Muoán Laáy Maät Ñöøng Phaù Toå Ong

Muoán Laáy Maät Ñöøng Phaù Toå Ong

     Ngaøy 7 thaùng 5 naêm 1931, möôøi ngaøn ngöôøi ôû chaâu thaønh Nöõu Öôùc ñöôïc muïc kích moät cuoäc saên ngöôøi soâi noåi chöa töøng thaáy. Moät traêm naêm möôi lính coâng an bao vaây moät caên phoá ñeå baét teân töôùng cöôùp Crowley, bieät danh laø "Hai Suùng" vì luùc naøo y cuõng mang hai caây suùng ôû trong mình. Hoï leo leân maùi nhaø baén xuoáng, ñaët suùng lieân thinh treân noùc nhöõng nhaø chung quanh, duøng hôi cay vaø trong hôn moät tieáng ñoàng hoà caû moät khu myõ leä nhaát cuûa Nöõu Öôùc vang leân tieáng suùng vaø tieáng "laïch taïch" cuûa lieân thinh. Crowley nuùp sau chieác gheá baønh ñeäm boâng, baén laïi lính khoâng ngöøng.

      Khi baét ñöôïc y roài, vieân giaùm ñoác Caûnh saùt tuyeân boá: "Noù vaøo haïng toäi nhaân nguy hieåm nhaát. Noù muoán gieát ngöôøi laø gieát, khoâng vì moät lyù do gì heát".

      Nhöng coøn chính toäi nhaân, Crowley, y töï xeùt y ra sao? Muoán bieát, baïn haõy ñoïc haøng sau naøy maø y vöøa choáng cöï vôùi lính vöøa vieát ñeå laïi cho ñôøi: "Döôùi lôùp aùo naøy, traùi tim ta ñaäp, chaùn ngaùn nhöng thöông ngöôøi khoâng daùm laøm haïi moät ai heát".

      Khoâng muoán laøm haïi ai heát! Vaäy maø tröôùc ñoù maáy ngaøy, khi moät ngöôøi lính Caûnh saùt laïi gaàn y ñeå hoûi giaáy pheùp laùi xe hôi, thì y xaû ngay moät loaït suùng, gieát ngöôøi ñoù töùc thì. Moät keû saùt nhaân khoâng gôùm maùu nhö vaäy maø coøn töï khoe: "Traùi tim thöông ngöôøi, khoâng muoán laøm haïi ai heát!".

      Tröôùc khi ngoài leân gheá ñieän ñeå chòu töû hình taïi khaùm Sing Sing, y coøn than: "Toâi chæ töï veä maø ngöôøi ta xöû toâi nhö vaäy ñoù".

      Nghóa laø trong thaâm taâm, y nhaát ñònh khoâng chòu nhaän y coù toäi.

      Baïn seõ noùi: "Thì chæ coù noù nghó theá, chöù coøn ai laï ñôøi nhö vaäy nöõa".

      Khoâng ñaâu, thöa baïn: keû thuø soá moät cuûa nöôùc Myõ, Al Capone, teân ñaàu ñaûng aên cöôùp ñaõ laøm cho chaâu thaønh Chicago kinh khuûng, cuõng noùi: "Ta ñaõ duøng nhöõng naêm töôi ñeïp nhaát trong ñôøi ñeå mua vui cho thieân haï, vaäy maø phaàn thöôûng chæ laø bò chöûi, vaø bò saên baét nhö moät con thuù döõ".

      Maø caû Dutch Schultz, moät trong nhöõng teân cöôùp lôïi haïi nhaát ôû Nöõu Öôùc cuõng tuyeân boá vôùi moät kyù giaû raèng y laø aân nhaân cuûa thieân haï.

      Vieân giaùm ñoác khaùm Sing Sing, oâng Lawes, vieát: "ÔÛ Sing Sing, nhöõng toäi nhaân ñeàu töï cho hoï cuõng coù taâm traïng thoâng thöôøng khoâng khaùc ñôøi chi heát. Cuõng lyù luaän giaûng giaûi taïi sao chuùng baét buoäc phaûi caïy tuû saét hoaëc boùp coø... vaø tuyeân boá raèng boû tuø chuùng thaät laø baát coâng".

      Neáu ba teân cöôùp ñoù vaø caû boïn khoán naïn ñöông naèm trong khaùm, töï cho mình voâ toäi nhö vaäy thì nhöõng ngöôøi maø chuùng ta gaëp moãi ngaøy ôû ngoaøi ñöôøng, caû caùc baïn nöõa, caû toâi nöõa, chuùng ta ra sao?

      Cho neân oâng John Wanamaker, moät thöông gia lôùn coù laàn ñaõ töï thuù: "Töø ba möôi naêm nay, toâi ñaõ hieåu raèng: söï chæ trích chaúng ích lôïi gì heát". OÂng ñaõ sôùm hieåu baøi hoïc ñoù. Rieâng toâi, toâi ñaõ phaûi phaán ñaáu trong moät phaàn ba theá kyû tröôùc khi thaáy loù ra aùnh saùng cuûa chaân lyù naøy: "Duø ngöôøi ta coù loãi naëng ñeán ñaâu, thì trong moät traêm laàn, tôùi chín möôi chín laàn ngöôøi ta töï cho laø voâ toäi".

      Chæ trích ñaõ voâ ích maø coøn nguy hieåm, vì laøm thöông toån loøng töï aùi cuûa ngöôøi vaø gaây ra oaùn thuø. Hôn nöõa, keû bò ta chæ trích töï nhieân seõ haèn hoïc chæ trích laïi ta, nhö oâng toång tröôûng Boä Noäi vuï Albert Fall, vì aên hoái loä moät traêm ngaøn ñoàng maø duøng göôm suùng ñaøn aùp keû bò öùc hieáp, sau vôõ lôû, bò ngoài khaùm, laøm cho dö luaän toaøn quoác oaùn hôøn Chính phuû, ñaûng Coäng hoøa suyùt ñoå, Toång Thoáng Harding bò giaøy voø, lo laéng ñeán ñoãi ít naêm sau thì cheát. Vaäy maø khi ngöôøi ta traùch y ñaõ lôïi duïng loøng tin caäy cuûa baïn laø oâng Harding vaø phaûn oâng, thì vôï y nhaûy choàm choàm leân, khoùc söôùt möôùt vaën tay böùt toùc, ruûa ñôøi, la lôùn: "Khoâng! khoâng! choàng toâi khoâng phaûn ai heát. Caû moät toøa nhaø ñaày vaøng cuõng khoâng quyeán ruõ ñöôïc choàng toâi. Choàng toâi ñaõ bò ngöôøi ta phaûn".

      Taâm traïng con ngöôøi nhö vaäy ñoù. Keû laøm quaáy oaùn traùch ñuû moïi ngöôøi, maø chaúng bao giôø oaùn traùch mình caû. Baïn cuõng nhö vaäy vaø toâi cuõng nhö vaäy. Cho neân töø nay, moãi laàn muoán chæ trích ai, ta neân nhôù hai töôùng cöôùp Capone vaø Crowley, nhôù Boä tröôûng Boä noäi vuï Fall. Ta neân hieåu raèng nhöõng lôøi chæ trích ta thoát ra, cuõng nhö con chim boà caâu, bao giôø noù cuõng trôû veà choã cuõ. Keû bò ta chæ trích chaéc chaén seõ tìm heát lyù leõ ñeå töï baøo chöõa vaø trôû laïi buoäc toäi ta.

      Vaø hieåu vaäy neân oâng Abraham Lincoln ñaõ ñeå laïi caùi danh laø coù taøi daãn ñaïo quaàn chuùng böïc nhaát trong lòch söû loaøi ngöôøi. Hoài thieáu thôøi oâng nhieät lieät chæ trích baát cöù ai, thaäm chí tôùi vieát nhöõng thô phuùng thích ñeå cheá gieãu ngöôøi ta roài ñem lieäng cuøng ñöôøng cho thieân haï ñoïc cöôøi chôi. Moät laàn cuõng vì thoùi ñoù, suyùt gaây neân moät cuoäc ñaáu göôm. Töø ñoù chaúng nhöõng oâng khoâng bao giôø nhaïo baùng, mæa mai ai nöõa, maø coøn khoan dung deã daõi vôùi moïi ngöôøi. Chaâm ngoân cuûa oâng laø: "Ñöøng xeùt ngöôøi, neáu ta khoâng muoán ngöôøi xeùt laïi ta".

      Trong thôøi Nam Baéc chieán tranh, coù moät laàn baïi quaân phöông Nam, ban ñeâm chaïy tôùi moät con soâng, vì möa baõo maø nöôùc daâng cao khoâng theå naøo qua noåi. OÂng ñaùnh daây theùp, roài muoán chaéc chaén hôn, laïi sai ngöôøi mang hieäu leänh cho ñaïi töôùng Meade caàm ñaàu quaân phöông Baéc baûo phaûi laäp töùc taán coâng quaân Phöông Nam do töôùng Lee caàm ñaàu. Nhöng Meade vì ngaàn ngöø, treã naûi ñaõ laøm ngöôïc haún leänh oâng vaø ñeå cho quaân Phöông Nam thöøa luùc möïc nöôùc xuoáng, qua soâng maø thoaùt ñöôïc, lôõ maát cô hoäi ñoäc nhaát, vì chæ moät traän ñoù coù theå chaám döùt cuoäc Nam Baéc töông taøn.

      OÂng Lincoln giaän laém, la: "Trôøi cao ñaát daøy, nhö vaäy laø nghóa lyù gì?" .

      Roài oâng than vôùi con raèng: "Quaân ñòch ôû trong tay ta maø ñeå cho noù thoaùt! Trong tình theá ñoù baát cöù ai caàm quaân cuõng coù theå ñaùnh baïi töôùng Lee. Maø neáu cha coù maët taïi ñoù, chaéc chaén ñaõ thaéng traän roài!". Ñoaïn oâng haäm höïc vieát böùc thö naøy:

      Ñaïi töôùng thaân meán, Toâi khoâng tin raèng oâng nhaän chaân ñöôïc söï ñaïi töôùng Lee troán thoaùt tai haïi laø döôøng naøo! Quaân ñoäi y ôû trong tay ta, vaø vì y ñaõ baïi nhieàu phen, neáu ñaùnh ngay luùc ñoù thì chí moät traän thì chieán tranh ñaõ keát lieãu. Nay thì noù seõ keùo daøi ra khoâng bieát ñeán bao giôø. Thöù hai tröôùc, oâng ñaõ khoâng thaéng noåi Lee, baây giôø y ñaõ qua soâng, maø löïc löôïng cuûa oâng chæ coù theå baèng hai phaàn ba hoâm ñoù thì laøm sao thaéng noåi y ñöôïc nöõa?

      ... Dòp may ngaøn naêm moät thuôû cuûa oâng ñaõ qua roài vaø khoâng ai thaáu noåi noãi buoàn khoå cuûa toâi!...

      Nhöng böùc thö ñoù, böùc thö traùch nheï nhaøng coù vaäy, oâng vieát roài maø khoâng gôûi. Sau khi oâng cheát, ngöôøi ta tìm thaáy trong giaáy tôø cuûa oâng.

      Vaäy coù leõ oâng ñaõ töï nghó: "Haõy khoan, ñôïi moät chuùt... ñöøng haáp taáp. Ta ngoài yeân oån trong toøa Baïch OÁc naøy maø ra leänh thì thaät deã. Nhöng neáu ta ñaõ coù maët taïi baõi chieán tröôøng, neáu nhö oâng Meade töø maáy tuaàn nay, ta ñaõ thaáy maùu chaûy, ñaõ nghe tieáng reân la cuûa lính bò thöông hoaëc haáp hoái, thì coù leõ ta cuõng khoâng haêng haùi taán coâng keû ñòch laém. Vaû laïi, neáu ta coù tính ruït reø cuûa Meade thì ta cuõng haønh ñoäng y nhö oâng ta. Thoâi, vieäc ñaõ vaäy roài, noùi cuõng voâ ích. Gôûi böùc thö naøy ñi, duø ta coù haû giaän chuùt ñænh, nhöng Meade seõ traùch laïi ta, sinh ra oaùn giaän, maát loøng töï tin cuûa oâng ta ñi, vaø bieát ñaâu oâng chaúng töø chöùc nöõa".

      Laø vì oâng ñaõ kinh nghieäm raèng nhöõng lôøi nghieâm traùch khoâng coù ích lôïi gì caû.

      Theo Theodore Roosevelt keå laïi raèng hoài oâng coøn laøm Toång Thoáng, moãi laàn gaëp ñieàu khoù xöû, thöôøng ngaû löng vaøo gheá, nhìn leân taám hình cuûa Lincoln treo treân töôøng vaø töï hoûi: "Lincoln ôû ñòa vò mình, seõ xöû trí ra sao? giaûi quyeát ra sao?" .

      Chuùng ta cuõng vaäy, laàn sau coù muoán "xaøi" ai, haõy ruùt taám giaáy naêm myõ kim ôû trong tuùi ra maø ngaém hình Lincoln treân ñoù vaø töï hoûi raèng: "ÔÛ vaøo ñòa vò ta, Lincoln xöû trí ra sao?" vaø muoán söûa ñoåi ngöôøi, ta haõy söûa ñoåi ta tröôùc ñaõ. Nhö vaäy coù lôïi hôn vaø... ít nguy hieåm hôn".

      Khoång Töû noùi: "Khi böïc cöûa nhaø ta dô thì ñöøng cheâ noùc nhaø beân sao ñaày tuyeát".

      Hoài nhoû toâi töï phuï laém. Moät laàn nhaän ñöôïc böùc thö coù theâm maáy chöõ naøy: "Thö naøy ñoïc cho ngöôøi ta vieát, maø khoâng coi laïi". Toâi thích haøng chöõ ñoù laém vì toâi thaáy noù cho ta coù veû quan troïng vaø beà boän coâng vieäc. Roài moät hoâm, muoán leân maët vôùi moät tieåu thuyeát gia, toâi vieát thö cho oâng ta vaø cuõng theâm haøng chöõ aáy. Tieåu thuyeát gia ñoù gôûi traû böùc thö vaø theâm vaøo: "Chæ coù söï ngu xuaån cuûa oâng môùi ví ñöôïc vôùi söï thoâ loã cuûa oâng thoâi".

      Noùi cho ñuùng, toâi ñaõ voâ leã vaø nhöõng lôøi chæ trích ñoù khoâng phaûi laø khoâng ñaùng. Nhöng vì toâi chæ laø moät thaèng ngöôøi, neân toâi thaáy nhuïc laém vaø thaâm oaùn tieåu thuyeát gia ñoù ñeán noãi möôøi naêm sau, khi hay tin oâng ta cheát toâi ñaõ chaúng tieác moät ngöôøi coù taøi maø chæ nhôù tôùi söï oâng ñaõ laøm thöông toån loøng töï aùi cuûa toâi.

      Vaäy baïn muoán ngöôøi ta oaùn tôùi cheát, thì haõy duøng nhöõng lôøi chæ trích cay ñoäc. Coøn khoâng thì neân nhôù raèng loaøi ngöôøi khoâng phaûi luoân coù lyù trí ñaâu. Hoï haønh ñoäng suy nghó theo tình caûm, thaønh kieán, loøng kieâu caêng vaø hôïm hónh cuûa hoï. Söï chæ trích ví nhö moät moài löûa, maø loøng kieâu caêng cuûa con ngöôøi laø moät kho thuoác suùng, gaëp nhau töùc buøng noå, gieo tai haïi voâ cuøng.

      Benjamin Franklin hoài nhoû vuïng xöû bao nhieâu thì sau naøy laïi gioûi veà khoa taâm lyù vaø duïng nhaân baáy nhieâu cho neân ñöôïc boå laøm söù thaàn Hueâ Kyø taïi Phaùp. Bí quyeát cuûa söï thaønh coâng ñoù laø oâng khoâng bao giôø chæ trích ai heát vaø chæ thaønh thöïc ca tuïng ñöùc tính cuûa ngöôøi thoâi.

      Chæ trích oaùn traùch ngöôøi, buoäc loãi cho ngöôøi thì keû ñieân naøo cuõng bieát. Nhöng hieåu ngöôøi vaø tha thöù cho ngöôøi thì phaûi coù taâm hoàn cao caû vaø söùc töï chuû maïnh meõ môùi ñöôïc.

      Carlyle noùi: "Muoán xeùt ñoä löôïng cuûa ai chæ caàn xem caùch xöû söï cuûa ngöôøi ñoù vôùi keû döôùi". Vaäy ñaùng leõ buoäc toäi, chæ trích ai thì ta phaûi raùn hieåu hoï, tìm nguyeân nhaân nhöõng haønh vi cuûa hoï. Ñoù laø nguoàn goác cuûa caûm tình, khoan dung vaø hoøa haûo.

      Ñöùc Thöôïng Ñeá kia maø coøn ñôïi khi ngöôøi ta cheát roài môùi xeùt coâng vaø toäi. Taïi sao ngöôøi phaøm nhö chuùng ta laïi nghieâm khaéc hôn Ngaøi?

Phaàn Hai

Moät Bí Quyeát Quan Troïng
Trong Pheùp Xöû Theá

     Muoán daãn duï ai laøm vieäc theo yù ta, chæ coù caùch laø laøm cho ngöôøi aáy phaùt khôûi caùi yù muoán laøm vieäc ñoù.

      Xin caùc baïn nhôù kyõ ñieàu aáy.

      Xin caùc baïn nhôù raèng khoâng coù moät caùch thöù hai naøo nöõa.

      Ñaõ ñaønh, baïn coù theå chóa suùng saùu vaøo buïng moät ngöôøi qua ñöôøng maø baét ngöôøi ñoù phaûi côûi ñoàng hoà ra ñöa cho baïn. Baïn cuõng coù theå baét moät ngöôøi laøm coâng phaûi chaêm chæ laøm vieäc cho tôùi khi baïn quay löng ñi, baèng caùch doïa toáng coå haén ra cöûa.

      Caàm chieác roi maây, baïn coù theå baét con nít vaâng lôøi ñöôïc. Nhöng nhöõng caùch taøn baïo ñoù coù nhöõng phaûn öùng tai haïi laém. Muoán caûm ñoäng ai vaø daãn duï ngöôøi ñoù haønh ñoäng, chæ coù moät caùch laø ngöôøi ta muoán gì, cho ngöôøi ta caùi ñoù.

      Maø chuùng ta muoán nhöõng gì? Ít laém, nhöng khi chuùng ta ñaõ muoán thì chuùng ta naèng naëc ñoøi cho kyø ñöôïc. Nhöõng caùi chuùng ta muoán laø:

      1. Söùc khoûe vaø sanh maïng.

      Freud, nhaø baùc hoïc Ñöùc tröù danh veà beänh thaàn kinh noùi raèng hai thì duïc caêm baûn cuûa nhaân loaïi laø tình duïc vaø thò duïc huyeãn ngaõ.

      Trieát gia John Dewey noùi: thò hieáu maïnh nhaát cuûa nhaân loaïi laø thò duïc huyeãn ngaõ. Xin caùc baïn nhôù kyõ boán chöõ: "Thò duïc huyeãn ngaõ". Nghóa noù voâ cuøng vaø baïn seõ gaëp noù trong cuoán saùch naøy.

      Baûy thò duïc khaùc ñeàu deã thoûa maõn, duy coù thò duïc ñoù ít khi ñöôïc thoûa laém, tuy noù cuõng khaån caáp nhö aên vaø nguû.

      Abraham Lincoln noùi: "Ai cuõng muoán ñöôïc ngöôøi ta khen mình". Chuùng ta ñeàu theøm khaùt nhöõng lôøi khen chaân thaønh maø than oâi! ít khi ngöôøi ta cho ta caùi ñoù.

      Nhöng keû naøo ñaõ hoïc ñöôïc caùi bí quyeát laøm thoûa maõn loøng ñoùi khaùt lôøi khen ñoù, noù tuy kín ñaùo maø daøy voø ngöôøi ta, ñaâm reã trong loøng ngöôøi ta, thì keû aáy "naém ñöôïc moïi ngöôøi trong tay mình" vaø ñöôïc moïi ngöôøi toân troïng suøng baùi, nghe lôøi, "khi cheát ñi, keû ñaøo huyeät choân ngöôøi ñoù cuõng coøn phaûi khoùc nöõa".

      Loaøi vaät khoâng coù duïc voïng aáy. Nghieâm quaân cuûa toâi kheùo nuoâi heo vaø boø, kyø ñaáu xaûo canh noâng naøo oâng cuõng ñöôïc giaûi thöôûng. ÔÛ nhaø, oâng ghim heát thaûy baèng caáp ñoù leân treân moät taám luïa traéng, khaùch khöùa laïi oâng môû ra khoe. Heo thaûn nhieân ñoái vôùi nhöõng giaûi thöôûng aáy, coøn oâng thì khoaùi laém, vì nhöõng giaûi thöôûng ñoù cho oâng aùi caûm töôûng raèng oâng raát quan troïng.

      Neáu caùc baäc tieàn nhaân khoâng coù thò duïc trôû neân quan troïng ñoù, thì vaên minh khoâng coù vaø chuùng ta cuõng chæ nhö loaøi vaät thoâi.

      Nhôø nhu caàu ñoù maø moät thaày lyù queøn, trong moät tieäm taïp hoùa, hoïc löïc dôû dang, mua nhöõng saùch luaät raùch naùt veà maûi mieát hoïc ñeå roài trôû neân moät vó nhaân: Lincoln. Caùc vaên haøo, thi haøo vieát ñöôïc nhöõng cuoán saùch baát huû, caùc oâng "vua" daàu löûa, xe hôi... trôû neân trieäu phuù ñeàu nhôø thò duïc ñoù caû.

      Gia ñình ít ngöôøi maø caát ngoâi nhaø cöïc roäng lôùn, mua chieác xe hôi kieåu môùi nhaát, saém boä ñoà cho hôïp thôøi trang, khoe söï hoïc haønh taán tôùi cuûa mình: cuõng ñeàu do thò duïc ñoù heát. Cuõng chæ vì muoán thoûa loøng ao öôùc trôû neân moät danh nhaân, maø bieát bao thanh nieân Myõ thaønh töôùng cöôùp lôïi haïi, nhöõng tay saùt nhaân khoâng gôùm maùu, cho ñeán noãi chuùng bò baét roài thì ñoøi cho ñöôïc ñoïc ngay nhöõng tôø baùo ñeâ tieän trong ñoù ngöôøi ta taû chuùng nhö nhöõng vò anh huøng. Ñöôïc coi hình chuùng treân maët baùo beân caïnh hình nhöõng danh nhaân theá giôùi, chuùng queân caùi gheá ñieän noù ñôïi chuùng.

      Muoán bieát tính tình, tö caùch moät ngöôøi ra sao, ta chæ caàn xeùt ngöôøi ñoù duøng nhöõng phöông tieän naøo ñeå thoûa maõn thò duïc huyeãn ngaõ.


1 2 

      Nhieàu vó nhaân trong theá giôùi cuõng maéc caùi taät töï khoe mình laø quan troïng. George Washington baét moãi ngöôøi phaûi xöng tuïng oâng laø: "Hueâ Kyø Toång Thoáng Ñaïi nhaân". Kha Luaân Boá ñoøi cho ñöôïc caùi danh laø "Ñeà Ñoác Ñaïi Taây Döông vaø Phoù Vöông AÁn Ñoä". Catherin, Nöõ hoaøng nöôùc Nga, khoâng chòu ñoïc nhöõng thö maø ngoaøi khoâng ñeà: "Hoaøng Ñeá ngöï laõm". Baø Toång Thoáng Lincoln, moät hoâm, döõ nhö coïp caùi, quay laïi maéng baø Grant giöõa dinh Baïch OÁc: "Sao? Toâi chöa môøi maø baø caû gan daùm ñoái toïa vôùi toâi sao?"

      Caùc nhaø trieäu phuù cuûa ta sôû dó boû tieàn ra cho Ñeà ñoác Byrd thaùm hieåm Nam Cöïc vì Ñeà ñoác höùa seõ laáy teân hoï ñaët teân cho nhöõng ngoïn nuùi quanh naêm tuyeát phuû ôû mieàn aáy. Thi haøo Victor Hugo chæ caàu sao cho ngöôøi ta laáy teân oâng ñaët teân cho kinh ñoâ nöôùc Phaùp. Vaø thi haøo Anh Shakespeare tuy ñaõ ñöôïc caû nöôùc Anh toân suøng maø coøn mua töôùc vò ñeå theâm danh giaù cho gia ñình. Coù keû laøm boä ñau, baét ngöôøi ta saên soùc mình, chieàu chuoäng mình ñeå ñöôïc thaáy mình laø quan troïng. Nhö moät coâ noï, heát hy voïng kieám choàng ñöôïc, ñöông khoûe maïnh hoùa ra taät nguyeàn, naèm hoaøi ôû giöôøng baét meï giaø saên soùc trong möôøi naêm, leân thang xuoáng thang ñeå haàu haï côm nöôùc. Baø meï kieät söùc, cheát. Trong vaøi tuaàn leã coâ aû uû ruõ, moät hoâm boãng ñöùng phaét ngay daäy, trang ñieåm roài ñi laïi nhö hoài tröôùc.

      Ñem giaûi phaãu boä oùc thì nöûa soá ngöôøi ñieân cuõng bình thöôøng nhö oùc chuùng ta. Moät vò baùc hoïc tröù danh nhaän thaáy raèng phaàn nhieàu nhöõng ngöôøi ñoù chæ muoán tìm trong töôûng töôïng, söï thoûa maõn cuûa loøng töï phuï maø hoùa ñieân.

      Trong ñôøi thöïc teá, hoï taàm thöôøng bao nhieâu, töï thaáy mình heøn haï bao nhieâu, thì trong theá giôùi töôûng töôïng cuûa hoï, hoï caøng thaáy oai quyeàn vaø danh voïng cuûa hoï lôùn lao baáy nhieâu. Nhöõng keû ñoù söôùng hôn chuùng ta nhieàu laém. Hoï ñaõ kieám ñöôïc trong theá giôùi thaàn tieân cuûa hoï caùch thoûa maõn loøng khao khaùt danh voïng cuûa hoï. Hoï ñaõ kyù moät taám chi phieáu moät trieäu ñoàng, hoaëc vieát moät böùc thö tieán daãn ta vôùi hoaøng ñeá Ba Tö roài haõnh dieän ñöa cho ta.

      Ñaõ coù nhöõng ngöôøi khaùt khao danh voïng maø hoùa ñieân nhö vaäy, thì söï bieát khen taøi naêng cuûa nhöõng ngöôøi ôû chung quanh ta taát phaûi laø moät pheùp maàu nhieäm voâ cuøng.

      Toâi môùi bieát coù moät ngöôøi moãi naêm laõnh löông moät trieäu ñoàng. Maø oâng chuû ngöôøi ñoù laïi coù tieáng laø keo cuù nöõa.

      Ngöôøi ñoù laø Charls Schwab, ngöôøi tin caån cuûa oâng vua thieác Andrew Carnegie. Maø Charles Chwab coù thieân taøi khoâng? Khoâng. Bieát roõ veà daõ kim thuaät hôn caùc vieân kyõ sö khaùc khoâng? Tuyeät nhieân khoâng. Chính oâng thuù vôùi toâi raèng nhieàu vieân coäng söï vôùi oâng gioûi veà kyõ thuaät hôn oâng nhieàu laém.

      Nhöng oâng coù moät taøi hieám coù: taøi chæ huy, daãn ñaïo. OÂng bieát cho ngöôøi ta caùi maø ngöôøi ta khaùt khao nhaát: lôøi khen vaø lôøi khuyeán khích.

      Bí quyeát cuûa oâng ñaây. Toâi xin cheùp ñuùng lôøi oâng vaø mong raèng nhöõng lôøi vaøng ngoïc ñoù ñöôïc khaéc leân baûng ñoàng, treo trong moãi nhaø, moãi tröôøng hoïc, moãi cöûa haøng, moãi coâng sôû. Hoïc thuoäc caâu ñoù caøng ích lôïi caû ngaøn laàn hôn thuoäc nhöõng coâng thöùc hoùa hoïc hay laø möïc trung bình möa moãi naêm ôû Guatemala.

      Schwab noùi:

      Caùi voán quyù nhaát cuûa toâi laø naêng löïc kheâu gôïi ñöôïc loøng haêng haùi cuûa moïi ngöôøi. Chæ coù khuyeán khích vaø khen ngôïi môùi laøm phaùt sinh vaø taêng gia nhöõng taøi naêng môùi nhaát cuûa ngöôøi ta maø thoâi.

      Nhöõng lôøi chæ trích cuûa ngöôøi treân laø moät caùch tai haïi nhaát ñeå dieät cao voïng cuûa keû laøm coâng. Toâi khoâng bao giôø raày ai heát. Toâi tin raèng toát hôn neân khuyeán khích ngöôøi ta vaø cho ngöôøi ta moät lyù töôûng ñeå noùi tôùi. Cho neân toâi luoân luoân saün saøng khen ngôïi moät caùch thaät thaø. Toâi khoâng tieác lôøi khen vaø raát deø daët trong lôøi cheâ".

      Schwab noùi vaäy maø chuùng ta haønh ñoäng ra sao?Hoaøn toaøn traùi ngöôïc. Coù ñieàu chi khoâng vöøa yù laø chuùng ta noåi côn loâi ñình leân, coøn neáu vöøa yù ta ö? Ta laøm thinh.

      Maø oâng chuû cuûa oâng laø oâng Andrew Carnegie sôû dó thaønh coâng kyø dò nhö vaäy cuõng nhôø taøi bieát khen ngöôøi ñoù. OÂng ca tuïng nhöõng ngöôøi giuùp vieäc oâng tröôùc maët hoï. OÂng ca tuïng hoï vaéng maët. OÂng coøn tìm ñöôïc caùch ca tuïng hoï sau khi oâng cheát nöõa. OÂng nghó ra caâu naøy vaø baét ngöôøi ta khaéc leân moä chí cuûa oâng: "Ñaây laø nôi nghæ ngaøn thu cuûa moät ngöôøi bieát caùch thaâu duïng nhöõng ngöôøi thoâng minh hôn mình".

      Nhaø trieäu phuù Rockefeller cuõng khoâng coù bí quyeát chi khaùc. Khi moät hoäi vieân cuûa coâng ty oâng ñaàu tö moät caùch tai haïi ôû Nam Myõ laøm cho coâng ty loã moät trieäu ñoàng Myõ kim, oâng chaúng nhöõng khoâng phieàn haø maø coøn khen baïn taøi tình vaõn cöùu ñöôïc saùu möôi phaàn traêm soá voán boû ra, maø chæ coøn loã coù boán möôi phaàn traêm thoâi.

      Ziegfield, nhaø daøn caûnh taøi nhaát cuûa Nöõu Öôùc, ñaõ noåi danh chæ vì kheùo khoe tröông neùt tuyeät myõ cuûa nhöõng coâ ñaøo phuï. OÂng thöôøng noùi baát kyø moät ngöôøi con gaùi naøo, duø xaáu ñeán noãi "chaúng ai ngoù tôùi hai laàn", oâng cuõng taïo thaønh moät ngoâi sao röïc rôõ treân saân khaáu, chæ vì oâng kheùo toâ ñieåm cho hoï coù moät söùc quyeán ruõ voâ cuøng huyeàn bí. OÂng khen hoï ñeïp, roài hoï töï thaáy hoï ñeïp, söûa soaïn cho ñeïp theâm. OÂng laïi coù oùc thöïc teá nöõa: oâng taêng löông cho hoï töø 30 myõ kim leân moät traêm baûy möôi laêm myõ kim, ñeå hoï coù ñuû tieàn maø trang söùc. OÂng laïi coù nhöõng cöû chæ phong nhaõ, lòch söï. Laàn ñaàu tieân dieãn vôû nhaïc kòch: "Ziegfield Follies", oâng ñaùnh daây theùp chuùc möøng khi ñöôïc keát quaû röïc rôõ vaø laïi taëng moãi coâ ñaøo phuï maët boù hoàng nöõa.

      Hoài maø phong traøo nhòn aên cho bôùt maäp ñang cuoàng nhieät, coù laàn toâi cuõng ñua ñoøi vaø nhòn aên trong saùu ngaøy saùu ñeâm. Khoâng khoù chòu chi heát. Tôùi ngaøy thöù saùu toâi thaáy ít ñoùi hôn ngaøy thöù nhì.

      AÁy vaäy maø neáu ta ñeå cho ngöôøi nhaø nhòn aên trong saùu ngaøy thì ta ñaõ töï cho laø coù toäi naëng, nhöng baét hoï nhòn nhöõng lôøi khen vaø khuyeán khích cuûa ta saùu ngaøy, saùu tuaàn, coù khi saùu möôi naêm thì ta khoâng aân haän chuùt naøo. Maø xeùt ra, söï khen ngôïi vaø khuyeán khích cuõng khaån thieátt nhö ñoùi caàn aên vaäy. Moät keùp haùt coù danh noùi: "Khoâng coù gì caàn thieát cho toâi baèng nhöõng traøng voã tay ñeå nuoâi loøng töï aùi cuûa toâi". Chuùng ta nuoâi cô theå cuûa con ta, cuûa baïn beø khaùch khöùa, cuûa ngöôøi laøm coâng cho ta, maø ít khi ta cho hoï thöùc aên caàn thieát cho loøng töï troïng cuûa hoï. Chuùng ta ñaõi hoï thòt caù ñeå boài boå söùc khoûe, maø queân khoâng taëng hoï nhöõng lôøi ca tuïng noù vang trong oùc raát laâu nhö nhöõng ñieäu nhaïc tuyeät thuù.

      Toâi bieát caùc baïn ñoïc tôùi ñaây seõ noùi: "Phaûi! Ai laï gì caùi thuyeát maät ngoït cheát ruoài! Nònh hoùt cho ngöôøi ta leân maây xanh chôù gì! Nhöng oâng ôi! Ngöôøi thoâng minh hoï khoâng caén caâu ñaâu!".

      Ñaõ ñaønh nhöõng lôøi nònh hoùt vuïng veà roãng tueách, vuï lôïi, ôû ngoaøi moâi, chæ löøa ñöôïc nhöõng ngöôøi ngu thoâi. Noù phaûi thaát baïi vaø thöôøng thöôøng noù thaát baïi. Nhöng noùi cho ñuùng, ta phaûi nhaän raèng theá gian naøy coù nhieàu ngöôøi öa phænh tôùi noãi khoâng phaân bieät noãi chaân giaû, caâu naøo hoï cuõng "khoaùi ñöôïc" heát, cuõng nhö nhöõng keû ñoùi quaù roài nhai caû coû, nuoát caû truøng...

      Chaúng haïn nhö hai anh em Mdivani, töï xöng laø Hoaøng thaân tuy khoâng coù laáy moät gioït maùu vua chuùa trong huyeát quaûn. Taïi sao anh em y ñaõ chieám noåi giaûi quaùn quaân trong ñaùm ña theâ? Hoï ñaõ laøm tan naùt nhieàu traùi tim ñaøn baø, cöôùi ñöôïc nhöõng ngoâi sao maøn baïc "coù danh nhaát, vaø ñeïp nhaát, nhöõng aû danh ca caû theá giôùi ngöôõng moä, vaø nhöõng thieáu phuï quyù phaùi coù baïc trieäu? Hoï laøm caùch naøo? Moät nöõ kyù giaû cuûa tuaàn baùo Myõ baøn veà hoï noùi raèng: "Ñoái vôùi ñaïi chuùng, caùi ña duyeân cuûa hai anh em Mdivani laø moät trong nhöõng ñieàu khoù hieåu nhaát töø coå chí kim". Nhöng moät ñaøo haùt danh tieáng hieåu thaáu taâm lyù phaùi maïnh, cho raèng söùc quyeán ruû maø khoâng moät ngöôøi ñaøn baø naøo choáng laïi noåi cuûa anh em nhaø ñoù, chæ ôû choã ngheä thuaät phænh nònh cuûa hoï tuyeät luaân, nhaát laø ôû trong thôøi ñaïi vaät chaát trô treõn maø ngheä thuaät ñoù cô hoà ñaõ gaàn tuyeät.