MỘt số loài và thứ CÓ giá trị LÀm thuốc trong họ ĐỖ quyêN (ericaceae juss.) Ở việt nam nguyễn thị thanh hưƠNG, trần minh hợI

Việt Nam là một nước nằm trong vùng nhiệt đới có hệ thực vật vô cùng phong phú. Do tác động của tự nhiên cũng như của con người, hệ thực vật luôn có sự biến đổi. Nghiên cứu phân loại thực vật là một chuyên ngành quan trọng không thể thiếu được vì đó là cơ sở cho các lĩnh vực khoa học khác như sinh thái học, sinh lý thực vật, địa lý thực vật, tài nguyên thực vật, công nghệ sinh học, ...

Để góp phần vào công việc phân loại thực vật ở Việt Nam, chúng tôi tiến hành điều tra nghiên cứu các chi và loài trong họ Đỗ quyên (Ericaceae Juss. ). Bên cạnh lợi ích chủ yếu là làm cảnh, một số loài cho quả ăn được, một số loài của họ còn được sử dụng làm thuốc với những giá trị và phân bố đã được nghiên cứu.

I. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

1. Đối tượng nghiên cứu

Là các loài trong tự nhiên (mẫu tươi sống), các tiêu bản khô của họ Đỗ quyên ở Việt Nam cũng như ở nước ngoài được lưu giữ tại các phòng tiêu bản của các Viện nghiên cứu và trường đại học như Phòng tiêu bản thực vật, Trường đại học khoa học tự nhiên (HNU); Bảo tàng thực vật, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật (HN); Phòng thực vật, Viện Sinh học nhiệt đới T.p. Hồ Chí Minh; Phòng tiêu bản, Viện Dược liệu, Bộ Y tế (HNPM); Phòng tiêu bản, Đại học Dược Hà Nội (HNPI); Phòng tiêu bản thực vật, Viện Thực vật Côn Minh - Trung Quốc (KUN),....

Thu mẫu các loài có trong tự nhiên. Dùng phương pháp so sánh hình thái, một phương pháp kinh điển và phổ biến nhất trong nghiên cứu phân loại thực vật từ trước đến nay. Nghiên cứu đặc điểm hình thái bao gồm những đặc điểm của cơ quan sinh dưỡng và cơ quan sinh sản trong đó chủ yếu là so sánh những đặc điểm của cơ quan sinh sản vì chúng có tính bảo thủ, ít biến đổi với điều kiện môi trường bên ngoài. Thu thập thông tin theo phương pháp điều tra nghiên cứu thực vật dân tộc học kết hợp tra cứu các tài liệu để có được những công dụng làm thuốc của các loài trong cộng đồng.

Sau đây là đặc điểm sinh học, phân bố và công dụng của 23 loài cây thuốc trong họ Đỗ quyên ở Việt Nam

- Công dụng: Rễ củ được sử dụng làm thuốc sắc hay ngâm rượu uống trị viêm gan thể hoàng đản, kinh nguyệt không đều, phong thấp đau xương, lưng gối tê đau, trẻ em kinh phong; dùng ngoài giã đắp trị gãy xương.

- Đặc điểm: Bụi cao 1-5m. Lá chụm ở chót nhánh; phiến lá hình trái xoan hay hình trứng ngược, dài 5-10cm, rộng 2-4cm. Hoa màu hồng phấn hay màu trắng, miệng chia 5 thuỳ; nhị 10. Quả nang hình bầu dục, dài 8-12mm, có cạnh góc, cuống quả dài 3-5cm.

- Phân bố: Quảng Bình, Thừa Thiên- Huế, Quảng Nam vào tới Khánh Hoà.

- Công dụng: Lá giã dùng làm thuốc chữa viêm đau khớp do ngã hay tổn thương.

7. Gaultheria fragrantissima Wall. 1820 - Châu thụ thơm, Gan tiền thơm, Bạch châu, Thạch nam.

- Đặc điểm: Bụi cao 3m, thơm mùi salicilat. Lá đơn, mọc so le; mặt dưới có chấm mờ rải rác; gân bên 5-6 đôi, rõ ở mặt dưới; cuống lá dài 2-3(5-10)mm. Hoa màu trắng, rủ xuống, dài 4 mm. Quả nang tròn, màu đen, đường kính 5 mm, hơi có lông.

- Phân bố : Lào Cai (Sapa), Hà Giang, Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Kon Tum (Đác Glây, Ngọc Linh).

- Công dụng: Quả ăn được. Lá phơi khô nấu nước uống thay chè và chữa tê thấp, đau dây thần kinh, chân tay nhức mỏi.

8. Leucothoe griffithiana C.B. Clarke, 1882 – Leucothoe tonkinensis Dop, 1930 – Bạch tiên, Lê lư, Lê lư bắc bộ.

- Đặc điểm: Bụi cao 3-4m, cành yếu gần như trườn. Lá hình bầu dục, mép có răng nhọn, hai mặt không lông. Chùm hoa dài 3-5cm, cuống hoa ngắn 1mm; lá bắc thon dài 3-4mm. Quả nang tròn, đường kính 3,5-4mm, không lông; hạt hình bầu dục, đường kính 1,2 mm.

- Phân bố: Lào Cai (Sapa), Hà Giang (Đồng Văn), Kon Tum (Đác Glây, Ngọc Linh).

Công dụng: Toàn cây được dùng làm thuốc trị phong thấp, đau nhức khớp xương.

9. Lyonia ovalifolia (Wall. ) Drude, 1889 var. pubescens (Franch.) Judd. 1981– Andromeda ovalifolia Wall. 1820. – Pieris ovalifolia (Wall. ) D. Don, 1834 – Lồng đèn, Cà di xoan, Bập, Rét, Rít, Nam chúc.

- Đặc điểm: Gỗ nhỏ, cao 8-12m. Lá đơn, mọc so le, hình trứng hay bầu dục, dài 5-10 cm, rộng 2,7-6cm, mép nguyên; gân bên 8-15 đôi. Hoa mọc thành chùm ở nách lá, dài 6-15 cm, có lông, màu trắng. Quả nang hình cầu, đường kính 4-5mm.

- Phân bố : Lào Cai (Sapa), Ninh Thuận, Kon Tum (Đác Glây, Ngọc Linh), Gia Lai, Lâm Đồng (Đà Lạt, Lang Bian, Đơn Dương), Đồng Nai.

Công dụng: Cành và lá hãm lấy nước trị lở độc ngoài da và bệnh hủi.

10. Lynonia villosa (Wall. ex C.B. Clarke) Hand.-Mazz. 1936. – Andromeda villosa Wall. 1829, nom.nud. – Pieris villosa Wall. ex C.B. Clarke, 1882. – Xolisma villosa (Wall. ex C.B. Clarke) Rehd. 1924. - Cà di lông

- Đặc điểm: Bụi cao 3-4m, lá rụng theo mùa. Lá có phiến hình trứng ngược hay hình trứng ngược dạng trái xoan, dài 3-7cm, rộng 2-3,8cm, hai mặt có lông mềm, cuống lá dài 3-6mm. Hoa mọc thành chùm ở nách lá,dài 3 mm, có lông mịn; đài hoa hình dải, 5 thuỳ. Quả nang hình cầu, đường kính 4 mm, có lông dễ rụng.

- Công dụng: Hoa dùng làm thuốc trị kinh nguyệt không đều, chảy máu mũi, khạc ra máu, xuất huyết đường tiêu hoá, viêm tuỷ xương, trị băng huyết đỏ.

- Đặc điểm: Gỗ nhỏ cao đến 15m. Lá thường xanh, hình mác dạng bầu dục hay hình mác ngược, gân giữa lõm ở mặt dưới; gân bên 9-12 đôi . Hoa thường xếp 2-3 đoá ở nách lá phía ngọn, màu trắng, hồng hay tim tím, có bớt vàng, không lông. Quả nang hình trụ tròn, dài 2,5-5(-7)cm, không lông, có màu nâu sậm.

- Công dụng: Rễ cây dùng làm thuốc trị lao phổi, tiêu đờm và tiêu viểm tổn thương do ngã.

- Công dụng: Rễ, thân, lá được sử dụng làm thuốc trị tổn thương do ngã, thổ huyết, lỵ và băng huyết. Dùng trong sắc uống với liều 20-40g, dùng ngoài nấu nước rửa.

- Đặc điểm: Bụi cao 2,5m. Lá mỏng, hình trứng, mặt trên có lông thưa, mặt dưới có lông dày. Hoa màu hoa hồng, đỏ tươi hay đỏ thẫm, có 5 thuỳ trong đó 1-3 thuỳ trên có đốm màu đỏ thẫm. Quả nang hình trứng tròn, dài cỡ 8mm, nhiều lông thô.

- Phân bố: Hoà Bình, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Hải Dương.

- Đặc điểm: Bụi cao 2m. Lá to, hình mác đến hình mác dạng bầu dục, gân lá đều lõm ở mặt trên nên lá như là bị phồng lên. Hoa màu đỏ, dài cỡ 6 mm, chia thuỳ sâu. Quả tròn, to 8-9mm, chứa nhiều hạt.

- Phân bố: Cao Bằng, Tuyên Quang, Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Hoà Bình.

- Công dụng: Rễ cây được sử dụng làm thuốc thần kinh phân lập.

18. Vaccinium delavayi Franch, 1895. - Sơn trâm delavay, Việt quất delavay.

- Đặc điểm: Bụi thấp thường xanh; nhánh cằn cỗi, vỏ xám đen. Lá nhỏ, dai, dày, hình trứng ngược. Hoa màu trắng, lá bắc lớn, dài bằng hoa. Quả mọng hình cầu, không lông, màu lam sẫm, đường kính cỡ 3mm.

Phân bố: Kon Tum.

- Công dụng: Quả ăn được. Rễ cây phình thành củ sử dụng làm thuốc trị bụng trướng khí.

19. Vaccinium dunalianum Wight, 1847. – Sơn trâm dunal, Việt quất lá long não, Việt quất lá có đuôi.

- Đặc điểm: Bụi cao 3m, phụ sinh hay bám trên đá. Lá hình bầu dục, chót thon nhọn có đuôi, không lông. Cụm hoa chùm ở nách lá. Quả mọng hình cầu, đường kính đến 1cm, màu đen.

- Phân bố: Lào Cai (Sapa), Kon Tum (Đác Glây, Ngọc Linh), Khánh Hoà.

- Phân bố: Lào Cai, Vĩnh Phúc, Khánh Hoà, Kon Tum.

- Phân bố: Lào Cai, Hà Giang, Khánh Hoà, Kon Tum, Lâm Đồng, Đồng Nai.

Như vậy, họ Đỗ quyên Ericaceae Juss. ở Việt Nam có 23 loài và thứ được sử dụng làm thuốc, phân bố ở nhiều nơi, trong đó có một số loài có giá trị như Agapetes hosseana Diels, Agapetes mannii Hemsl., Craibiodendron stellatum (Pierre ex Laness.) W.W. Smith, Diplycosia semi-infera C.B. Clarke, Gaultheria fragrantissima Wall., Lyonia ovalifolia (Wall. ) Drude, Pieris formosa (Wall. ) D. Don, Rhododendron moulmainense Hook., Vaccinium bracteatum Thunb., Vaccinium sprengelii (G. Don) Sleum.,... Những loài này có triển vọng gây trồng trên diện rộng sẽ mang lại giá trị kinh tế cao.

1. 
   Đỗ Huy Bích, 1995: Thuốc từ cây cỏ và động vật, NXB. Y học, 93-94tr.
   
2. 
   Nguyễn Tiến Bân (chủ biên), 2003: Danh lục các loài thực vật Việt Nam, NXB. Nông nghiệp, Hà Nội, 2: 437-449.
   
3. 
   Nguyễn Tiến Hiệp, Phạm Hoàng Hộ, 1996: Fam. Ericaceae Juss. In Vascular plants synopsis of Vietnamese flora. St. Petersburg.
   
4. 
   Võ Văn Chi, 1997: Từ điển cây thuốc Việt Nam, NXB. Y học Tp. Hồ Chí Minh,1468 tr.
   
5. 
   Võ Văn Chi (Chủ biên), Trần Hợp, 2002: Cây cỏ có ích ở Việt Nam, NXB. Giáo dục Tp. Hồ Chí Minh, 2: 295-330.
   
6. 
   Võ Văn Chi, 2003: Từ điển Thực vật thông dụng, NXB. KH&KT, Hà Nội, 1: 239-430.
   
7. 
   Võ Văn Chi, 2004: Từ điển Thực vật thông dụng, NXB. KH&KT, Hà Nội, 2: 2125-2138.
   
8. 
   Phạm Hoàng Hộ, 1999: Cây cỏ Việt Nam, NXB. Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh, 1: 609-616.
   
9. 
   Wu C.Y., P.R. Raven (Edit.), 2005: Flora of China, Sicence Press, Beijing, 14: 260-455.
   

SUMMARY