MỤc lục phầN 1: ĐÁnh giá KẾt quả thực hiệN

Nhưng nước nào sẽ giống như Hồng Kông, Anh, Mỹ,vì sự tồn tại của chính mình, mà sẵn lòng du nhập các thiết chế tổ chức, luật pháp văn minh vào đặc khu tại Việt Nam? Có lẽ đó là Nhật Bản. Họ có cùng lợi ích với Việt nam, vì ở cùng khu vực, cùng đứng trước các cơ hội, cũng như các rủi ro địa chính trị và kinh tế, đang diễn ra tại vòng cung từ Biển Hoa Đông đến Ấn Độ Dương. Nhật Bản nên là đối tác hàng đầu. Nếu Mỹ và Ấn Độ, hay Nga, hay cả Trung Quốc, qua chi nhánh của họ ở Đài Loan, Singapore, hay Hồng Kông, tham dự vào cuộc chơi, thì có lợi hơn không? Vì đằng nào thì cũng là khu kinh tế mở, nên câu hỏi không thừa. Chúng ta cần nhận thức rằng, thế giới này đang chứng kiến các cường quốc hợp tác ở những lĩnh vực, mà họ có cùng chung lợi ích, nhằm tạo thế cân bằng với một mối đe dọa tiềm tàng từ bên thứ 3. Và cạnh tranh, thậm chí gây chiến tranh lạnh ở nơi mà lợi ích địa chính trị của họ xung đột nhau; gây ra chiến tranh nóng, tại chính cái điểm có tính chiến lược đó. Tránh đối đầu và tận dụng triệt để sự trùng hợp về lợi ích với các nước lớn là bài học mà Đặng để lại. Nó có giá trị bằng cả sự cường thịnh và trường tồn của một quốc gia. Dù Nga và Mỹ có đối đầu ở các điểm nóng khác trên bàn cờ thế giới. Họ có thể chia sẻ lợi ích ở điểm đang nóng lên ở Đông Nam Á. Phối hợp lợi ích, tạo thế cân bằng trong một thế giới đầy biến động, đòi hỏi phải chơi các quân bài chiến lược của mình một cách khéo léo. Điểm chiến lược hay đặc khu đó phải du nhập trước tiên thể chế luật pháp và tổ chức văn minh. Vì đấy là nền tảng tạo ra xã hội văn minh và thịnh vượng. Và đặt các bên của cuộc chơi vào lĩnh vực mà họ ở thế mạnh nhất; mà sự bổ trợ sức mạnh của họ với nhau tạo thành một Hồng Kông của Việt Nam. Chúng ta vẫn có đầy cơ hội để tiến lên thành một xã hội văn minh, cường thịnh; trong một thế giới mà láng giềng của chúng ta, Trung Quốc và Ấn Độ sẽ chiếm tỷ trọng cao nhất Thế giới về GDP vào năm 2050, theo dự báo của rất nhiều tổ chức và chuyên gia có uy tín. Chúng ta là điểm nằm giữa vòng cung trên biển nối 2 nền kinh tế lớn nhất thế giới này. Nếu kể đến cả Nhật Bản và Nam Triều Tiên, thì Việt Nam đang ở một điểm vô cùng quan trọng về giao thương hàng hóa, vốn, và con người. Hãy nhìn thật xa về phía trước; và suy luận ngược trở lại xem, mình cần làm các bước đi chiến lược gì ở ngày hôm nay./.

Chủ trương đổi mới doanh nghiệp nhà nước là xuyên suốt kể từ sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (1986) đến nay. Có thể phân chia thành các giai đoạn như sau:

Theo báo cáo của Khối các doanh nghiệp Trung ương, các doanh nghiệp nhà nước thuộc Khối có 32 đơn vị, trong đó, có 28 đơn vị thuộc đối tượng cần phải tái cơ cấu. Đến đầu năm 2014 tất cả 28 đơn vị đã hoàn thành đề án tái cơ cấu, trong đó, 24 đơn vị đã được phê duyệt đề án. Theo đó, tất cả 24 đơn vị đều được tổ chức theo mô hình công ty mẹ - công ty con; trong đó có 15 công ty mẹ thuộc sở hữu Nhà nước với 100% vốn đều lệ do Nhà nước nắm giữ và tiến hành cổ phần hóa 9 công ty mẹ. Hiện đã cổ phần hóa được 3 công ty mẹ là Công ty mẹ Tập đoàn Bảo Việt, Công ty mẹ Tập đoàn Xăng dầu Việt Nam, Công ty mẹ Tổng công ty Thép Việt Nam. Kế hoạch thực hiện cổ phần hóa các công ty mẹ trong năm 2014 là: Công ty mẹ Tập đoàn Dệt May, công ty mẹ Tổng công ty Hàng không Việt Nam; trong năm 2015 sẽ là: Công ty mẹ Tổng công ty Hàng hải, công ty mẹ Tổng công ty Sông Đà, công ty mẹ Tổng công ty Đầu tư nhà và đô thị Việt Nam, công ty mẹ Tổng công ty Công nghiệp Xi măng. Trong Khối có một số đơn vị công tác cổ phần hóa được triển khai rất chậm như: Tổng công ty Lương thực Miền Bắc và Tổng công ty Đường sắt Việt Nam.

Nguyên nhân quá trình tái cơ cấu các doanh nghiệp nhà nước Trung ương còn chậm được xác định như sau: 1) Việc phê duyệt đề án tái cơ cấu còn chậm; 2) Cơ chế, chính sách chưa ban hành kịp thời; 3) Thị trường chứng khoán suy giảm sâu; 3) Tình hình kinh tế - xã hội khó khăn; 4) Các đơn vị doanh nghiệp nhà nước chưa tập trung cho cổ phần hóa doanh nghiệp mình; 5) Năng lực quản trị của đội ngũ cán bộ quản lý tại các doanh nghiệp còn yếu; 6) Thiếu nguồn tài chính để thực hiện tái cơ cấu; 7) Công tác sắp xếp lao động còn gặp nhiều vướng mắc, khó khăn….

Những tín hiệu mới và các giải pháp đẩy mạnh tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước trong thời gian tới:

Từ đầu năm 2014 Chính phủ, các bộ, ngành và các địa phương đã thể hiện quyết tâm đẩy mạnh tái cơ cấu các doanh nghiệp nhà nước. Chính phủ ban hành Nghị quyết 15/NQ-CP ngày 6/3/2014 về một số giải pháp đẩy mạnh cổ phần hóa, thoái vốn của các doanh nghiệp nhà nước đã quy định kiên quyết truy xét trách nhiệm đối với các lãnh đạo bộ, ngành, địa phương, đơn vị thực hiện không đúng tiến độ cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước tại các doanh nghiệp và đồng ý cho các doanh nghiệp nhà nước được thoái vốn với giá thấp hơn mệnh giá hoặc bán cổ phần dưới giá trị sổ sách.

Trên tinh thần triển khai Nghị quyết 15/NQ-CP của Chính phủ, các bộ, ngành, địa phương, các doanh nghiệp nhà nước đã thể hiện quyết tâm đẩy mạnh tái cấu trúc, cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước trong các đơn vị thuộc mình quản lý. Đi đầu là Bộ Giao thông vận tải, Bộ Xây dựng, Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hà Nội, Thành phố Đà Nẵng, Thành phố Cần Thơ….Từ đầu năm 2014, Bộ Giao thông vận tải đã liên tiếp tiến hành IPO các tổng công ty thuộc ngành, Bộ Xây dựng cũng đẩy mạnh IPO các doanh nghiệp thuộc bộ. TP.Hồ Chí Minh đã xây dựng kế hoạch cổ phần hóa 29 doanh nghiệp lớn thuộc quản lý của Thành phố và vào ngày 13/3/2014 lãnh đạo 29 doanh nghiệp này đã ký cam kết hoàn thành cổ phần hóa trước 12/2015. Thành phố Hà Nội cũng đã đặt mục tiêu sắp xếp, cổ phần hóa 27 doanh nghiệp thuộc Thành phố quản lý trong năm 2014. Trong đó, cổ phần hóa 11 doanh nghiệp, 9 bộ phận doanh nghiệp, bán 2 doanh nghiệp, sáp nhập 2 bộ phận doanh nghiệp và cho phá sản 2 doanh nghiệp.

Để đẩy mạnh tiến trình sắp xếp, cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước tại các doanh nghiệp một cách có hiệu quả, trong thời gian tới cần thiết giải quyết một số vấn đề sau:

1) Báo cáo của Chính phủ số 490/BC-CP ngày 25/11/2013: Tình hình tài chính và kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh năm 2012 của các doanh nghiệp do nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ và doanh nghiệp có cổ phần, vốn góp của Nhà nước.

2) Báo cáo của Đảng ủy khối Doanh nghiệp trung ương tại Hội nghị “Đẩy mạnh tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước khối doanh nghiệp trung ương đến năm 2015” tổ chức ngày 2/4/2014 tại Hà Nội.

3) Cổng thông tin điện tử UBND Hà Nội và UBND Thành phố Hồ Chí Minh.

4) Nghị quyết 15/NQ-CP ngày 6/3/2014 “Về một số giải pháp đẩy mạnh cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước tai doanh nghiệp” của Chính phủ Việt Nam.

5) PGS.TS Lê Thị Lanh, Th.S Huỳnh Đức Trường (2014), Tái cấu trúc và cải cách khu vực doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam – Thực trạng qua 30 năm đổi mới, Tọa đàm khoa học, chủ đề: “Tổng kết một số vấn đề lý luận – thực tiễn qua 30 năm đổi mới”, Ban Kinh tế Trung ương và Trường Đại học Kinh tế TP.HCM, 1/2014, tr.305 – 320.

Mặc dù trọng tâm tái cơ cấu nền kinh tế trong giai đoạn 2011 - 2015 tập trung vào 3 nội dung: đầu tư công, doanh nghiệp nhà nước (DNNN) và hệ thống ngân hàng, nhưng cần đặt 3 nội dung trên trong mục tiêu tái cơ cấu tổng thể nền kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng kinh tế, theo tinh thần Nghị quyết số 10/2011/QH 13 của Quốc hội và được Chính phủ triển khai thực hiện bởi QĐ 339/TTg-QĐ ngày 19/02/2013 của Thủ tướng Chính phủ. Bởi vì mục tiêu cuối cùng của việc tái cơ cấu 3 lĩnh vực ưu tiên là thúc đẩy việc tái cơ cấu tổng thể nền kinh tế, gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế. Nghị quyết TW3 (Khóa XI) xác định: “…cần tập trung vào 3 lĩnh vực quan trọng nhất: Tái cơ cấu đầu tư với trọng tâm là đầu tư công; cơ cấu lại thị trường tài chính với trọng tâm là tái cơ cấu ngân hàng thương mại và các tổ chức tín dụng; tái cơ cấu DNNN mà trọng tâm là các tập đoàn kinh tế và tổng công ty nhà nước”. Như vậy, ngay trong lĩnh vực đầu tư công cũng phải đặt trong nội dung tái cơ cấu đầu tư xã hội, chứ không chỉ ở khu vực công.

Tuy nhiên, cho đến thời điểm này chủ trương tái cơ cấu tổng thể nền kinh tế gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng chưa thực sự đi vào thực tiễn; chưa có chính sách và giải pháp cụ thể nào tác động để dẫn dắt doanh nghiệp tham gia quá trình tái cơ cấu như trong lĩnh vực nông nghiệp hay chuyển từ nền công nghiệp gia công sang sản xuất; thay đổi nhận thức về cơ cấu kinh tế địa phương…

Về tái cơ cấu đầu tư công cơ bản theo Chỉ thị 1792/CT-TTG ngày 15/10/2011 của Thủ tướng chỉ giải quyết phần ngọn của vấn đề chứ chưa giải quyết phần gốc. Cần chỉ rõ nguyên nhân sâu xa gây lãng phí và kém hiệu quả của đầu tư công là cơ chế phân cấp đầu tư “theo kiểu khoán trắng” cho địa phương; chính quyền TW không kiểm soát được phần ngân sách TW phân cấp cho địa phương (Bộ giáo dục chỉ kiểm soát được 2,8% tổng đầu tư cho ngành này là một điển hình). Cần lý giải do nguyên nhân nào, mà nhiều địa phương còn nghèo, ngân sách eo hẹp vẫn ưu tiên xây dựng cơ quan nhà nhà nước hoành tráng, trong khi không có tiền để đầu tư phúc lợi thiết yếu cho nhân dân.

Cần phải có chính sách đủ mạnh để thúc đẩy quá trình tái cơ cấu tồng thể nền kinh tế, đặc biệt 3 lãnh vực: tái cơ cấu nền nông nghiệp và chuyển nền công nghiệp gia công sang sản xuất và phát triển kinh tế vùng thay cho cơ cấu kinh tế địa phương. Đây là những vấn đề liên quan đến quy hoạch đất nống nghiệp, kể cả đất lúa; chính sách sử dụng đất nông trường, lâm trường; xây dựng cứ điểm sản xuất nông - công nghiệp; chính sách tài chính cho những địa phương duy trì đất lúa vì an ninh lương thực; chính sách phát triển công nghiệp hỗ trợ; chính sách nội địa hóa sản phẩm…
2. Làm rõ phạm vi đầu tư công và chức năng đầu tư công nhằm định hướng tái cơ cấu đầu tư công (đầu tư của DNNN mang bản chất của đầu tư công)

Theo luật quản lý nợ công, thì nợ công không bao gồm nợ của DNNN, trừ các khoản vay do Chính phủ bảo lãnh. Tuy nhiên, phạm vị của nợ công và phạm vi của đầu tư công có khác nhau. Đầu tư công là đầu tư của Nhà nước nhằm thực hiện chức năng kinh tế - xã hội của Nhà nước. Đầu tư của Nhà nước thông qua các nguồn vốn như: thuế và phí; tín dụng nhà nước; công trái… Thực hiện đầu tư thông qua các cơ quan trong bộ máy nhà nước; đơn vị sự nghiệp của nhà nước và DNNN. Một bộ phận lớn DNNN đầu tư nhằm thực hiện chức năng cung cấp hàng hóa dịch vụ công cộng; sự nghiệp phát triển kinh tế; đầu tư vào các lãnh vực thiết yếu của nền kinh tế mà khu vực tư nhân không làm hoặc chưa đủ sức làm. Như vậy đầu tư công có phạm vi rộng hơn nợ công theo quy định của pháp luật hiện hành.

Trong giai đoạn 2001 - 2005 đầu tư công chiếm 53% tổng đầu tư xã hội, trong đó phần đầu tư của DNNN chiếm 14,9%. Con số tương ứng của giai đoạn 2006 - 2010 lần lượt là: 42,7% và 10,1%; năm 2013 lần lượt là: 29,1% và 8,4%. Mặt tích cực của đầu tư công trong những năm qua là: đầu tư công kích thích tăng tổng đầu tư xã hội thể hiện qua số tuyệt đối đầu tư hằng năm đều tăng, nhưng tỷ trọng so với tổng đầu tư xã hội giảm dần. Đây là một trong những tiêu chí cần thiết để phân bố đầu tư và đánh giá hiệu quả đầu tư công.

3. Tái cơ cấu đầu tư công phải gắn với chủ trương chủ động bội chi ngân sách cho đầu tư (chính sách tài chính công tích cực)

Trong nhiều năm nữa, nước ta còn phải thực hiện chính sách chủ động bội chi ngân sách bằng con đường vay nợ để đầu tư phát triển hạ tầng kỹ thuật và xã hội, thúc đẩy nhanh quá trình Công nghiệp hóa đất nước. Đó là chính sách tài chính công tích cực trong điều kiện tích lũy của nền kinh tế còn thấp, tiết kiệm nội địa chưa đáp ứng nhu cầu đầu tư phát triển bền vững. Nhưng chính sách này phải kèm theo các điều kiện rất nghiêm ngặt như: phải có chiến lược nợ của Chính phủ và nợ quốc gia rõ ràng; những điều kiện bảo đảm hiệu quả trong đầu tư; khả năng trả nợ hàng năm, cả về VND lẫn ngoại tệ; tuân thủ nguyên tắc "phí tổn cơ hội" và tính đồng bộ trong đầu tư; chi tiêu nhà nước thật sự tiết kiệm; cơ chế phân bố vốn đầu tư minh bạch; cớ chế giám sát dòng vốn đầu tư chặt chẽ... Tuy nhiên, thực tế trong các năm qua, việc bội chi ngân sách nhà nước chưa thật sự tuân thủ các điều kiện nêu trên và nhiều điều kiện khác nữa, nên chính sách “tài chính công tích cực” đã trở thành nhân tố tiêu cực, có nguy cơ gây bất ổn cho nền tài chính quốc gia.

Nếu tiếp tục đầu tư như cách làm trong những năm qua thì hệ quả không chỉ tăng rủi ro cho hệ thống tài chính, mất an toàn nợ công, mà còn góp phần gây bất ổn vĩ mô (lạm phát, nhập siêu…).

Trong nhiều năm qua, đặc biệt là từ đầu nhiệm kỳ Quốc hội Khóa 12, đã liên tục tăng mức bội chi và phát hành trái phiếu Chính phủ (nhưng không tính vào bội chi) để phân bố cho các ngành và địa phương đầu tư vào các lĩnh vực mà Quốc hội cho phép. Tuy nhiên, chưa có sự đánh giá mang tính định lượng nào về hiệu quả của các dự án và công trình đã sử dụng nguồn vốn này, mặc dù Chính phủ có đưa ra tiêu chí để phân bổ, nhưng chưa thấy có sự đánh giá về kết quả thực hiện một cách cụ thể. Tình trạng các ngành và địa phương đưa ra quá nhiều dự án, trong khi đó nguồn vốn rất hạn chế (khi Chính phủ ban hành Chỉ thị 1792, thì chỉ có 38% số dự án mà các địa phương và bộ ngành đề nghị có khả năng cân đối nguồn vốn), nên nơi nào, ngành nào "chạy" thủ tục sớm thì được chấp thuận và giải ngân sớm, nơi nào chậm thì để lại. Cách làm này dẫn đến hệ quả là phá vỡ tính ưu tiên và tính đồng bộ của đầu tư, tình trạng "vốn nằm" khắp nơi; ngân sách phải trả lãi, nhưng dự án thì phơi sương phơi gió. Đất nước ta khó khăn mọi điều, lĩnh vực nào, địa bàn nào cũng cần phải đầu tư, chứ không chỉ ở địa bàn khó khăn hay ngành nào. Dĩ nhiên, phải có địa bàn và lĩnh vực cần phải ưu tiên, nhưng phải kèm theo điều kiện. Nếu chúng ta nhìn ở giác độ toàn cục, thì ở địa bàn khó khăn việc đầu tư là vì mục tiêu chính trị, xã hội; còn ngay địa bàn có lợi thế như Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, thì cũng phải đầu tư để nuôi nguồn thu chung cho đất nước, chứ không chỉ vì nơi đó. Ví dụ, ưu tiên cho nông thôn, miền núi, biên giới thì nên thực hiện theo chương trình quốc gia, có sự hỗ trợ của TW trong quá trình thực hiện, kể cả giai đoạn thiết lập dự án, triển khai thực hiện, đánh giá kết quả, chứ không nên khoán trắng cho địa phương, theo cách phân cấp như hiện nay; đầu tư cho dạy nghề phải tính đến "phần mềm" tức là sự đồng bộ của việc chuẩn bị đội ngũ giáo viên, đồi tượng tuyển sinh, sử dụng sau đào tạo, chứ không chỉ việc xây dựng trường lớp; ngành y tế cũng vậy... Do đó, không thể phân bố đầu tư với một cách nhìn khá đơn giản là ngành hay địa bàn, mà phải cụ thể đến từng dự án; thời điểm đầu tư, cách thực hiện... để cân đối nguồn vốn với phương châm: làm dự án nào phải dứt điểm đưa vào sử dụng; phải bảo đảm tính đồng bộ và tính lan tỏa của từng dự án. Chúng ta chưa có cơ chế trách nhiệm giải trình về đầu tư kém hiệu quả. Ngay cả Luật Đầu tư công vừa được thông qua tại Kỳ họp thứ 7, Quốc hội Khoá 13 cũng khó xác định trách nhiệm giải trình của những cơ quan quyết định chủ trương đầu tư kém hiệu quả; mới giải quyết phần ngọn chứ chưa giải quyết được phần gốc của vấn đề đầu tư công.