MỘt số VẤN ĐỀ LÝ luận về HÌnh phạT RONG luật hình sự

H×nh ph¹t lµ mét ph¹m trï ph¸p lý vµ x· héi phøc t¹p, mang tÝnh kh¸ch quan, g¾n liÒn víi sù xuÊt hiÖn cña nhµ n­íc vµ ph¸p luËt, v× thÕ nã ®­îc nghiªn cøu trong nhiÒu lÜnh vùc khoa häc kh¸c nhau nh­ triÕt häc, thÇn häc, gi¸o dôc häc, ®¹o ®øc häc, t©m lý häc, téi ph¹m häc, khoa häc luật hình sự.

Trong lÜnh vùc khoa häc luật hình sự, h×nh ph¹t lµ mét trong nh÷ng ®èi t­îng nghiªn cøu chñ yÕu, trong ®ã viÖc lµm s¸ng tá kh¸i niÖm h×nh ph¹t lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc quan träng. Tuy vËy, vÒ vÊn ®Ò nµy trong khoa häc luật hình sự trong vµ ngoµi n­íc tõ tr­íc ®Õn nay vÉn cßn tån t¹i hai loại quan ®iÓm kh¸c nhau.

Nh×n chung, c¸c quan ®iÓm ®ã cã thÓ ®­îc chia thµnh ba lo¹i: 1) Coi h×nh ph¹t lµ c«ng cô trõng trÞ, tr¶ thï ng­êi ph¹m téi; 2) Coi h×nh ph¹t lµ c«ng cô phòng ngừa tội phạm; 3) Coi hình phạt không chỉ trừng trị người phạm tội mà còn là công cụ phòng ngừa tội phạm.

Quan ®iÓm thứ nhất, coi h×nh ph¹t lµ công cụ trừng trị, tr¶ thï cña Nhµ n­íc dùa theo häc thuyÕt trõng trÞ hay cßn gäi lµ häc thuyÕt h×nh ph¹t tuyÖt ®èi do I. Kant và F. Hegel, là những triết gia người Đức chñ tr­¬ng. I. Kant cho r»ng, sù bÊt c«ng do hµnh vi cña ng­êi ph¹m téi g©y ra ph¶i ®­îc ®Òn bï b»ng h×nh ph¹t, th«ng qua ®ã trËt tù ph¸p luËt bÞ x©m ph¹m ®­îc kh«i phôc [1]. ViÖc ¸p dông h×nh ph¹t nh»m ®¶m b¶o c«ng lý, c«ng b»ng. C¬ së ph¸p lý vµ ý nghÜa cña h×nh ph¹t theo häc thuyÕt h×nh ph¹t tuyÖt ®èi, chØ n»m ë sù trõng trÞ, tr¶ thï, cã nghÜa lµ b»ng viÖc ¸p dông h×nh ph¹t, sù bÊt c«ng mµ ng­êi ph¹m téi ®· cã lçi g©y ra ®­îc ®Òn bï c«ng b»ng. Cßn F. Hegel l¹i coi h×nh ph¹t lµ sù phñ ®Þnh cña sù phñ ®Þnh (Negation der Negation). Ông cho r»ng, téi ph¹m lµ sù phñ ®Þnh c¸c quyÒn, nªn h×nh ph¹t lµ c«ng cô ®Ó phñ ®Þnh téi ph¹m, nh»m kh«i phôc l¹i c¸c quyÒn ®· bÞ vi ph¹m. H×nh ph¹t lµ sù trõng trÞ, tr¶ thï cña Nhµ n­íc, lµ ®iÒu ¸c tr¶ b»ng ®iÒu ¸c. H×nh ph¹t chØ cã môc ®Ých tù th©n, kh«ng cã môc ®Ých c¶i t¹o, r¨n ®e, phßng ngõa chung [2].

Do cã quan ®iÓm coi h×nh ph¹t lµ c«ng cô trõng trÞ, tr¶ thï cña Nhµ n­íc, nªn h×nh ph¹t ®­îc c¸c häc gi¶ ®Þnh nghÜa nh­ lµ "sù ®au ®ín vÒ thÓ chÊt hoÆc tinh thÇn hoÆc sù bÊt lîi nhÊt ®Þnh nµo ®ã dµnh cho ng­êi cã hµnh vi ph¹m téi theo mét b¶n ¸n hoÆc quyÕt ®Þnh cña Tßa ¸n"[3];"lµ sù ®au ®ín mµ ng­êi ta lµm cho chñ thÓ cña hµnh vi ph¹m ph¸p chÞu ®au khæ v× nguyªn nh©n cña hµnh vi nµy; ®ã lµ tæn h¹i mµ ng­êi ph¹m téi ph¶i chÞu bëi v× anh ta ®· lµm mét ®iÒu ¸c" [4].

Quan niệm thứ hai, coi hình phạt là công cụ phòng ngừa tội phạm. Häc thuyÕt vÒ phßng ngõa téi ph¹m của hình phạt hay cßn gäi lµ häc thuyÕt h×nh ph¹t t­¬ng ®èi do Cesare Beccaria, một luật gia người Italia khëi x­íng, sau ®ã lµ Jeremy Bentham, P.J.A. Feuerbach vµ F. v. Liszt. Theo häc thuyÕt nµy, h×nh ph¹t kh«ng h­íng vµo viÖc tr¶ thï ng­êi ph¹m téi mµ chØ nh»m phßng ngõa téi ph¹m trong t­¬ng lai.

Quan niệm thứ ba, coi h×nh ph¹t kh«ng chØ cã môc ®Ých trõng trÞ mµ cßn cã môc ®Ých phßng ngõa téi ph¹m. Nh÷ng ng­êi ®¹i diÖn cho quan niệm này lµ A. Merkel [5]; R.V. Hippel [6]; H. L. A. Hart [7]. Víi nhËn thøc vÒ h×nh ph¹t nh­ trªn, nªn trong khoa häc luật hình sự n­íc ngoµi cã nh÷ng ®Þnh nghÜa vÒ kh¸i niÖm h×nh ph¹t nh­: "H×nh ph¹t lµ sù trõng trÞ ®­îc luËt quy ®Þnh ®Ó phßng ngõa vµ trÊn ¸p hµnh vi cÊu thµnh téi ph¹m g©y tæn h¹i ®Õn trËt tù x· héi...; sù trõng trÞ buéc ng­êi ph¹m téi ph¶i chÞu trong lÜnh vùc h×nh sù thuéc quyÒn cña thÈm ph¸n h×nh sù, chiÓu theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt" [8]; "H×nh ph¹t lµ sù ®Òn bï cña hµnh vi tr¸i ph¸p luËt nghiªm träng b»ng viÖc trõng trÞ c¸c ®iÒu ¸c ®­îc lµm thÝch øng víi møc ®é cña sù bÊt c«ng vµ lçi. Nã lµ sù khiÓn tr¸ch c«ng khai hµnh vi tr¸i ph¸p luËt, qua ®ã kh«i phôc l¹i c«ng lý. Ngoµi ra, h×nh ph¹t cÇn ph¶i më réng sù t¸c ®éng tÝch cùc vµo ng­êi ph¹m téi..."[9].

ë ViÖt Nam, trªn c¬ së tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc luật hình sự trªn thÕ giíi, c¸c nhµ nghiªn cøu luật hình sự nước ta lu«n ®i theo t­ t­ëng tiÕn bé, nh©n ®¹o vÒ h×nh ph¹t, nªn ®· ®­a ra nh÷ng quan niÖm vÒ h×nh ph¹t mµ vÒ c¬ b¶n lµ thèng nhÊt, mÆc dï trong mçi quan niÖm ®ã cã nh÷ng sù kh¸c nhau nhÊt ®Þnh, ch¼ng h¹n có ý kiến cho r»ng: “H×nh ph¹t lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ nhµ n­íc nghiªm kh¾c nhÊt ®­îc quy ®Þnh trong luËt h×nh sù, do tßa ¸n ¸p dông cho chÝnh ng­êi ®· thùc hiÖn téi ph¹m, nh»m trõng trÞ vµ gi¸o dôc hä, gãp phÇn vµo viÖc ®Êu tranh phßng vµ chèng téi ph¹m, b¶o vÖ chÕ ®é vµ trËt tù x· héi còng nh­ c¸c quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña c«ng d©n”[10]. Bên cạnh đó là quan niÖm: “H×nh ph¹t lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ nghiªm kh¾c nhÊt do luËt quy ®Þnh ®­îc Tßa ¸n nh©n d©n nh©n danh Nhµ n­íc quyÕt ®Þnh trong b¶n ¸n ®èi víi ng­êi cã lçi trong viÖc thùc hiÖn téi ph¹m vµ ®­îc thÓ hiÖn ë viÖc t­íc ®o¹t hoÆc h¹n chÕ c¸c quyÒn vµ lîi Ých do ph¸p luËt quy ®Þnh ®èi víi ng­êi bÞ kÕt ¸n” [11].

§Þnh nghÜa ph¸p lý vÒ h×nh ph¹t còng ®­îc ghi nhËn tại §iÒu 26 BLHS năm 1999 nh­ sau: "H×nh ph¹t lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ nghiªm kh¾c nhÊt cña Nhµ n­íc nh»m t­íc bá hoÆc h¹n chÕ quyÒn, lîi Ých cña ng­êi ph¹m téi. H×nh ph¹t ®­îc quy ®Þnh trong Bé luật h×nh sù vµ do Tßa ¸n quyÕt ®Þnh".

Nh­ vËy, trong khoa häc luật hình sự ViÖt Nam vµ n­íc ngoµi, còng nh­ trong luËt thùc ®Þnh, ®· có những quan niÖm kh¸c nhau vÒ h×nh ph¹t vµ hÇu nh­ mçi quan niÖm trong sè ®ã ®Òu cã nh÷ng h¹t nh©n hîp lý, nã ®· chØ ra mét c¸ch t­¬ng ®èi râ rµng hoÆc lµ vÒ mét hoÆc nhiÒu khÝa c¹nh c¬ b¶n cña h×nh ph¹t.

ĐÓ cã mét quan niÖm chÝnh x¸c nhÊt vÒ h×nh ph¹t víi t­ c¸ch lµ mét hiÖn t­îng x· héi, quan niÖm ®ã cÇn ph¶n ¸nh ®­îc néi dung, b¶n chÊt vµ vai trß cña h×nh ph¹t. Hay nãi c¸ch kh¸c quan niÖm vÒ h×nh ph¹t ph¶i ph¶n ¸nh ®­îc nh÷ng ®Æc tr­ng thuéc thùc chÊt c¬ b¶n bªn trong cña nã.

Nghiªn cøu cho thÊy, h×nh ph¹t cã nh÷ng ®Æc ®iÓm (dÊu hiÖu) c¬ b¶n sau:

* H×nh ph¹t lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ nghiªm kh¾c cña Nhµ n­íc

H×nh ph¹t víi tÝnh chÊt lµ biÖn ph¸p trách nhiệm hình sự ®­îc Nhµ n­íc sö dông nh­ lµ mét c«ng cô, ph­¬ng tiÖn quan träng ®Ó trõng trÞ, gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi. Nã th«ng th­êng g¾n liÒn víi viÖc ¸p dông c­ìng chÕ cña nhµ n­íc. TÝnh c­ìng chÕ cña h×nh ph¹t, tøc lµ dïng quyÒn lùc nhµ n­íc b¾t ph¶i tu©n theo, ®­îc thÓ hiÖn ë néi dung trõng trÞ lµ mét ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña h×nh ph¹t; ®Æc ®iÓm nµy cho phÐp ph©n biÖt h×nh ph¹t víi c¸c biÖn ph¸p t¸c ®éng x· héi kh¸c. Néi dung trõng trÞ cña h×nh ph¹t cã thÓ nÆng, nhÑ kh¸c nhau, nh­ng chóng ®Òu cã cïng tÝnh chÊt lµ mét lo¹i biÖn ph¸p c­ìng chÕ trong hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ nhµ n­íc. Khi ®­îc ¸p dông, h×nh ph¹t g©y nªn nh÷ng tæn h¹i nhÊt ®Þnh cho ng­êi ph¹m téi. Hä cã thÓ bÞ t­íc bá hoÆc bÞ h¹n chÕ nh÷ng quyÒn vµ lîi Ých thiÕt th©n nhÊt, ch¼ng h¹n nh­ t­íc quyÒn tù do (h×nh ph¹t tï cã thêi h¹n, tï chung th©n), h¹n chÕ quyÒn tù do c­ tró (c¸c h×nh ph¹t qu¶n chÕ, cấm c­ tró, trôc xuÊt), t­íc c¸c quyÒn d©n sù, chÝnh trÞ (h×nh ph¹t cÊm ®¶m nhiÖm chøc vô nhÊt ®Þnh, cÊm hµnh nghÒ hoÆc lµm c«ng viÖc nhÊt ®Þnh; h×nh ph¹t t­íc quyÒn c«ng d©n), t­íc quyÒn lîi vËt chÊt (c¸c h×nh ph¹t tiÒn, tÞch thu tµi s¶n), thËm chÝ hä cã thÓ bÞ t­íc c¶ quyÒn sèng cña m×nh (h×nh ph¹t tö h×nh). §ång thêi, khi ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi ph¹m téi, nhµ n­íc thÓ hiÖn th¸i ®é ph¶n øng chÝnh thøc, lªn ¸n vÒ mÆt chÝnh trÞ-ph¸p lý, ®¹o ®øc ®èi víi téi ph¹m vµ víi ng­êi thùc hiÖn téi ph¹m. Nh÷ng sù t¸c ®éng ph¸p lý nh­ vËy cña h×nh ph¹t lµm cho ng­êi ph¹m téi vµ nh÷ng ng­êi kh¸c kh«ng v÷ng vµng trong x· héi trong t­¬ng lai cã th¸i ®é t«n träng pháp luật hình sự. Nh÷ng h¹n chÕ ®ã mang néi dung trõng trÞ cña h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi ph¹m téi. Hay nãi c¸ch kh¸c, h×nh ph¹t, mµ tÝnh chÊt cña nã lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ cña nhµ n­íc, thÓ hiÖn sù ph¶n øng cña nhµ n­íc vµ x· héi ®èi víi téi ph¹m bao giê còng cã néi dung trõng trÞ. ë ®©u kh«ng cã trõng trÞ th× ë ®ã kh«ng thÓ nãi ®Õn h×nh ph¹t. V× bÊt cø mét lo¹i h×nh ph¹t nµo, dï nã biÓu hiÖn d­íi d¹ng HPC hoÆc HPBS còng chøa ®ùng trong ®ã kh¶ n¨ng t­íc bá hoÆc h¹n chÕ nh÷ng quyÒn vµ lîi Ých thiÕt th©n cña ng­êi bÞ kÕt ¸n, t¨ng c­êng nghÜa vô ®èi víi hä. Kh«ng cã trõng trÞ th× kh«ng thÓ nãi ®Õn viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ, phßng ngõa téi ph¹m cña h×nh ph¹t, kh«ng thÓ nãi nã lµ c«ng cô, ph­¬ng tiÖn quan träng trong ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m. “ChÝnh v× trõng trÞ lµ néi dung kh«ng thÓ thiÕu ®­îc cña h×nh ph¹t mµ khi quy ®Þnh hoÆc x¸c ®Þnh hiÖu qu¶ cña h×nh ph¹t, yªu cÇu ®Çu tiªn lµ ph¶i ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng trõng trÞ cña h×nh ph¹t ®ã. NÕu h×nh ph¹t ®ã kh«ng cã yÕu tè trõng trÞ, hoÆc x· héi ch­a cã nh÷ng tiÒn ®Ò vµ ®iÒu kiÖn ®Ó ®¶m b¶o cho yÕu tè trõng trÞ cña h×nh ph¹t th× kh«ng thÓ gi÷ h×nh ph¹t ®ã trong thang h×nh ph¹t cña luËt h×nh sù” [12].

TÝnh c­ìng chÕ, mÆc dï lµ ®Æc ®iÓm cña h×nh ph¹t nh­ng kh«ng ph¶i duy nhÊt cã ë h×nh ph¹t. BiÓu hiÖn cña c­ìng chÕ trong cuéc sèng hµng ngµy ®­îc thÓ hiÖn b»ng nhiÒu h×nh thøc, trong ®ã cã nhiÒu biÖn ph¸p c­ìng chÕ nhµ n­íc g¾n liÒn víi c­ìng chÕ hµnh chÝnh. Tuy vËy, "h×nh ph¹t lµ chÕ ®Þnh trùc tiÕp thÓ hiÖn møc ®é c­ìng chÕ cao nhÊt cña Nhµ n­íc ®èi víi con ng­êi, trong tr­êng hîp nµy lµ con ng­êi ph¹m téi" [13], mµ khi ¸p dông nã g©y nªn nh÷ng tæn h¹i vÒ thÓ chÊt, vËt chÊt hoÆc tinh thÇn kh«ng chØ cho ng­êi bÞ kÕt ¸n mµ cßn kh«ng Ýt th× nhiÒu cho gia ®×nh, nh÷ng ng­êi th©n thÝch cña hä, vµ thËm chÝ cho c¶ c¬ quan, tæ chøc, tËp thÓ lao ®éng mµ hä lµ thµnh viªn. Ngay c¶ nh÷ng h×nh ph¹t nh­ c¶nh c¸o, ph¹t tiÒn, hoÆc cÊm hµnh nghÒ hoÆc c«ng viÖc nhÊt ®Þnh, trôc xuÊt vÒ h×nh thøc cã thÓ gièng c¸c biÖn ph¸p xö lý hµnh chÝnh, nh­ng víi tÝnh c¸ch lµ h×nh ph¹t, nã vÉn cã tÝnh nghiªm kh¾c h¬n h¼n. NhÊt lµ khi ¸p dông HPC, bÊt kÓ nÆng hay nhÑ ®Òu dÉn tíi hËu qu¶ ph¸p lý chung lµ lµm cho ng­êi bÞ kÕt ¸n ph¶i mang ¸n tÝch trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh. ¸n tÝch ¶nh h­ëng ®Õn viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x· héi cña hµnh vi ®­îc coi lµ téi ph¹m trong thêi gian ng­êi cã hµnh vi ®ã mang ¸n tÝch, nã lµ ®iÒu kiÖn ®Ó x¸c ®Þnh t¸i ph¹m, t¸i ph¹m nguy hiÓm nÕu hä ph¹m téi míi, thËm chÝ nã cßn lµ ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ (dÊu hiÖu ®Þnh téi) ®Ó cÊu thµnh téi ph¹m cô thÓ ®­îc quy ®Þnh trong luật hình sự. Cã thÓ nãi: "T×nh tiÕt cã ¸n tÝch sÏ lµ ®Æc ®iÓm vÒ nh©n th©n bÊt lîi cho ng­êi cã ®Æc ®iÓm ®ã trong nhiÒu ho¹t ®éng cña ®êi sèng x· héi còng nh­ khi cã hµnh vi ph¹m ph¸p luËt hay ph¹m téi" [14]. “TÝnh nghiªm kh¾c cña h×nh ph¹t cßn thÓ hiÖn ë chç c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ kh¸c cña Nhµ n­íc, bao gåm c¶ c¸c biÖn ph¸p t­ ph¸p h×nh sù cã thÓ ¸p dông kÌm theo h×nh ph¹t, nh­ng h×nh ph¹t kh«ng bao giê ®­îc ¸p dông kÌm theo c¸c biÖn ph¸p ®ã” [15].

Nh­ vËy, cã thÓ kh¼ng ®Þnh trong hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ cña nhµ n­íc, h×nh ph¹t lµ biÖn ph¸p cã tÝnh c­ìng chÕ cao. TÝnh c­ìng chÕ trong h×nh ph¹t nãi riªng vµ trong c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ kh¸c cña nhµ n­íc nãi chung, kh«ng cã gi¸ trÞ tù th©n mµ ph¶i xem xÐt nã víi tÝnh chÊt lµ mét ph­¬ng tiÖn phôc vô cho nh÷ng lîi Ých nhÊt ®Þnh. V.I. Lênin còng ®· nãi là ph¸p luËt kh«ng cã g× hÕt, nÕu thiÕu bé m¸y b¶o ®¶m c­ìng chÕ sù tu©n theo c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt.

Møc ®é cña c­ìng chÕ cÇn thiÕt vµ hîp ph¸p cña h×nh ph¹t tr­íc hÕt (nh­ng kh«ng chØ) ®­îc x¸c ®Þnh th«ng qua møc ®é cña tÝnh nguy hiÓm cho x· héi cña téi ph¹m d­íi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi ®· cho, trong ®ã møc ®é cña tÝnh nguy hiÓm chñ quan cña hµnh vi cña ng­êi ph¹m téi, sù phñ ®Þnh c¸c nghÜa vô c¬ b¶n x· héi ®­îc kh¸ch quan hãa. Tuy nhiªn, ë mçi chÕ ®é x· héi kh¸c nhau, néi dung giai cÊp còng nh­ tÝnh chÊt vµ møc ®é c­ìng chÕ, trõng trÞ cña h×nh ph¹t ®­îc nhµ n­íc quy ®Þnh trong LHS lµ kh«ng gièng nhau. §iÒu ®ã phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n hãa, x· héi, ®¹o ®øc, t©m lý vµ truyÒn thèng cña mçi n­íc, mçi d©n téc trong tõng giai ®o¹n lÞch sö ph¸t triÓn.

* H×nh ph¹t lµ sù thèng nhÊt gi÷a trõng trÞ vµ c¶i t¹o, gi¸o dôc

H×nh ph¹t theo LHS ViÖt Nam tr­íc hÕt thÓ hiÖn ë chç nã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ng­êi ph¹m téi nh»m gi¸o dôc, c¶i t¹o hä kh«ng ph¹m téi míi. Víi néi dung lµ sù t­íc bá, h¹n chÕ nhÊt ®Þnh vÒ quyÒn vµ lîi Ých cña ng­êi ph¹m téi theo quy ®Þnh cña

ph¸p luËt, h×nh ph¹t b¶n th©n lµ trõng ph¹t cña nhµ n­íc ®èi víi ng­êi ph¹m téi. Nh­ vËy, néi dung cña h×nh ph¹t tr­íc hÕt lµ trõng trÞ, nÕu kh«ng cã trõng trÞ th× kh«ng cã h×nh ph¹t.

Tuy nhiªn, nh­ trªn ®· ph©n tÝch, h×nh ph¹t lµ biÖn ph¸p trách nhiệm hình sự (TNHS) mµ Nhµ n­íc sö dông ®Ó trõng trÞ, gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi. Do ®ã h×nh ph¹t cã néi dung trõng trÞ vµ néi dung gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi. B»ng viÖc ¸p dông h×nh ph¹t, Nhµ n­íc trõng trÞ vµ ®ång thêi lªn ¸n hä vÒ viÖc ®· thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi g©y h¹i cho x· héi, th«ng qua ®ã thuyÕt phôc, gi¸o dôc ®Ó hä nhËn thøc ®­îc nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm cña m×nh ®èi víi hµnh vi ph¹m téi ®· thùc hiÖn, lµm cho hä hiÓu sù sai tr¸i, lçi lÇm vµ tÝnh chÊt téi ph¹m cña hµnh vi cña m×nh g©y ra; thÊy ®­îc sù lªn ¸n, ph¶n øng cña Nhµ n­íc ®èi víi téi ph¹m do hä thùc hiÖn, cã ý thøc tu©n thñ ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c cña cuéc sèng x· héi, trë thµnh ng­êi c«ng d©n cã Ých cho x· héi. §óng nh­ một học giả ®· viÕt: “... H×nh ph¹t tr­íc hÕt thÓ hiÖn lµ sù lªn ¸n, sù ph¹t cña nhµ n­íc, cña x· héi ®èi víi ng­êi ph¹m téi. Nh­ng ®ã kh«ng ph¶i lµ sù lªn ¸n, sù ph¹t ®¬n thuÇn mµ lµ biÖn ph¸p ®Æc biÖt ®Ó r¨n ®e (r¨n ®e b»ng t¸c ®éng c­ìng chÕ nhµ n­íc) ®Ó gi¸o dôc, c¶i t¹o (gi¸o dôc, c¶i t¹o b»ng t¸c ®éng c­ìng chÕ Nhµ n­íc) ng­êi bÞ kÕt ¸n, ng¨n ngõa hä ph¹m téi l¹i” [16].

Nh­ vËy, h×nh ph¹t kh«ng chØ cã néi dung trõng trÞ mµ cßn cã c¶ néi dung gi¸o dôc, c¶i t¹o. Chóng ta chØ cã thÓ nãi ®Õn h×nh ph¹t khi cã sù tån t¹i cña hai yÕu tè ®ã. NÕu h×nh ph¹t chØ cã néi dung trõng trÞ mµ kh«ng cã néi dung gi¸o dôc, c¶i t¹o th× nã chỉ lµ biÖn ph¸p tr¶ thï thuÇn tóy. Mèi quan hÖ gi÷a c­ìng chÕ vµ thuyÕt phôc còng nh­ gi÷a trõng trÞ vµ c¶i t¹o, gi¸o dôc trong h×nh ph¹t mang tÝnh biÖn chøng, chóng lu«n lu«n vËn ®éng, chuyÓn biÕn, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. Trong sù th©m nhËp qua l¹i ®ã tån t¹i sù biÖn chøng cña nh÷ng mèi quan hÖ bªn trong cña chóng: C­ìng chÕ, thuyÕt phôc vµ trõng trÞ, gi¸o dôc, c¶i t¹o t¹o thµnh cÆp vµ liªn hiÖp víi nhau víi sù t¸c ®éng cã tÝnh thuyÕt phôc cña sù c­ìng chÕ. ChÝnh v× vËy, kh«ng thÓ ®Æt ®èi lËp, t¸ch rêi nhau víi tÝnh chÊt lµ mét phÇn hoÆc bé phËn ®éc lËp mµ cÇn ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ, hµi hßa gi÷a c­ìng chÕ vµ thuyÕt phôc, gi÷a trõng trÞ vµ gi¸o dôc, c¶i t¹o, chØ cã nh­ vËy míi ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ cña h×nh ph¹t trong thùc tiÔn ¸p dông vµ thi hµnh. Víi nhËn thøc nh­ trªn, thì khi téi ph¹m hãa vµ h×nh sù hãa - hai mÆt cña chính sách hình sự ®ßi hái ph¶i cã sù kÕt hîp gi÷a c­ìng chÕ vµ thuyÕt phôc, gi÷a trõng trÞ vµ gi¸o dôc, c¶i t¹o ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau khi quy ®Þnh cho mỗi loại h×nh ph¹t ®èi víi nh÷ng téi ph¹m cã nh÷ng tÝnh chÊt, møc ®é nguy hiÓm kh¸c nhau cho x· héi. Trong ®ã, yÕu tè trõng trÞ ®­îc quy ®Þnh chØ ë møc cÇn vµ ®ñ ®Ó thuyÕt phôc, gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi còng nh­ gi¸o dôc chung. TÊt nhiªn, viÖc gi¶i quyÕt mèi t­¬ng quan vµ sù kÕt hîp gi÷a c­ìng chÕ vµ thuyÕt phôc còng nh­ gi÷a trõng trÞ vµ c¶i t¹o, gi¸o dôc trong tõng h×nh ph¹t tïy thuéc vµo ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ, trong ®ã h×nh ph¹t ®­îc ¸p dông.

§Ó ®¸p øng ®­îc yªu cÇu trªn, trong lÜnh vùc lËp ph¸p, hệ thống hình phạt nãi chung, c¸c lo¹i h×nh ph¹t cô thÓ nãi riªng ph¶i ®­îc x©y dùng phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ-x· héi cña ®Êt n­íc ë mçi giai ®o¹n. Khi x©y dùng hệ thống hình phạt ph¶i tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c cña LHS. §©y lµ nh÷ng quan ®iÓm, t­ t­ëng chØ ®¹o rÊt c¬ b¶n ®Þnh h­íng cho viÖc x©y dùng hệ thống hình phạt c©n ®èi, cã kh¶ n¨ng ®¸p øng cao yªu cÇu cña c«ng t¸c ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m. X©y dùng hệ thống hình phạt ph¶i dùa trªn chính sách hình sự cña nhµ n­íc, chÝnh s¸ch ®ã thÓ hiÖn tËp trung t¹i §iÒu 3 BLHS hiện hành. Trong hệ thống hình phạt ph¶i cã ®a d¹ng c¸c lo¹i h×nh ph¹t để bảo ®¶m cho viÖc phân hãa TNHS vµ cá thể hóa h×nh ph¹t mét c¸ch thuËn lîi, chÝnh x¸c, ®¶m b¶o ®­îc sù c«ng b»ng, hîp lý khi quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t. ChÝnh v× vËy, trong mçi ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ tõng lo¹i h×nh ph¹t trong PhÇn chung cña BLHS, ph¶i quy ®Þnh ®Çy ®ñ néi dung, ®iÒu kiÖn, ph¹m vi ¸p dông cho tõng lo¹i h×nh ph¹t ®ã. §ång thêi, khi quy ®Þnh h×nh ph¹t cho tõng téi ph¹m cô thÓ ph¶i c¨n cø vµo tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x· héi cña téi ph¹m, nh©n th©n ng­êi ph¹m téi, còng nh­ yªu cÇu ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m ®ã. Ngoµi ra, cÇn thiÕt ph¶i quy ®Þnh ®óng ®¾n, ®Çy ®ñ vµ chÆt chÏ c¸c chÕ ®Þnh liªn quan ®Õn kh«ng chØ hình phạt chính mµ c¶ hình phạt bổ sung, nh­ miÔn h×nh ph¹t; miÔn, gi¶m viÖc chÊp hµnh h×nh ph¹t; quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t; v.v...

Kh«ng chØ trong lÜnh vùc lËp ph¸p h×nh sù quy ®Þnh h×nh ph¹t mµ ngay c¶ trong lÜnh vùc ¸p dông h×nh ph¹t còng cÇn ph¶i ®¶m b¶o sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a trõng trÞ vµ gi¸o dôc, c¶i t¹o; trõng trÞ lµ c¸ch thøc t¸c ®éng ®Ó gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi. Thùc tiÔn c«ng t¸c ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m ®· chØ ra r»ng, tÝnh c­ìng chÕ vµ thuyÕt phôc, trõng trÞ vµ gi¸o dôc, c¶i t¹o cña h×nh ph¹t cã c¸ch thøc t¸c ®éng kh¸c nhau, phô thuéc vµo mèi quan hÖ ®­îc ph©n hãa gi÷a chóng trong mçi lo¹i h×nh ph¹t. Néi dung vµ c¸ch thøc t¸c ®éng ®Æc biÖt cña c¸c lo¹i h×nh ph¹t lµ do tÝnh ®a d¹ng cña c¸c lo¹i téi ph¹m, cña c¸c nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn x· héi cña téi ph¹m còng nh­ c¸c hoµn c¶nh, yÕu tè kh¸c nhau thuéc vÒ nh©n th©n ng­êi ph¹m téi quy ®Þnh. Cho nªn khi quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t, Tßa ¸n ph¶i c©n nh¾c toµn diÖn c¸c t×nh tiÕt kh¸c nhau cña vô ¸n, nh©n th©n ng­êi ph¹m téi, nguyªn nh©n, ®iÒu kiÖn ph¹m téi, t×nh h×nh vµ yªu cÇu thùc hiÖn nhiÖm vô chÝnh trÞ cña ®Þa ph­¬ng vµ c¶ n­íc ®Ó b¶o đảm tÝnh nghiªm minh, c«ng b»ng trong ph¸n quyÕt cña m×nh. Kinh nghiÖm thùc tiÔn ®· ®óc kÕt lµ, bÊt kú mét sù nghiªm kh¾c qu¸ ®¸ng nµo cña h×nh ph¹t ®­îc ¸p dông còng kh«ng phï hîp víi nguyªn t¾c nh©n ®¹o vµ c«ng b»ng, dÉn ®Õn sù ch¸n n¶n, kh«ng cßn lßng tin vµo tÝnh c«ng minh cña ph¸p luËt vµ lµm mÊt ®éng lùc tù c¶i t¹o, gi¸o dôc cña ng­êi ph¹m téi. Nh­ng ng­îc l¹i, nÕu h×nh ph¹t qu¸ nhÑ kh«ng cã t¸c dông thùc sù h¹n chÕ quyÒn, lîi Ých cña ng­êi ph¹m téi do tÝnh nghiªm kh¾c cña h×nh ph¹t nhÑ kh«ng t­¬ng xøng víi tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cña hµnh vi ph¹m téi vµ nh©n th©n ng­êi ph¹m téi sÏ dÉn ®Õn sù coi th­êng, nh¹o b¸ng ph¸p luËt tõ phÝa hä, hoÆc thËm chÝ kÝch thÝch sù t¸i ph¹m téi trong t­¬ng lai. Cã thÓ nãi, c¶ hai tr­êng hîp trªn sÏ lµm h¹n chÕ, nÕu kh«ng nãi lµ lµm mÊt uy tÝn x· héi cña h×nh ph¹t trong thùc tiÔn ¸p dông, "sÏ kh«ng t¹o ra ®­îc ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc c¶i t¹o, gi¸o dôc ng­êi ph¹m téi, kh«ng t¹o ra ®­îc sù t¸c ®éng cÇn thiÕt ®Ó r¨n ®e, k×m chÕ, gi¸o dôc ng¨n ngõa nh÷ng c«ng d©n "kh«ng v÷ng vµng"ph¹m téi còng nh­ kh«ng t¹o ra ®­îc sù tin t­ëng, ®ång t×nh cÇn thiÕt ®Ó dôc ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n tham gia tÝch cùc vµo cuéc ®Êu tranh chèng vµ phßng ngõa téi ph¹m"[17].

Nh­ vËy, cã thÓ kh¼ng ®Þnh trõng trÞ nghiªm minh lµ mét yÕu tè ®Æc biÖt quan träng ®Ó ®¶m b¶o môc ®Ých gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi vµ phßng ngõa téi ph¹m, ®ång thêi nã lµ tiªu chÝ cña sù c«ng b»ng x· héi. Lªnin còng ®· nhÊn m¹nh là t¸c dông ng¨n ngõa cña h×nh ph¹t hoµn toµn kh«ng ph¶i ë chç lµ h×nh ph¹t ®ã ph¶i nÆng, mµ ë chç lµ ®· ph¹m téi th× kh«ng tho¸t bÞ trõng ph¹t. §iÒu quan träng kh«ng ph¶i ë chç lµ téi ph¹m bÞ trõng ph¹t nÆng, mµ ë chç lµ kh«ng mét téi ph¹m nµo kh«ng bÞ ph¸t hiÖn ra. V× vËy, trong mäi tr­êng hîp, tÝnh nghiªm kh¾c cña h×nh ph¹t chØ ®ßi hái ë møc ®é cÇn vµ ®ñ ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi vµ phßng ngõa téi ph¹m. LHS ®ßi hái khi tuyªn møc, lo¹i h×nh ph¹t cô thÓ, trong tõng tr­êng hîp nhÊt ®Þnh, tïy vµo tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cña hµnh vi ph¹m téi, nh©n th©n ng­êi ph¹m téi, c¸c t×nh tiÕt t¨ng nÆng, gi¶m nhÑ mµ møc ®é trõng trÞ cña h×nh ph¹t ®­îc ¸p dông kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng ng­êi ph¹m téi. VÒ nguyªn t¾c, téi cµng nghiªm träng th× møc ®é trõng trÞ ng­êi ph¹m téi ®ã cµng nghiªm kh¾c. §èi víi ng­êi ph¹m téi, nh÷ng ng­êi mµ c¸c biÖn ph¸p gi¸o dôc, thuyÕt phôc th«ng th­êng ®· tá ra kh«ng cã hiÖu qu¶ th× chØ cã trõng trÞ nh­ thÕ míi buéc hä ph¶i suy nghÜ vÒ nh÷ng téi lçi, sai lÇm cña m×nh ®· g©y ra cho x· héi, míi khiÕn hä thÊm thÝa hËu qu¶ ph¸p lý mµ hä ph¶i g¸nh chÞu, r¨n ®e hä kh«ng ph¹m téi míi. Nh­ vËy, trõng trÞ lµ c«ng cô ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých chñ yÕu vµ trùc tiÕp lµ gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi ®Ó hä trë thµnh ng­êi l­¬ng thiÖn trong x· héi, tu©n thñ nghiªm chØnh ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c xö sù chung trong x· héi, kh«ng ph¹m téi míi. Môc ®Ých nµy thÓ hiÖn tÝnh nh©n ®¹o vµ lßng tin vµo kh¶ n¨ng c¶i t¹o con ng­êi cña chÕ ®é ta. ChÝnh tõ môc ®Ých gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi mµ trong hệ thống hình phạt cña Nhµ n­íc ta cã ®a d¹ng c¸c lo¹i h×nh ph¹t kh¸c nhau. Bªn c¹nh nh÷ng h×nh ph¹t t­íc quyÒn tù do, c¸ch lý ng­êi bÞ kÕt ¸n khái cuéc sèng x· héi trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh nh­ng cã kÌm theo chÕ ®é gi¸o dôc, c¶i t¹o thÝch hîp th× cßn cã nh÷ng h×nh ph¹t kh«ng t­íc quyÒn tù do ®èi víi ng­êi bÞ kÕt ¸n, hä vÉn lµm ¨n, sinh sèng ë m«i tr­êng sèng th­êng ngµy d­íi sù gi¸m s¸t, gi¸o dôc cña chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng, tæ chøc x· héi vµ nh©n d©n. §Æc biÖt, trong hệ thống hình phạt cña Nhµ n­íc ta kh«ng quy ®Þnh nh÷ng h×nh ph¹t tµn khèc, cã tÝnh chÊt khæ sai, mang nÆng tÝnh chÊt tr¶ thï, chµ ®¹p lªn phÈm gi¸ cña con ng­êi.

TÝnh c­ìng chÕ vµ thuyÕt phôc, còng nh­ trõng trÞ vµ gi¸o dôc, c¶i t¹o trong h×nh ph¹t kh«ng cã lîi Ých hoÆc môc ®Ých tù th©n. Sù ¸p dông vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng còng nh­ néi dung x· héi cô thÓ cña chóng cã nguån gèc tõ sù ph¸t triÓn x· héi. Trong chÕ ®é ta, tÝnh c­ìng chÕ vµ thuyÕt phôc còng nh­ trõng trÞ vµ gi¸o dôc, c¶i t¹o lµ sù thÓ hiÖn vµ ph¶n ¸nh quy luËt ph¸t triÓn lÞch sö x· héi vµ chóng cã mèi quan hÖ biÖn chøng. TÝnh c­ìng chÕ cña h×nh ph¹t trong LHS n­íc ta ®­îc thÓ hiÖn trong néi dung trõng trÞ ¸p dông riªng ®èi víi ng­êi ph¹m téi, ®­îc sù ñng hé cña ®a sè nh©n d©n, dùa trªn sù thuyÕt phôc vÒ tÝnh cÇn thiÕt, tÝnh hîp lý vµ c«ng minh, c«ng b»ng cña viÖc ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi ph¹m téi. Sù thuyÕt phôc nµy lµ kÕt qu¶ tõ nh÷ng kinh nghiÖm cuéc sèng, kinh nghiÖm ®Êu tranh giai cÊp cña c«ng d©n vµ nh÷ng ng­êi lao ®éng, ®ång thêi cßn lµ kÕt qu¶ cña sù gi¸o dôc, tuyªn truyÒn ph¸p luËt. Vµ còng dùa vµo sù thuyÕt phôc nµy, Nhµ n­íc ta ban hµnh c¸c ®¹o luËt h×nh sù, trong ®ã cã BLHS, quy ®Þnh c¸c téi ph¹m vµ h×nh ph¹t t­¬ng øng để răn ®e ¸p dông ®èi víi ng­êi thùc hiÖn téi ph¹m.

* H×nh ph¹t g¾n liÒn víi téi ph¹m

Pháp luật hình sự lµ bé phËn thuéc kiÕn tróc th­îng tÇng ®­îc quy ®Þnh bëi c¬ së kiÕn tróc h¹ tÇng. Quy ®Þnh hµnh vi nµo lµ téi ph¹m vµ xö lý b»ng lo¹i h×nh ph¹t nµo lµ thuéc vÒ chính sách hình sự cña Nhµ n­íc, song chÝnh s¸ch ®ã "l¹i hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña ý muèn chñ quan mµ nã ®­îc quy ®Þnh bëi nhu cÇu x· héi ®èi víi viÖc ®iÒu chØnh vµ b¶o vÖ c¸c quan hÖ x· héi"[18]. Nh­ vËy, còng nh­ téi ph¹m, h×nh ph¹t còng ph¶n ¸nh râ nÐt nhu cÇu x· héi trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nã.

H×nh ph¹t lµ mét hiÖn t­îng x· héi, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nã g¾n víi tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lÞch sö x· héi loµi ng­êi, nªn nã tr­íc hÕt mang b¶n chÊt x· héi. H×nh ph¹t thÓ hiÖn b¶n chÊt x· héi chñ yÕu th«ng qua c¸c mèi liªn hÖ cña nã víi x· héi, víi c¸c qu¸ tr×nh, c¸c hiÖn t­îng x· héi kh¸c, trong ®ã quan träng nhÊt lµ hiÖn t­îng téi ph¹m. C¬ së ph¸p lý cho sù tån t¹i cña h×nh ph¹t chÝnh lµ sù tån t¹i cña téi ph¹m. Kh«ng cã téi ph¹m th× kh«ng thÓ cã h×nh ph¹t. H×nh ph¹t lµ hËu qu¶ ph¸p lý cña hµnh vi ph¹m téi, lµ th­íc ®o tÝnh chÊt, møc ®é nguy hiÓm cho x· héi cña téi ph¹m. Ph¶i cã nh÷ng vi ph¹m ®iÒu kiÖn tån t¹i cña x· héi - téi ph¹m míi xuÊt hiÖn ph­¬ng tiÖn ®Ó ®Êu tranh víi c¸c vi ph¹m ®ã. Nh­ vËy, gi÷a téi ph¹m vµ h×nh ph¹t cã mèi quan hÖ chÆt chÏ, ®ã chÝnh lµ mèi quan hÖ nh©n - qu¶. Quan niÖm nh­ thÕ nµo vÒ téi ph¹m th× sÏ cã mét ph¹m vi t¸c ®éng c­ìng chÕ h×nh sù t­¬ng øng, sÏ cã quan niÖm nh­ thÕ vÒ b¶n chÊt vµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t vµ viÖc ¸p dông vµ thi hµnh h×nh ph¹t trong thùc tiÔn tương ứng. Víi nhËn thøc nh­ trªn, có thể khẳng định tÝnh ph¶i chÞu h×nh ph¹t lµ thuéc tÝnh, lµ dÊu hiÖu cña téi ph¹m. Một học giả còng cã cïng quan ®iÓm khi viÕt: "Víi sù ra ®êi cña bộ luật hình sự…ph¸p luËt h×nh sù cña ta kh«ng cßn nh÷ng ®iÒu luËt chØ quy ®Þnh dÊu hiÖu cña téi ph¹m mµ kh«ng ghi nhËn râ chÕ tµi….Tõ nay c¸c dÊu hiÖu tÝnh chÊt nguy hiÓm cho x· héi cña hµnh vi, tÝnh x©m ph¹m ph¸p luËt h×nh sù g¾n liÒn víi dÊu hiÖu h×nh ph¹t cña téi ph¹m. Vµ h×nh ph¹t còng lµ dÊu hiÖu quan träng ®Ó ph©n biÖt téi ph¹m víi c¸c hµnh vi kh«ng ph¶i lµ téi ph¹m" [19]. Một học giả khác còng coi tÝnh ph¶i chÞu h×nh ph¹t lµ mét ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m, mÆc dï «ng kh«ng cho r»ng nã lµ mét ®Æc ®iÓm ngang hµng vµ ®éc lËp víi ®Æc ®iÓm néi t¹i vµ ®Æc ®iÓm ph¸p lý cña hµnh vi ph¹m téi, bëi v× tÝnh ph¶i chÞu h×nh ph¹t chØ lµ hÖ qu¶ cña c¸c ®Æc ®iÓm trªn cña hµnh vi ph¹m téi [20].

H×nh ph¹t g¾n víi téi ph¹m lµ mét ®Æc ®iÓm cña h×nh ph¹t. Chõng nµo, Nhµ n­íc cßn cÇn ®Õn luật hình sự vµ h×nh ph¹t, th× nguyªn t¾c ph¸p lý c¬ b¶n nµy sÏ lµm næi bËt vÞ trÝ, vai trß cña luật hình sự vµ h×nh ph¹t vµ cho phÐp ph©n biÖt víi c¸c ngµnh luËt kh¸c còng nh­ c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ kh¸c cña Nhµ n­íc. H×nh ph¹t chØ ®­îc ¸p dông vµ chØ cho phÐp ®­îc ¸p dông víi tÝnh chÊt lµ sù ph¶n øng nhµ n­íc vµ x· héi ®èi víi téi ph¹m; nã lµ sù phñ ®Þnh c«ng khai, quyÕt liÖt ®èi víi téi ph¹m, lµ thÓ hiÖn sù kh«ng thÓ dung thø cña nhµ n­íc vµ x· héi ®èi víi c¸c hµnh vi ph¹m téi.

Nguyªn t¾c hµnh vi trong LHS ph¶n ¸nh, tr­íc hÕt, mèi quan hÖ kh¸ch quan cña téi ph¹m vµ h×nh ph¹t: ë ®©u Nhµ n­íc tuyªn bè vÒ mÆt ph¸p luËt nh÷ng hµnh vi v× tÝnh nguy hiÓm cho x· héi cña nã lµ téi ph¹m vµ ®Æt d­íi sù ®e däa ph¶i chÞu h×nh ph¹t th× téi ph¹m vÒ nguyªn t¾c ph¶i chÞu hËu qu¶ lµ h×nh ph¹t. TÝnh tÊt nhiªn, tÝnh kh«ng tr¸nh khái trách nhiệm hình sự vµ h×nh ph¹t hoÆc c¸c biÖn ph¸p trách nhiệm hình sự kh¸c víi tÝnh chÊt lµ hËu qu¶ ph¸p lý tÊt nhiªn cña téi ph¹m lµ ®ßi hái kh¸ch quan, sù ®ßi hái nµy cã ý nghÜa quan träng nhÊt cho hiÖu qu¶ phßng ngõa téi ph¹m trong thùc tiÔn. Téi ph¹m lµ c¬ së ph¸p lý vµ lµ c¬ së thùc tÕ duy nhÊt cho phÐp ¸p dông h×nh ph¹t, cho nªn kh«ng cho phÐp ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi hµnh vi kh«ng ®­îc LHS quy ®Þnh lµ téi ph¹m vµ còng kh«ng ®­îc phÐp ¸p dông h×nh ph¹t nÕu h×nh ph¹t Êy kh«ng ®­îc quy ®Þnh trong PhÇn chung vµ trong chÕ tµi cña ®iÒu luËt vÒ téi ph¹m cô thÓ ë PhÇn c¸c téi ph¹m của BLHS. Trong mèi quan hÖ biÖn chøng kh¸ch quan nµy, yÕu tè trõng trÞ cña h×nh ph¹t ®­îc coi lµ néi dung, lµ thuéc tÝnh cña h×nh ph¹t. H×nh ph¹t lµ sù trõng trÞ téi ph¹m, v× tÝnh nguy hiÓm cho x· héi cña téi ph¹m, ®ång thêi h×nh ph¹t lµ thÓ hiÖn sù phª ph¸n téi ph¹m vÒ mÆt nhµ n­íc, chÝnh trÞ, ®¹o ®øc th«ng qua Tßa ¸n nh©n danh Nhµ n­íc, nã ®­îc tuyªn trong b¶n ¸n kÕt téi cña Tßa ¸n.

Khi chóng ta kh¼ng ®Þnh téi ph¹m vµ h×nh ph¹t g¾n bã víi nhau mét c¸ch chÆt chÏ trong mèi quan hÖ nh©n- qu¶, kh«ng cã nghÜa tuyÖt ®èi hãa mèi quan hÖ nµy.

Nh­ trªn ®· ph©n tÝch, h×nh ph¹t lµ mét hiÖn t­îng x· héi, nªn trong mèi quan hÖ víi téi ph¹m còng nh­ c¸c hiÖn t­îng x· héi kh¸c, h×nh ph¹t chÞu sù rµng buéc bëi c¬ së h¹ tÇng vµ møc ®é ph¸t triÓn cña kiÕn tróc th­îng tÇng. ViÖc quy ®Þnh h×nh ph¹t, viÖc ¸p dông h×nh ph¹t còng nh­ thi hµnh nã trong thùc tiÔn còng ®­îc quyÕt ®Þnh bëi c¸c ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng cña x· héi. MÆc dï vËy, h×nh ph¹t cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi cña nã, cã nghÜa lµ gi÷a h×nh ph¹t víi téi ph¹m còng nh­ c¸c hiÖn t­îng x· héi kh¸c tån t¹i mèi quan hÖ t­¬ng hç hai chiÒu, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau. Trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i bÊt cø tr­êng hîp cã téi ph¹m x¶y ra, c¬ quan chøc n¨ng còng ¸p dông h×nh ph¹t víi ng­êi thùc hiÖn téi ph¹m. §ã lµ nh÷ng tr­êng hîp ng­êi ph¹m téi ®­îc h­ëng thêi hiÖu truy cøu trách nhiệm hình sự, ®­îc miÔn TNHS hoÆc miÔn h×nh ph¹t. C¸c chÕ ®Þnh nµy ®­îc ¸p dông chñ yÕu ®Ó thùc hiÖn chính sách hình sự truyÒn thèng: Nghiªm trÞ kÕt hîp víi khoan hång, trõng trÞ kÕt hîp víi gi¸o dôc, c¶i t¹o - chÝnh s¸ch xö lý h×nh sù cã sù ph©n hãa cña Nhµ n­íc ta. Trong thùc tiÔn cã tr­êng hîp ph¹m téi nh­ng ®­îc h­ëng c¸c chÕ ®Þnh nªu trªn kh«ng cã nghÜa lµm thay ®æi nhËn thøc vÒ mèi liªn hÖ g¾n bã gi÷a téi ph¹m vµ h×nh ph¹t, gi÷a h×nh ph¹t vµ téi ph¹m. Bëi mèi quan hÖ ®ã lµ biÖn chøng kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc chñ quan cña con ng­êi. NhËn thøc râ rµng vÒ mèi quan hÖ gi÷a téi ph¹m vµ h×nh ph¹t nh­ vËy cã ý nghÜa ®Þnh h­íng quan träng cho thùc tiÔn c«ng t¸c ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m.

Lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ nhµ n­íc nghiªm kh¾c, h×nh ph¹t chØ cã thÓ vµ ph¶i ®­îc quy ®Þnh chÆt chÏ trong ®¹o luËt quy ®Þnh vÒ téi ph¹m (lex scripta), chØ cã luËt míi cã thÓ x¸c ®Þnh h×nh ph¹t cho mçi téi ph¹m vµ quyÒn lµm luËt chØ cã thÓ trao cho nhµ lµm luËt - Quèc héi (NghÞ viÖn) - c¬ quan lËp ph¸p cao nhÊt cña Nhµ n­íc ®¶m nhiÖm. ë Việt Nam, chØ cã Quèc héi lµ c¬ quan quyÒn lùc nhµ n­íc cao nhÊt cã thÈm quyÒn ban hµnh c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt quy ®Þnh vÒ téi ph¹m - téi ph¹m hãa (phi téi ph¹m hãa) vµ vÒ h×nh ph¹t - h×nh sù hãa (phi h×nh sù hãa).

Yªu cÇu h×nh ph¹t ph¶i ®­îc v¨n b¶n ph¸p luËt quy ®Þnh lµ c¬ së quan träng b¶o ®¶m tÝnh thèng nhÊt trong ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m vµ b¶o ®¶m c¸c quyÒn c¬ b¶n cña c«ng d©n kh«ng bÞ x©m ph¹m bëi sù tïy tiÖn trong ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan tiÕn hµnh tè tông h×nh sù. §©y kh«ng chØ lµ mét biÓu hiÖn cña nguyªn t¾c ph¸p chÕ trong viÖc quy ®Þnh h×nh ph¹t, mµ nã cßn lµ sù thÓ hiÖn hiÖu lùc ph¸p luËt cña h×nh ph¹t.

Nguyªn t¾c ph¸p chÕ trong viÖc quy ®Þnh h×nh ph¹t - kh«ng cã luËt th× kh«ng cã h×nh ph¹t (nulla poena sine lege) cã gi¸ trÞ tuyÖt ®èi, ®­îc ¸p dông ®èi víi tÊt c¶ c¸c lo¹i h×nh ph¹t vµ kh«ng cã ngo¹i lÖ. Nãi h×nh ph¹t ®­îc v¨n b¶n ph¸p luËt quy ®Þnh cã nghÜa lµ tÊt c¶ c¸c néi dung liªn quan ®Õn h×nh ph¹t ®Òu ph¶i do v¨n b¶n ph¸p luËt quy ®Þnh vµ viÖc quy ®Þnh c¸c lo¹i h×nh ph¹t ¸p dông ph¶i ®Çy ®ñ, râ rµng, chÝnh x¸c. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, trong ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ mçi lo¹i hình phạt, nhµ lµm luËt cÇn ph¶i quy ®Þnh râ rµng, ®Çy ®ñ vµ minh b¹ch néi dung cña h×nh ph¹t, tr¸nh t×nh tr¹ng nh­ hiÖn nay ®èi víi mét sè hình phạt, BLHS hiện hành kh«ng quy ®Þnh hoÆc quy ®Þnh kh«ng ®Çy ®ñ néi dung cña nã; cã tr­êng hîp néi dung hình phạt võa ®­îc quy ®Þnh trong ®iÒu luËt ë PhÇn chung cña BlHS hiện hành l¹i võa quy ®Þnh trong mét v¨n b¶n d­íi luËt (vÝ dô NghÞ ®Þnh sè 53/2001/N§-CP ngµy 23-8-2001 của Chính phủ hướng dẫn thi hành hình phạt cấm cư trú và quản chế). Ngoµi ra, khi quy ®Þnh tõng lo¹i h×nh ph¹t, bao gåm c¶ c¸c hình phạt bổ sung nhµ lµm luËt ph¶i x¸c ®Þnh râ rµng, chÝnh x¸c ®iÒu kiÖn, ph¹m vi ¸p dông vµ giíi h¹n tèi thiÓu vµ tèi ®a cña h×nh ph¹t ®ã. Trong c¸c ®iÒu luËt vÒ téi ph¹m vµ h×nh ph¹t cô thÓ, khi quy ®Þnh hình phạt chính và hình phạt bổ sung, còng cÇn ph¶i ph©n hãa cô thÓ trong tõng ®iÒu kho¶n cña mçi téi ph¹m cô thÓ.

Nguyªn t¾c ph¸p chÕ kh«ng chØ ë khÝa c¹nh quy ®Þnh h×nh ph¹t, mµ cßn thÓ hiÖn ë hiÖu lùc thi hµnh cña h×nh ph¹t. Trong bé m¸y nhµ n­íc, chØ cã Tßa ¸n lµ c¬ quan duy nhÊt míi cã quyÒn nh©n danh Nhµ n­íc quyÕt ®Þnh mét ng­êi cã ph¶i chÞu h×nh ph¹t hay kh«ng vµ nÕu ph¶i chÞu th× lo¹i vµ møc h×nh ph¹t cô thÓ ®­îc ¸p dông nh­ thÕ nµo. Nghiªn cøu cho thÊy, trong c¸c lÜnh vùc kh¸c kh«ng ph¶i h×nh sù kh«ng b¾t buéc Tßa ¸n ph¶i gi¶i quyÕt, c¸c ®­¬ng sù cã thÓ lùa chän c¸ch gi¶i quyÕt kh¸c, kh«ng th«ng qua Tßa ¸n. Cßn trong lÜnh vùc h×nh sù, viÖc gi¶i quyÕt vô ¸n ph¶i th«ng qua c¸c giai ®o¹n tè tông h×nh sù ®­îc quy ®Þnh rÊt chÆt chÏ, nghiªm ngÆt. §iÒu nµy xuÊt ph¸t tõ hËu qu¶ ph¸p lý cña viÖc gi¶i quyÕt vô ¸n h×nh sù cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn ng­êi ph¹m téi, biÓu hiÖn cô thÓ qua viÖc quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t nh­ ®· tr×nh bµy ë trªn. V× thÕ, toµn bé qu¸ tr×nh tè tông h×nh sù ®­a ®Õn viÖc Tßa ¸n xÐt xö ®Ó ®Þnh téi vµ ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi ph¹m téi ®Òu do c¸c c¬ quan cã thÈm quyÒn cña Nhµ n­íc tiÕn hµnh, ®ã lµ: C¬ quan ®iÒu tra thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng ®iÒu tra téi ph¹m; ViÖn kiÓm s¸t thùc hiÖn c«ng t¸c kiÓm s¸t ®iÒu tra, thùc hµnh quyÒn c«ng tè cña Nhµ n­íc, thay mÆt Nhµ n­íc truy tè bÞ can vµ buéc téi bÞ c¸o tr­íc Tßa ¸n. Cßn Tßa ¸n thùc hiÖn ho¹t ®éng xÐt xö theo tr×nh tù luËt tè tông h×nh sù quy ®Þnh. H×nh ph¹t do Tßa ¸n quyÕt ®Þnh ph¶i ®­îc tuyªn mét c¸ch c«ng khai b»ng mét b¶n ¸n vµ ph¶i lµ kÕt qu¶ cña mét phiªn tßa xÐt xö h×nh sù víi ®Çy ®ñ tr×nh tù, thñ tôc do luËt tè tông h×nh sù quy ®Þnh. ViÖc luật hình sự quy ®Þnh h×nh ph¹t do Tßa ¸n quyÕt ®Þnh lµ b¶o đảm sù thËn träng, kh¸ch quan toµn diÖn vµ triÖt ®Ó tr¸nh oan, sai vµ nh­ vËy phï hîp víi §iÒu 8 cña Tuyªn ng«n toµn thÕ giíi vÒ nh©n quyÒn n¨m 1948: "Mçi ng­êi ®Òu cã quyÒn ®­îc thùc sù b¶o vÖ t¹i c¸c Tßa ¸n cã thÈm quyÒn trong n­íc ®Ó chèng l¹i nh÷ng hµnh ®éng x©m ph¹m c¸c quyÒn c¬ b¶n ®· ®­îc hiÕn ph¸p hay luËt ph¸p cña c¸c n­íc ®ã thõa nhËn"[22]. Còng bëi xuÊt ph¸t tõ tÝnh chÊt nguy hiÓm cho x· héi cña hµnh vi ph¹m téi vµ hËu qu¶ ph¸p lý cña cña h×nh ph¹t, nªn ph¸p luËt ®· quy ®Þnh Tßa ¸n cã toµn quyÒn xÐt xö vµ quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t ®éc lËp kh«ng lÖ thuéc vµo bÊt kú c¬ quan, tæ chøc, c¸ nh©n nµo.

Nguyªn t¾c ph¸p chÕ ®ßi hái Tßa ¸n chØ ®­îc ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi nh÷ng hµnh vi ®­îc ph¸p luËt coi lµ téi ph¹m vµ h×nh ph¹t Êy ph¶i ®­îc quy ®Þnh trong hệ thống hình phạt hiÖn hµnh vµ trong chÕ tµi cña ®iÒu luËt cô thÓ quy ®Þnh cÊu thµnh téi ph¹m. Khi quyÕt ®Þnh hình phạt đèi víi tõng tr­êng hîp cô thÓ, Tßa ¸n ph¶i tu©n theo tr×nh tù vµ c¸c ®iÒu kiÖn ¸p dông tõng lo¹i h×nh ph¹t cô thÓ, cã nghÜa vô ph¶i t«n träng giíi h¹n ®· ®­îc x¸c ®Þnh bëi luËt vµ chØ cã thÓ ¸p dông c¸c h×nh ph¹t ®­îc luật hình sự quy ®Þnh. Tßa ¸n kh«ng nh÷ng kh«ng cã quyÒn thiÕt lËp h×nh ph¹t míi, kh«ng ®­îc quy ®Þnh thªm néi dung, ®iÒu kiÖn vµ ph¹m vi cña h×nh ph¹t, mµ cßn ph¶i hµnh ®éng trong nh÷ng giíi h¹n mµ nhµ lµm luËt ®· ®Þnh. Tßa ¸n kh«ng cã quyÒn quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t v­ît møc tèi ®a mµ khung h×nh ph¹t quy ®Þnh ®èi víi téi ph¹m ®­îc xÐt xö, nÕu quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t v­ît møc tèi ®a hay tuyªn thªm mét h×nh ph¹t, bao gåm c¶ HPBS ngoµi tr­êng hîp luËt ®Þnh, ph¸n quyÕt cña Tßa ¸n sÏ bÞ c¸c Tßa ¸n cÊp trªn söa ®æi, hñy bá. Tuy nhiªn, trong giíi h¹n luËt ®Þnh, Tßa ¸n cã quyÒn, tïy theo tõng tr­êng hîp ph¹m téi cô thÓ tuyªn h×nh ph¹t gÇn møc tèi ®a hay gÇn møc tèi thiÓu luËt ®Þnh. Ngoµi ra, luật hình sự nhiÒu n­íc, trong ®ã cã luật hình sự ViÖt Nam cßn cho phÐp Tßa ¸n hai ®Æc quyÒn: ¸p dông h×nh ph¹t d­íi møc thÊp nhÊt luËt ®Þnh hoÆc ¸p dông h×nh ph¹t kh¸c thuéc lo¹i nhÑ h¬n luËt ®Þnh.

Trong nh÷ng tr­êng hîp ®iÒu luËt vÒ téi ph¹m cã quy ®Þnh HPBS d­íi d¹ng b¾t buéc th× Tßa ¸n ph¶i ¸p dông víi bÞ c¸o, trõ tr­êng hîp ¸p dông chÕ ®Þnh miÔn h×nh ph¹t. C¸c h×nh ph¹t do Tßa ¸n quyÕt ®Þnh ®èi víi bÞ c¸o ph¶i ®­îc tuyªn c«ng khai t¹i phiªn tßa vµ b»ng mét b¶n ¸n. Cã thÓ nãi ng¾n gän, khi Tßa ¸n tuyªn mét h×nh ph¹t ph¶i cã tÝnh x¸c ®Þnh, cã c¨n cø lËp luËn vµ b¾t buéc cã lý do. H×nh ph¹t ®­îc ¸p dông duy nhÊt vµ chØ trong khu«n khæ, trªn c¬ së vµ trong nh÷ng giíi h¹n cña c¸c mèi quan hÖ ph¸p luËt cña TNHS.

ViÖc quy ®Þnh h×nh ph¹t chØ cã thÓ vµ ph¶i ®­îc thiÕt lËp trong văn bản pháp luật vµ quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t do Tßa ¸n ®¶m nhiÖm, sÏ tr¸nh ®­îc t×nh tr¹ng v« ph¸p luËt, tïy tiÖn, x©m ph¹m th« b¹o c¸c quyÒn vµ tù do cña c«ng d©n trong viÖc ¸p dông luật hình sự, t×nh tr¹ng nh­ vËy ®· hay x¶y ra trong c¸c thêi kú lÞch sö phong kiÕn, ph¸p thuéc tr­íc ®©y ë n­íc ta, còng nh­ thêi kú trung cæ ë ch©u ¢u lôc ®Þa.

Mét trong nh÷ng nguyªn t¾c ®­îc thõa nhËn trong LHS vµ trong thùc tiÔn xÐt xö ë ViÖt Nam lµ TNHS chØ ®Æt ra ®èi víi c¸ nh©n ng­êi cã lçi trong viÖc thùc hiÖn téi ph¹m ®­îc quy ®Þnh trong LHS chø kh«ng thõa nhËn TNHS cña tæ chøc, ph¸p nh©n hoÆc TNHS ®èi víi hµnh vi cña ng­êi kh¸c. Theo nguyªn t¾c TNHS của c¸ nh©n, h×nh ph¹t víi tÝnh chÊt lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ nhµ n­íc nh»m thùc hiÖn quan hÖ ph¸p luËt cña TNHS n¶y sinh gi÷a ng­êi cã hµnh vi ph¹m téi vµ Nhµ n­íc chØ cã thÓ ¸p dông ®èi víi ng­êi ph¹m téi vÒ chÝnh hµnh vi ph¹m téi cña m×nh, chø kh«ng ®­îc phÐp ¸p dông víi tËp thÓ, víi c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh hoÆc ®èi víi nh÷ng ng­êi th©n thiÕt kh¸c cña ng­êi ph¹m téi, ngay c¶ trong tr­êng hîp, ng­êi ph¹m téi lÈn tr¸nh h×nh ph¹t, hay nãi c¸ch kh¸c, h×nh ph¹t chØ cã ¶nh h­ëng vÒ mÆt ph¸p lý trong c¸c mèi quan hÖ ph¸p luËt cña TNHS. V× thÕ, kh«ng cã sù can thiÖp vÒ pháp luật hình sự ®èi víi ng­êi thø ba hoÆc ®èi víi c¸c tæ chøc, ph¸p nh©n kh«ng cã lçi trong viÖc thùc hiÖn téi ph¹m. §Æc ®iÓm nµy cña h×nh ph¹t nãi lªn tÝnh chÊt c¸ nh©n cña h×nh ph¹t nãi chung, đã còng lµ biÓu hiÖn cña yªu cÇu b¶o vÖ quyÒn con ng­êi trong x· héi ta.

LHS ®­îc hîp thµnh bëi nhiÒu quy ®Þnh, chÕ ®Þnh kh¸c nhau. LHS thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng, nhiÖm vô cña m×nh b»ng toµn bé c¸c quy ®Þnh vµ chÕ ®Þnh ®ã, trong ®ã cã chÕ ®Þnh h×nh ph¹t. H×nh ph¹t lµ c«ng cô quan träng trong ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m, "lµ thủ đoạn tự vệ của xã hội chèng l¹i sù vi ph¹m c¸c ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nã"[23]. Víi nhËn ®Þnh trªn, Các M¸c kh«ng chØ nªu lªn vai trß cña h×nh ph¹t, mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a sù vi ph¹m c¸c ®iÒu kiÖn tån t¹i cña x· héi (téi ph¹m) vµ h×nh ph¹t mµ cßn nhÊn m¹nh tÝnh chÊt x· héi cña h×nh ph¹t. H×nh ph¹t trong bÊt kú mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cã giai cÊp nµo còng ®Òu ®­îc sö dông nh­ lµ nh÷ng c«ng cô trong ®Êu tranh phßng vµ chèng téi ph¹m, th«ng qua ®ã b¶o vÖ nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn x· héi.

ë ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh x©y dùng Nhµ n­íc ph¸p quyÒn cña d©n, do d©n vµ v× d©n, ®Þnh h­íng chñ yÕu cña ®Êu tranh phßng vµ phßng ngõa téi ph¹m n»m trong viÖc tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ më réng c¸c mèi quan hÖ x· héi x· héi chñ nghÜa. Cïng víi viÖc cñng cè, vµ ph¸t triÓn c¸c mèi quan hÖ x· héi trong tæng thÓ cña nã, th× sù ph¸t triÓn cña Nhµ n­íc vµ ph¸p luËt, trong ®ã cã luật hình sự víi t­ c¸ch lµ c¸c ph­¬ng tiÖn quyÒn lùc cña giai cÊp c«ng nh©n vµ tÊt c¶ ng­êi d©n lao ®éng ®ãng vai trß c¬ b¶n. Trong qu¸ tr×nh x©y dùng cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng c¸c quan hÖ x· héi xã hội chủ nghĩa, h×nh ph¹t nãi chung vµ HPBS nãi riªng lµ chÕ ®Þnh ®Æc thï cña luật hình sự, cho nªn chøc n¨ng, nhiÖm vô cña luật hình sự còng ®­¬ng nhiªn lµ chøc n¨ng, nhiÖm vô cña h×nh ph¹t, nhÊt lµ c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ, phßng ngõa téi ph¹m - c¸c chøc n¨ng chuyªn biÖt, ®Æc thï riªng cña LHS. H×nh ph¹t cã thÓ b¶o đảm cho lHS thùc hiÖn ®­îc nh÷ng chøc n¨ng, nhiÖm vô nãi trªn, bëi khi ¸p dông nã gãp phÇn b¶o vÖ nh÷ng quan hÖ x· héi lµ ®èi t­îng b¶o vÖ cña luật hình sự, ®ã lµ lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña x· héi, cña c¸c tæ chøc, quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña c«ng d©n; chèng mäi hµnh vi ph¹m téi; gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi bÞ kÕt ¸n kh«ng ph¹m téi míi, ®ång thêi h×nh ph¹t cßn nh»m gi¸o dôc mäi c«ng d©n t«n träng ph¸p luËt, ®Êu tranh chèng vµ phßng ngõa téi ph¹m.

Quy ®Þnh vµ ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi bÞ kÕt ¸n ë Việt Nam kh«ng ph¶i ®Ó b¶o vÖ c¸c lîi Ých cña thiÓu sè, mµ lµ v× lîi Ých vµ ®­îc sù ñng hé cña cña ®¹i ®a sè nh©n d©n, nã thùc sù lµ "ph­¬ng tiÖn ®Ó tù b¶o vÖ m×nh cña x· héi chèng l¹i sù vi ph¹m c¸c ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nã", lµ ph­¬ng tiÖn b¶o vÖ c¸c lîi Ých cña toµn x· héi. H×nh ph¹t trong chÕ ®é ta kh«ng chØ thùc hiÖn nhiÖm vô quan träng trong viÖc b¶o vÖ x· héi còng nh­ c¸c quyÒn vµ lîi Ých cña c«ng d©n tr­íc c¸c hµnh vi ph¹m téi, b¶o ®¶m cuéc sèng b×nh yªn cho x· héi vµ c«ng d©n mµ cßn trî gióp cho viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c mèi quan hÖ vËt chÊt vµ tinh thÇn míi xã hội chủ nghĩa, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña con ng­êi vµ x· héi. §Æc biÖt, h×nh ph¹t gãp phÇn cñng cè, t¨ng c­êng kû luËt nhµ n­íc, kû luËt ph¸p luËt, ý thøc nhµ n­íc, ý thøc ph¸p luËt vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm cña mäi c«ng d©n vµ th«ng qua ®ã trËt tù x· héi, an ninh, ph¸p chÕ, kû luËt ®­îc gi÷ v÷ng. VÒ mÆt nµy h×nh ph¹t thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt x· héi, tÝnh giai cÊp cña nã.

Khi nghiªn cøu néi dung vµ ®Æc ®iÓm (dÊu hiÖu) ®Æc tr­ng cña h×nh ph¹t, cã mét vÊn ®Ò lý luËn mµ hiÖn nay trong giíi nghiªn cøu khoa häc luật hình sự cßn cã nh÷ng quan niÖm ch­a thèng nhÊt, ®ã lµ vÊn ®Ò trõng trÞ cã ph¶i lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t kh«ng? CÇn ph¶i lµm râ vÊn ®Ò nµy, bëi v× x¸c ®Þnh ®óng ®¾n môc ®Ých cña h×nh ph¹t lµ mét trong nh÷ng yªu cÇu rÊt quan träng ®Ó x¸c ®Þnh hiÖu qu¶ cña h×nh ph¹t ngay trong khi x©y dùng hệ thống hình phạt còng nh­ trong viÖc ¸p dông vµ thi hµnh h×nh ph¹t.

Trong khoa häc luật hình sự hiÖn nay ë Việt Nam, mét sè nhµ khoa häc cã quan ®iÓm coi trõng trÞ lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t. Hä cho r»ng "®Ó b¶o vÖ c¸c lîi Ých cña x· héi vµ nhµ n­íc, b¶o vÖ sù c«ng b»ng x· héi th× kh«ng cã lý do g× ng­êi cã lçi thùc hiÖn hµnh vi nguy hiÓm cho x· héi lµ téi ph¹m l¹i kh«ng bÞ trõng ph¹t"[24]. H¬n n÷a trong hai lÇn ph¸p ®iÓn hãa (§iÒu 20 BLHS n¨m 1985 vµ §iÒu 27 BLHS hiện hành), LHS ViÖt Nam ®Òu quy ®Þnh trõng trÞ lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t.

Trong khi ®ã, nhiÒu nhµ khoa häc luật hình sự kh¸c l¹i kh«ng coi trõng trÞ lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t, mµ theo hä môc ®Ých cña h×nh ph¹t lµ gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi vµ phßng ngõa téi ph¹m (phßng ngõa riªng vµ phßng ngõa chung). Người viết ®ång t×nh víi quan ®iÓm cho r»ng h×nh ph¹t kh«ng cã môc ®Ých trõng trÞ.

Khoa häc luật hình sự vµ lHS ViÖt Nam kh«ng thõa nhËn quan ®iÓm coi h×nh ph¹t lµ c«ng cô tr¶ thï ng­êi ph¹m téi v× téi ph¹m mµ hä ®· thùc hiÖn; kh«ng thõa nhËn h×nh ph¹t cã môc ®Ých lµm cho ng­êi ph¹m téi khiÕp sî, hµnh h¹ thÓ x¸c, xóc ph¹m nh©n phÈm, danh dù cña ng­êi ph¹m téi mµ vÉn coi ng­êi ph¹m téi lµ chñ thÓ cña c¸c quan hÖ x· héi, lµ con ng­êi cã thÓ gi¸o dôc, c¶i t¹o trë thµnh ng­êi cã Ých cho x· héi. H×nh ph¹t trong chÕ ®é ta mang b¶n tÝnh hoµn toµn míi so víi h×nh ph¹t cña c¸c chÕ ®é tr­íc ®ã, ®ã lµ c«ng cô ®­îc sö dông ®Ó phôc vô cho nhu cÇu x· héi, phôc vô con ng­êi, v× con ng­êi. Sù nhËn thøc nh­ vËy vÒ b¶n tÝnh cña h×nh ph¹t lµ tiÒn ®Ò cÇn thiÕt ®Ó x¸c ®Þnh ®óng ®¾n môc ®Ých ®Ých thùc cña h×nh ph¹t trong LHS ViÖt Nam. Nh­ ®· ph©n tÝch, trõng trÞ lµ néi dung, lµ thuéc tÝnh vèn cã cña h×nh ph¹t, lµ biÖn ph¸p ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi vµ phßng ngõa téi ph¹m. V× thÕ, kh«ng nªn nhÇm lÉn gi÷a môc ®Ých vµ biÖn ph¸p ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých ®ã. NÕu coi trõng trÞ lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t th× dÉn ®Õn t×nh tr¹ng coi h×nh ph¹t cã môc ®Ých tù th©n: ®ã lµ trõng trÞ ®Ó trõng trÞ. ViÖc thõa nhËn trõng trÞ lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t còng sÏ dÉn ®Õn xu h­íng sö dông h×nh ph¹t nh­ lµ c«ng cô trÊn ¸p, tr¶ thï ng­êi ph¹m téi v× ®· thùc hiÖn hµnh vi chèng l¹i x· héi, lµm cho hệ thống hình phạt trë nªn qu¸ nghiªm kh¾c vµ tµn khèc, tr¸i víi nguyªn t¾c nh©n ®¹o cña LHS hiÖn ®¹i. Người viết ®ång ý víi quan niÖm cho r»ng "xuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c nh©n ®¹o cña luật hình sự vµ d­íi gãc ®é x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn,... trõng trÞ kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t mµ chØ lµ b¶n chÊt chñ yÕu vµ lµ thuéc tÝnh c¬ b¶n nhÊt cña h×nh ph¹t"[25].

ThÕ th× môc ®Ých cña h×nh ph¹t lµ g×? Nh­ ®· tr×nh bµy, trõng trÞ lµ néi dung, lµ thuéc tÝnh cña h×nh ph¹t, ®ång thêi nã lµ c¸ch thøc t¸c ®éng ®Ó gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi vµ phßng ngõa téi ph¹m. NÕu kh«ng cã trõng trÞ th× kh«ng cã h×nh ph¹t. Nã lµ tiÒn ®Ò ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých phßng ngõa téi ph¹m. Cho nªn, môc ®Ých trùc tiÕp cña h×nh ph¹t lµ gi¸o dôc, c¶i t¹o ng­êi ph¹m téi trë thµnh ng­êi cã Ých cho x· héi, cã ý thøc tu©n theo ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c cña cuéc sèng x· héi, kh«ng ph¹m téi míi, khoa häc luật hình sự gäi ®ã lµ môc ®Ých phßng ngõa riªng cña h×nh ph¹t. H×nh ph¹t khi ®­îc ¸p dông kh«ng chØ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ng­êi ph¹m téi mµ nã cßn cã ¶nh h­ëng m¹nh mÏ ®Õn nh÷ng thµnh viªn kh¸c trong x· héi. §èi víi nh÷ng thµnh viªn "kh«ng v÷ng vµng" trong x· héi khi gÆp hoµn c¶nh kh¸ch quan thuËn tiÖn sẽ dÔ bÞ l«i kÐo vµo con ®­êng ph¹m téi, th× viÖc ¸p dông h×nh ph¹t víi ng­êi ph¹m téi cã t¸c dông r¨n ®e, kiÒm chÕ, gi¸o dôc, ng¨n ngõa hä kh«ng ®i vµo con ®­êng ph¹m téi. H×nh ph¹t lµm cho bé phËn c«ng d©n kh«ng v÷ng vµng trong x· héi thÊy tr­íc ®­îc sù trõng ph¹t cña Nhµ n­íc, sù lªn ¸n cña x· héi ®èi víi hä nÕu hä ph¹m téi, qua ®ã gi¸o dôc hä cã ý thøc tu©n thñ ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c cña cuéc sèng chung trong x· héi, tõ bá ý ®Þnh ph¹m téi cña m×nh. Cßn ®èi víi ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng, h×nh ph¹t kh«ng r¨n ®e mµ nh»m gãp phÇn tuyªn truyÒn gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt, n©ng cao sù hiÓu biÕt ph¸p luËt cho mäi ng­êi, ®Ó hä tr¸nh ®­îc nh÷ng vi ph¹m ph¸p luËt vµ téi ph¹m. §ång thêi, viÖc ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi ph¹m téi cã c¨n cø, ®óng ph¸p luËt sẽ cñng cè lßng tin cña nh©n d©n vµo sù nghiªm minh cña ph¸p luËt lµm cho hä thÊy râ h¬n tÝnh nguy hiÓm cho x· héi cña hµnh vi ph¹m téi vµ sù cÇn thiÕt ph¶i ng¨n chÆn téi ph¹m, qua ®ã h×nh ph¹t nh»m gi¸o dôc, ®éng viªn, tËp hîp ®«ng ®¶o nh©n d©n lao ®éng tham gia tÝch cùc vµo c«ng t¸c ®Êu tranh phßng vµ chèng c¸c vi ph¹m vµ téi ph¹m. §©y lµ yªu cÇu quan träng cña phßng ngõa chung cña h×nh ph¹t, v× chØ cã sù tham gia tÝch cùc cña nh©n d©n th× míi cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ph¸t hiÖn téi ph¹m. Téi ph¹m ®­îc ph¸t hiÖn nhanh chãng, kÞp thêi vµ xö lý nghiªm minh míi cñng cè ®­îc lßng tin cña nh©n d©n vµo c«ng lý vµ míi r¨n ®e ®­îc nh÷ng ng­êi "kh«ng v÷ng vµng" trong x· héi.

Qua ph©n tÝch ë trªn vµ ®èi chiÕu víi c¸c ®iÒu 26, 27 BLHS hiÖn hµnh, khi có điều kiện sửa đổi, ®Ò nghÞ söa ®æi c¸c ®iÒu luËt nµy theo h­íng kh¼ng ®Þnh trõng trÞ kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cña h×nh ph¹t. §ång thêi còng cÇn quy ®Þnh râ trong ®Þnh nghÜa ph¸p lý vÒ h×nh ph¹t t¹i §iÒu 26 BLHS hiện hành lµ h×nh ph¹t kh«ng cã môc ®Ých g©y ®au ®ín vÒ thÓ x¸c, h¹ thÊp nh©n phÈm cña con ng­êi.

Tãm l¹i, trªn c¬ së tæng kÕt, tiÕp thu nh÷ng quan ®iÓm cña c¸c häc gi¶ trong vµ ngoµi n­íc vÒ kh¸i niÖm h×nh ph¹t vµ ph©n tÝch néi dung, ®Æc ®iÓm ®Æc tr­ng còng nh­ môc ®Ých cña h×nh ph¹t, cã thÓ ®­a ra kh¸i niÖm khoa häc vÒ h×nh ph¹t nh­ sau: H×nh ph¹t lµ biÖn ph¸p c­ìng chÕ nghiªm kh¾c cña Nhµ n­íc, ®­îc luËt quy ®Þnh, do Tßa ¸n ¸p dông ®èi víi ng­êi bÞ kÕt ¸n vµ ®­îc thÓ hiÖn ë viÖc t­íc bá hoÆc h¹n chÕ quyÒn, lîi Ých cña hä nh»m gi¸o dôc, c¶i t¹o hä vµ phßng ngõa téi ph¹m, b¶o đảm cho luËt h×nh sù thùc hiÖn ®­îc nhiÖm vô b¶o vÖ vµ ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m.
Tài liệu tham khảo

(1) http://de.wikipedia.org/wiki.

(2) Đào Trí Úc, Luật hình sự Việt nam, quyển 1, Sdd, tr. 251-252.

(3) Phạm Văn Beo, Bàn về khái niệm hình phạt, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, (10), 2005,tr. 26.

(4) J.J.Haus, Principes généraux du droit pénal, Sdd. No 35.

(5) A. Merkel, Ueber vergeltende Gerechtigkeit, in: ders., Kriminalistische Abhandlungen, 1867, Bd. 1.

(6) R.V. Hippel, Deusche Strafrecht, 1971, Bd.1, Neudruck.

(7) H. L. A. Hart, Prolegomenon to the Principles of Punishment, in: ders., Punishment and Responsibility, Oxford, 1968.

(8) Association Henri Capitant, Vocabulaire Juridique, Publité sous la direction de Geard Cornu, 6e édition, Puf, 1996, tr. 602

(9) Jescheck/Weigend, Lehrbuch des Strafrechts, Allgemainer Teil, Berlin, 1996, tr. 13.

(10) NguyÔn Ngäc Hßa, Tr¸ch nhiÖm h×nh sù vµ h×nh ph¹t, Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi, 2001, tr. 29.

(11) Vâ Kh¸nh Vinh, Nguyªn t¾c c«ng b»ng trong luËt h×nh sù ViÖt Nam, Nxb. C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi, 1994, tr.110.

(12) ViÖn Nghiªn cøu Nhµ n­íc vµ Ph¸p luËt (1993), M« h×nh lý luËn vÒ Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam (PhÇn chung), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1993, tr. 148.

(13) ViÖn Nghiªn cøu Nhµ n­íc vµ Ph¸p luËt (1993), M« h×nh lý luËn vÒ Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam (PhÇn chung), Sđd, tr. 151.

(14) NguyÔn Ngäc Hßa (Chñ biªn), Tr¸ch nhiÖm h×nh sù vµ h×nh ph¹t, Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi, 2001, tr. 27.

(15) NguyÔn Ngäc Hßa (Chñ biªn), Tr¸ch nhiÖm h×nh sù vµ h×nh ph¹t, Sđd, tr. 27.

(16) NguyÔn Ngäc Hßa, "Môc ®Ých h×nh ph¹t", LuËt häc, (1), 1999, tr. 10.

(17) ViÖn Nghiªn cøu Khoa häc ph¸p lý (1995), H×nh ph¹t trong luËt h×nh sù ViÖt Nam, Sdd, tr. 112.

(18) NguyÔn §øc TuÊn, "Söa ®æi Bé luËt h×nh sù - Ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn vµ mét sè vÊn ®Ò thuéc h×nh ph¹t", trong Chuyªn ®Ò: Bé luËt h×nh sù - Thùc tr¹ng vµ ph­¬ng h­íng ®æi míi, ViÖn nghiªn cøu Khoa häc ph¸p lý, Hµ Néi, 1994, tr. 91.

(19) ViÖn Nghiªn cøu Nhµ n­íc vµ Ph¸p luËt, M« h×nh lý luËn vÒ Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam (PhÇn chung), Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1993, tr. 141.

(20) NguyÔn Ngäc Hßa, Téi ph¹m vµ cÊu thµnh téi ph¹m, Nxb C«ng an nh©n d©n, Hµ Néi, 2008, tr. 18.

(21) Ph¹m V¨n Beo, H×nh ph¹t tö h×nh trong luËt h×nh sù ViÖt Nam, LuËn ¸n tiÕn sÜ LuËt häc, ViÖn Nhµ n­íc vµ Ph¸p luËt, 2007, tr. 38.

(22) Ph¹m Khiªm Ých, Hoµng V¨n H¶o (1995), QuyÒn con ng­êi trong thÕ giíi hiÖn ®¹i, ViÖn Th«ng tin khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1995, tr. 626.

(23) C. M¸c - Ph. ¡ngghen (1995), Toµn tËp, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1993, tập 8, tr. 673.

(24) ViÖn Nghiªn cøu Khoa häc ph¸p lý, H×nh ph¹t trong luËt h×nh sù ViÖt Nam, Sdd, tr. 25.

(25) Lª V¨n C¶m, Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n trong khoa häc LuËt h×nh sù (PhÇn chung), Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Hµ Néi, 2005, tr. 687.