi¸. Bush ®· dµnh rÊt nhiÒu ng«n tõ ®Ó nãi vÒ mét t­¬ng lai cña I-R¾c còng nh­ c¸c ®éng th¸i chÝnh trÞ mµ MÜ s¾p söa thi hµnh. §©y lµ nh÷ng dù ®o¸n hÕt søc kh¶ quan ®ång thêi lµ sù ®¸nh gi¸ tèt vÒ gi¶i ph¸p ®­a ra. §©y lµ mét phÇn kh¸ dµi trong bµi ph¸t biÓu v× thÕ ngoµi viÖc ®¸nh gi¸ gi¶i ph¸p (4), chóng ta cßn t×m thÊy nh÷ng môc ®Ých kh¸c cña diÔn gi¶ ®ã chÝnh lµ lêi kªu gäi ñng hé cña quÇn chóng thÝnh gi¶ bao gåm d©n chóng I-R¾c (5) vµ sù thÓ hiÖn lßng quyÕt t©m cña Bush (6). D­íi ®©y lµ mét sè c©u tiªu biÓu:

 The tyrant will soon be gone. The day of your liberation is near. (4)

 We are now acting because the risks of inaction would be far greater. (4)

 It is not too late for the Iraqi military to act with honor and protect your country by permitting the peaceful entry of coalition forces. (5)

 No act of theirs can alter the course or shake the resolve of this country. (6)

Nh×n chung, khi cÊu tróc vÜ m« cña bµi ph¸t biÓu ®· ®­îc thÊy râ, chóng ta sÏ thÊy râ h¬n môc ®Ých cña diÔn gi¶ trong bµi ph¸t biÓu nµy. Ban ®Çu bµi ph¸t biÓu kh«ng cã tªn gäi cña nã, sau ng­êi ta quen dÇn víi c¸ch gäi lµ tèi hËu th­ cña tæng thèng Bush göi tæng thèng Hussein. Dùa vµo tªn gäi nµy, ai ®ã cã thÓ cho r»ng môc ®Ých cña diÔn gi¶ chØ lµ ban hµnh mét tèi hËu th­. Tuy nhiªn nÕu thÊy ®­îc cÊu tróc vÜ m« cña bµi ph¸t biÓu, chóng ta sÏ thÊy diÔn gi¶ ®· dÉn d¾t ng­êi nghe nh­ thÕ nµo tõ chç lµm râ vÒ t×nh huèng, ®­a ra vÊn ®Ò, tuyªn bè h­íng gi¶i quyÕt vµ thuyÕt tr×nh vÒ gi¸ trÞ cña nã. Víi mét bµi ph¸t biÓu cã cÊu tróc chÆt chÏ vµ hîp lý nh­ thÕ, kh«ng thÓ nãi lµ diÔn gi¶ kh«ng thÓ hiÖn t­ t­ëng cña m×nh trong ®ã.

Nh­ ®· ®Ò cËp ë phÇn lý thuyÕt, CDA ®Æc biÖt quan t©m ®Õn ng÷ c¶nh cña ng«n b¶n. Trong quy tr×nh ph©n tÝch, Fair Clough ®· ®Æt viÖc ph©n tÝch t×nh huèng vµo giai ®o¹n thø hai, sau khi c¸c yÕu tè thuéc ng«n b¶n ®· ®­îc ph©n tÝch. Trong phÇn nµy, c«ng viÖc chÝnh cña ng­êi ph©n tÝch lµ lÇn l­ît diÔn gi¶i vÒ ng÷ c¶nh t×nh huèng (situational context) vµ ng÷ c¶nh liªn v¨n b¶n (intertextual context).

Trong viÖc nh×n nhËn ng÷ c¶nh, chóng t«i cè g¾ng t¸i hiÖn qu¸ tr×nh mµ c¸c tham thÓ tham gia vµo diÔn ng«n b»ng viÖc tr¶ lêi mét sè c©u hái.

C©u hái thø nhÊt lµ lo¹i ho¹t ®éng nµo? (®ang diÔn ra trong diÔn ng«n). Trong t­¬ng t¸c nµy, lo¹i ho¹t ®éng lµ ph¸t biÓu tr­íc c«ng chóng vÒ mét vÊn ®Ò chÝnh trÞ. C©u hái thø hai lµ Chñ ®Ò cña diÔn ng«n nµy lµ g×?: Chñ ®Ò chÝnh cña ph¸t biÓu lµ vÊn ®Ò I-R¾c vµ mèi ®e däa tõ ®Êt n­íc nµy. §©y lµ mét vÊn ®Ò nãng kÓ tõ vô khñng bè 11 th¸ng 9. Víi bµi ph¸t biÓu nµy, môc ®Ých cña diÔn gi¶ cã thÓ nãi lµ ®a chiÒu mµ trong ®ã quan träng nhÊt lµ ®­a ra mét tèi hËu th­ cho tæng thèng Hussein. Mét môc ®Ých kh¸c n÷a cña diÔn gi¶ lµ mét lÇn n÷a th«ng b¸o cho thÕ giíi vÒ mét cuéc chiÕn rÊt cã thÓ sÏ x¶y ra t¹i I-R¾c. Bªn c¹nh ®ã diÔn gi¶ còng nhÊn m¹nh l¹i nguyªn nh©n s©u sa cña ®éng th¸i chÝnh trÞ cña MÜ s¾p ®­îc thùc thi ë I-R¾c. Së dÜ ng­êi ph©n tÝch dïng tõ mét lÇn n÷a, vµ nhÊn m¹nh l¹i lµ v×, tæng thèng Bush còng ®· ®«i lÇn ph¸t biÓu vÒ vÊn ®Ò nµy vµ bµi ph¸t biÓu nµy chØ lµ mét trong mét chuçi c¸c bµi ph¸t biÓu vÒ cïng mét vÊn ®Ò. C©u hái thø ba lµ nh÷ng ai lµ tham thÓ vµ quan hÖ cña hä nh­ thÓ nµo? Trong diÔn ng«n nµy, tham thÓ lµ tæng thèng MÜ George Bush víi vai lµ diÔn gi¶ vµ d©n chóng MÜ lµ thÝnh gi¶ chÝnh thøc. DiÔn gi¶ ®Æt m×nh ë vÞ trÝ cao nhÊt víi t­ c¸ch lµ tæng thèng - l·nh tô chÝnh trÞ tèi cao b»ng viÖc ®­a ra mét bµi ph¸t biÓu t¹i Cross Hall. Trong suèt bµi ph¸t biÓu dµi 14 phót, kh«ng cã sù trao ®æi ý kiÕn tõ phÝa ng­êi nghe - ®iÒu nµy cho thÊy vÞ trÝ ®éc quyÒn cña diÔn gi¶ trong diÔn ng«n nµy.

Lo¹i diÔn ng«n lu«n Èn chøa trong nã sù mÆc ®Þnh vÒ mèi quan hÖ x· héi cña c¸c tham thÓ. Th«ng th­êng, c¸c chÝnh trÞ gia th­êng chän c¸ch gi¸n tiÕp ®Ó ®­a h×nh ¶nh cña m×nh vµo c«ng chóng vÝ dô qua c¸c ho¹t ®éng x· héi hay xuÊt hiÖn trªn c¸c ch­¬ng tr×nh truyÒn h×nh. Trong tr­êng hîp nµy, Bush ®· chän c¸ch biÓu d­¬ng h×nh ¶nh cña m×nh mét c¸ch trùc tiÕp, thÓ hiÖn quyÒn lùc cña m×nh vµ gi÷ mét kho¶ng c¸ch x· héi ®èi víi thÝnh gi¶. Vai cßn l¹i cña diÔn ng«n thuéc vÒ c«ng chóng xÐt trªn nghÜa réng v× kh«ng chØ c«ng chóng MÜ l¾ng nghe bµi ph¸t biÓu nµy mµ cã thÓ lµ c«ng chóng ®©y ®ã trªn toµn thÕ giíi. V× kh«ng cã sù t­¬ng t¸c tõ phÝa thÝnh gi¶ nªn c©u hái liÖu thÝnh gi¶ cã hiÓu ®­îc chñ ®Ò, môc ®Ých còng nh­ mèi quan hÖ víi diÔn gi¶ nh­ diÔn gi¶ ngÇm ®Þnh hay kh«ng kh«ng thÓ ®­îc lµm râ. Tuy nhiªn cã mét thùc tÕ lµ thÝnh gi¶ thuéc c¸c nhãm ng­êi cã t­ t­ëng chÝnh trÞ kh¸c nhau víi ý thøc vÒ mèi quan hÖ x· héi kh¸c nhau trong kiÕn thøc nÒn cña m×nh sÏ lÜnh héi bµi ph¸t biÓu nµy mét c¸ch kh¸c nhau. Cã thÓ nãi hä lµ nh÷ng tham thÓ ë c¸c t×nh huèng kh¸c nhau. C©u hái cuèi cïng lµ ng«n ng÷ ®ãng vai trß g× trong diÔn ng«n nµy? Ng«n ng÷ ®­îc sö dông tr­íc hÕt nh­ mét c«ng cô ®Ó truyÒn t¶i th«ng tin, yªu cÇu hµnh ®éng vµ biÓu hiÖn th¸i ®é. Vai trß s©u sa h¬n thÕ cña ng«n ng÷ lµ thÓ hiÖn vµ duy tr× quyÒn lùc.

Theo FairClough (2001), bÊt cø v¨n b¶n nµo còng n»m trong mét tiÕn tr×nh lÞch sö vµ cã quan hÖ tíi c¸c v¨n b¶n kh¸c. Bµi diÔn v¨n cña tæng thèng Bush kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ. NÕu nh×n vµo lÞch sö c¸c bµi ph¸t biÓu cña tæng thèng MÜ, chóng ta sÏ thÊy mét lo¹t c¸c bµi ph¸t biÓu cã liªn hÖ víi nhau vÒ c¸c vÊn ®Ò ®­îc ®Ò cËp. §iÓn h×nh lµ c¸c bµi ph¸t biÓu cña «ng Bush ngµy 26/02/2003, 07/10/2001, vµ 12/09/2002. ChÝnh v× lÏ mét v¨n b¶n nµy lu«n cã mèi quan hÖ víi c¸c v¨n b¶n kh¸c, hay nãi réng h¬n lµ diÔn ng«n lu«n cã tÝnh lÞch sö, khi c¸c tham thÓ tham gia vµo diÔn ng«n, hä cÇn ý thøc ®­îc ®iÒu nµy. Víi vÞ trÝ lµ diÔn gi¶ khi ®­a ra bµi ph¸t biÓu nµy, «ng Bush tiÒn gi¶ ®Þnh r»ng thÝnh gi¶ cña «ng ®· cã kiÕn thøc vÒ c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan. Trong bµi ph¸t biÓu chóng ta b¾t gÆp rÊt nhiÒu tiÒn gi¶ ®Þnh nh­ vËy. VÝ dô ngay c©u ®Çu tiªn diÔn gi¶ nãi:

 Events in Iraq have now reached the final days of decision.

T¸c gi¶ ®· tiÒn gi¶ ®Þnh lµ cã mét sè sù kiÖn ë I-R¾c vµ cho r»ng ng­êi nghe hiÓu ®ã lµ nh÷ng sù kiÖn nµo. Víi t­ c¸ch lµ ng­êi tiÕp nhËn ng«n b¶n, thÝnh gi¶ cã ®¹t tíi ®­îc sù diÔn gi¶i nh­ ng­êi nãi mong chê hay kh«ng cßn phô thuéc rÊt nhiÒu vµo viÖc hä cã x¸c ®Þnh ®­îc mèi liªn hÖ cña diÔn ng«n nµy víi c¸c diÔn ng«n kh¸c hay kh«ng. Tuy nhiªn lµ mét chÝnh trÞ gia giµu kinh nghiÖm, «ng Bush kh«ng bá löng tiÒn gi¶ ®Þnh ë ®ã mµ ë nh÷ng dßng sau, «ng ®· lµm râ ®Ó ch¾c ch¾n r»ng ngay c¶ nh÷ng thÝnh gi¶ thiÕu th«ng tin nhÊt còng hiÓu «ng ®Þnh nãi g×. Nh÷ng sù kiÖn ®ã lµ:

 That regime pledged to reveal and destroy weapons of mass destruction..., We have passed dozen of resolutions in the UN Security Council...,

 We have sent hundreds of inspectors...,

 It (the regime) has uniformly defied Security Council resolutions...,

 UN weapon inspectors have been threatened ...

ViÖc diÔn gi¶i c¸c qu¸ tr×nh cña diÔn ng«n ®· lµm râ mèi quan hÖ x· héi cña c¸c tham thÓ vµ sù tham gia cña hä vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt còng nh­ tiÕp nhËn ng«n b¶n. ë ®©y mèi quan hÖ gi÷a c¸c tham thÓ lµ mèi quan hÖ kh«ng c©n xøng vÒ quyÒn lùc. §iÒu nµy còng ®­îc kh¼ng ®Þnh l¹i qua thùc tÕ lµ sù t­¬ng t¸c thiªn vÒ mét chiÒu: cã tiÕp nhËn nh­ng kh«ng cã ph¶n håi tõ mét phÝa tham thÓ.

4. Gi¶i thÝch

Trong giai ®o¹n cuèi cïng cña bµi ph©n tÝch nµy, diÔn ng«n ®­îc nh×n nhËn nh­ mét thµnh tè cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi ®Ó thÊy t¸c ®éng cña x· héi ®èi víi diÔn ng«n vµ ng­îc l¹i.

Thø nhÊt: t¸c ®éng cña x· héi lªn diÔn ng«n nµy nh­ thÕ nµo?. Bèi c¶nh chÝnh trÞ chøa ®ùng diÔn ng«n nµy lµ cuéc chiÕn gi÷a hai phÝa: PhÝa MÜ (cã thÓ h¹n ®Þnh lµ chÝnh quyÒn cña tæng thèng Bush) vµ phÝa I-R¾c. Trong mét thêi gian dµi, cuéc chiÕn nµy tån t¹i d­íi d¹ng xung ®ét kinh tÕ chÝnh trÞ ngµy cµng trë nªn s©u s¾c mµ diÔn tr×nh cña nã ®· ®­îc ®¸nh dÊu b»ng c¸c bµi chØ trÝch cña ®«i bªn. Quan hÖ quyÒn lùc ®­îc h×nh thµnh vµ thay ®æi nh­ kÕt qu¶ cña bÊt cø cuéc chiÕn nµo. ChÝnh quan hÖ quyÒn lùc ®­îc h×nh thµnh mµ ë ®ã «ng Bush n¾m phÇn quyÒn lùc m¹nh h¬n ®· ®Æt «ng Bush vµo vÞ trÝ ng­êi buéc téi trong diÔn ng«n nµy. PhÝa MÜ ®ang chiÕm ­u thÕ v× thÕ Bush míi cã thÓ ®­a ra lêi c¸o buéc hïng hån cho Hussein. §©y chØ lµ mét trong sè nh÷ng luËn ®iÓm ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng diÔn ng«n nµy bÞ quy ®Þnh bëi quan hÖ x· héi. Sù quy ®Þnh cña x· héi ®èi víi diÔn ng«n l¹i cÇn trung gian lµ kiÕn thøc nÒn cña nguêi nãi trong qu¸ tr×nh s¶n sinh ng«n b¶n vµ cña ng­êi nghe trong qu¸ tr×nh tiÕp nhËn ng«n b¶n. NÕu ng­êi nghe cã vµ vËn dông ®­îc khèi kiÕn thøc nÒn vÒ quan hÖ x· héi nµy th× khi ®ã hiÖu qu¶ cña diÔn ng«n sÏ t¸c ®éng trë l¹i ®Ó thay ®æi quan hÖ x· héi.

Thø hai, diÔn ng«n nµy t¸c ®éng l¹i quan hÖ x· héi nh­ thÕ nµo? DiÔn ng«n ®­îc chän ph©n tÝch lµ mét diÔn ng«n cã vÞ trÝ rÊt quan träng trong qu¸ tr×nh cuéc chiÕn.

DiÔn ng«n ®· ®¸nh dÊu mét b­íc ngoÆt quan träng cña cuéc chiÕn tõ ®èi tho¹i chuyÓn sang chiÕn tranh vò trang. H¬n thÕ n÷a, diÔn ng«n cßn cñng cè vÞ trÝ quyÒn lùc cña tham thÓ - diÔn gi¶, ®iÒu nµy l¹i tiÕp tôc t¸c ®éng ®Õn c¸c diÔn ng«n sau nµy. DiÔn ng«n cã thÓ lµm thay ®æi c¸ch nghÜ cña c«ng chóng vÒ n­íc MÜ, n­íc I-R¾c, hay vÒ cuéc chiÕn. DiÔn ng«n nh­ mét lêi tuyªn chiÕn cã thÓ khuÊy ®éng nh÷ng lµn sãng ph¶n ®èi hay ®ång t×nh trªn toµn thÕ giíi. KÕt luËn ®­îc ®­a ra ë ®©y lµ diÔn ng«n vµ quan hÖ x· héi cã t¸c ®éng biÖn chøng qua l¹i, chÝnh v× lÏ ®ã mµ bao ®êi nay con ng­êi ®· dïng rÊt nhiÒu lêi lÏ ®Ó thùc hiÖn hay gi¶i quyÕt xung ®ét x· héi.

5. KÕt luËn

Tãm l¹i, m« h×nh ph©n tÝch CDA do Fairclough ®­a ra ®· lµm cho CDA mang tÝnh chÊt ng«n ng÷ häc cao vµ còng thuyÕt phôc h¬n so víi nh÷ng bµi b×nh luËn “trµn lan” mµ Halliday (1985) ®· c¶nh b¸o. PhÇn ph©n tÝch còng cho thÊy vai trß cña ng«n ng÷ trong ®êi sèng x· héi cña con ng­êi. DiÔn ng«n kh«ng chØ lµ tËp qu¸n mµ cßn lµ sù thÓ hiÖn x· héi v¨n ho¸. KÕt qu¶ ph©n tÝch còng cho thÊy viÖc sö dông ng«n ng÷ mang tÝnh môc ®Ých rÊt cao nh»m thÓ hiÖn quyÒn lùc vµ quan hÖ x· héi, nh­ Bakhtin ®· kh¼ng ®Þnh c¸ch ®©y nhiÒu thËp kØ: “TÊt c¶ c¸c tr­êng hîp sö dông ng«n ng÷ ®Òu lµ ng«n ng÷ sö dông theo mét quan ®iÓm, trong mét ng÷ c¶nh, vµ h­íng ®Õn mét diÔn gi¶ nhÊt ®Þnh”.