Mã số: 62. 32. 01. 01 TÓm tắt luậN Án tiến sĩ BÁo chí

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS.Nguyễn Thị Minh Thái

Phản biện:

Phản biện:

Phản biện:

- Thư viện Quốc gia Việt Nam

1. 
   Tính cấp thiết của đề tài
   

2. 
   Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
   
   1. 
      Mục đích
      

2. 
   Nhiệm vụ
   

3. 
   Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
   
   1. 
      Đối tượng
      

2. 
   Phạm vi
   

- Thời gian khảo sát: từ năm 2012 đến năm 2014.

- Vận dụng chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí, kiểm soát quyền lực; quan điểm của ĐCS Việt Nam, pháp luật của Nhà nước Việt Nam về báo chí, về thực thi quyền lực của nhân dân, vai trò PBXH vì phát triển đất nước; lý thuyết xã hội học về truyền thông, lý thuyết chính trị học. Trong đó, vận dụng một số lý thuyết cụ thể như:

- Vận dụng lý thuyết truyền thông của Claude Shannon phân tích PBXH trên báo điện tử là quá trình truyền thông đại chúng có tương tác đa chiều.

- Vận dụng lý thuyết về “Lĩnh vực công cộng” của Jürgen Habermas để phân tích các điều kiện, tiền đề, môi trường cho PBXH. Giả định rằng, báo chí không còn là lãnh địa của giới cầm quyền và nhà truyền thông mà thuộc về đại chúng, là nơi thông tin, và là diễn đàn tranh luận, thỏa thuận để hướng đến đồng thuận xã hội trong giải quyết các vấn đề chung có tính công cộng.

- Vận dụng lý thuyết “Xã hội thông tin” của Marshall McLuhan để phân tích yếu tố kỹ thuật truyền thông, công nghệ truyền thông đóng vai trò rất quan trọng, tác động chi phối tới nội dung truyền thông. Giả định rằng, đặc trưng kỹ thuật truyền thông đa phương tiện của báo điện tử đã giúp PBXH trên báo điện tử có đặc thù riêng.

- Vận dụng lý thuyết “Thiết lập chương trình nghị sự” của Maxwell McCombs và D. Shaw để phân tích PBXH trên báo điện tử là một quá trình truyền thông và báo điện tử sắp đặt chương trình nghị sự để PBXH.

5.2. Các phương pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành, gồm: phương pháp phân tích nội dung văn bản, phương pháp điều tra xã hội học, kết hợp với một số kỹ thuật khác trong nghiên cứu và thu thập thông tin: tổng hợp, thống kê, phân tích, so sánh...

• 
  Nghiên cứu, khảo sát có tính hệ thống lý luận về PBXH, PBXH trên báo chí. Từ đó, bổ sung và phát triển lý luận về PBXH, PBXH trên báo chí và lý thuyết hóa PBXH trên báo điện tử.
  
• 
  Khảo sát thực tiễn PBXH trên báo điện tử qua các trường hợp nghiên cứu cụ thể để rút ra những đánh giá khái quát về thực trạng PBXH trên báo điện tử ở Việt Nam. Từ thực trạng đó, luận án nêu những vấn đề đặt ra đối với PBXH trên báo điện tử.
  
• 
  Nghiên cứu chỉ ra mối quan hệ tác động, chi phối giữa đặc thù loại hình báo điện tử và PBXH trên báo điện tử đối với các vấn đề thời sự cấp thiết của cuộc sống.
  
• 
  Luận án xây dựng mô hình qui trình PBXH trên báo điện tử, nguyên tắc PBXH trên báo điện tử và điều kiện cơ bản để tăng chất, hiệu quả PBXH trên báo điện tử ở Việt Nam.
  

- Làm rõ lý luận và thực tiễn PBXH của báo chí và báo điện tử, làm cơ sở khoa học cho đổi mới nhận thức vai trò, chức năng PBXH của báo điện tử.

- Nghiên cứu và xây dựng hệ thống lý luận PBXH, lý thuyết hóa PBXH trên báo điện tử thông qua các nhân tố ảnh hưởng, tiêu chí chất lượng, điều kiện thực hiện và giải pháp nâng cao chất lượng PBXH trên báo điện tử ở Việt Nam.

- Luận án là tư liệu hữu ích cho các nhà nghiên cứu, quản lý báo chí, các nhà báo, sinh viên báo chí và những ai quan tâm đến chủ đề này.

Ngoài Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Luận án gồm 4 chương.

1. 
   Nghiên cứu liên quan đến phản biện xã hội trên thế giới
   

C. Mác và V.I. Lênin dù không dùng thuật ngữ “phản biện xã hội” (như cách mà xã hội ngày nay đang dùng), nhưng họ đã đề cập ý nghĩa, bản chất của PBXH khi bàn về báo chí và vai trò quần chúng nhân dân trong phát triển xã hội. C. Mác cho rằng, báo chí có sứ mệnh bảo vệ xã hội và báo chí có mối quan hệ khăng khít với chính trị. Lênin nhấn mạnh cần phải phát huy vai trò của quần chúng nhân dân, các lực lượng xã hội tham gia xây dựng, thực hiện và giám sát các chính sách kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, các hoạt động của nhà nước và cơ quan công quyền. Quan điểm của Lênin thể hiện rất rõ tinh thần phải có PBXH trên báo chí khi muốn biến các cơ quan báo chí thành một diễn đàn mà những người có quan điểm khác nhau cũng đều sử dụng được để tranh luận về tất cả các vấn đề. Dù đã sơ khai đề cập đến bản chất PBXH, nhưng chủ nghĩa Mác – Lênin chỉ mới nói gián tiếp, chỗ dang dở là chưa có hệ thống luận điểm và luận cứ khoa học, thực tiễn gọi tên đích danh PBXH. Đây là một khoảng trống lý luận cần được nghiên cứu tiếp nối và hoàn thiện.

Các chính trị gia, các nhà nghiên cứu truyền thông và các nhà báo có nhiều quan điểm khác nhau về mối quan hệ giữa báo chí và phát triển xã hội, nhưng khẳng định chắc chắn đây là mối quan hệ khăng khít và được duy trì ở mọi nền báo chí và báo chí có chức năng PBXH. Có thể kể đến một số nhà nghiên cứu với tác phẩm tiêu biểu như: Arturo Escobar (Colombia, 1995) với sách “Encountering Development: The Making and Unmaking of the Third world”; Vichto Aphanaxep (Nga, 1995) với sách “Quyền lực thứ tư và bốn đời Tổng bí thư”; A.A. Grabennhicop (Nga, 2004) với sách “Báo chí trong kinh tế thị trường”. Hay E.P. Prokhorop (Nga, 2004) có sách “Cơ sở lý luận báo chí”; Bùi Phương Dung (Việt Nam, 2005) có sách “Công tác tuyên truyền tư tưởng trong thời kỳ mới”; Nguyễn Văn Minh (Việt Nam, 2014) có Lluận án tiến sĩ “Chức năng phản biện xã hội của báo chí ở Việt Nam hiện nay”; Luis Ramiro Beltrans (Bolivia, 1980) có sách “A Farewell to Aristotle: Horizontal communication”; Gumucio Dagron (Mỹ, 2001) có sách “Making waves: Stories of participatory communication for social change”…. Các nghiên cứu nêu trên đã khẳng định báo chí có chức năng PBXH, nhưng chưa chỉ ra quy trình, phương thức PBXH của báo chí nói chung và từng loại hình báo chí nói riêng. Đây là một gợi mở hướng nghiên cứu sẽ được thực hiện trong luận án này.

Để công dân được tự do góp ý, bày tỏ thái độ với chủ trương lớn của nhà nước, được thực hiện từ thời La Mã cổ đại, là bằng chứng quan trọng về mối quan hệ giữa PBXH, nhà nước pháp quyền và xã hội dân sự. Nhiều tác giả như Platol, Aristotle, John Lock, Montesquieu, J.Rousseau, John Stuart Mill… đã đề cập vai trò tranh luận, phản biện của các nhà thông thái đối với quyết sách của nhà nước.

1. 
   Nghiên cứu lý luận về phản biện xã hội ở Việt Nam
   

2. 
   Nghiên cứu phản biện xã hội trên báo chí
   

Bài viết về PBXH trên các báo, tạp chí cũng xuất hiện khá nhiều từ khoảng năm 2008 trở lại đây. Các bài viết này chủ yếu nêu đánh giá của tác giả về vai trò, tác dụng của PBXH trên báo chí đối với đời sống xã hội một cách chung chung, thiếu thực chứng. Song, các bài viết bước đầu góp phần chứng minh báo chí có chức năng PBXH, mỗi loại hình báo chí có thế mạnh, hạn chế riêng khi PBXH.

3. 
   Nghiên cứu phản biện xã hội trên báo điện tử ở Việt Nam
   

PBXH đang là một đề tài nghiên cứu có tính thời sự ở Việt Nam, nhưng chưa có kết quả đột phá mà mới đang dần hoàn thiện hệ thống khái niệm, đặc trưng, nguyên tắc, phương thức…PBXH. Nghiên cứu về PBXH trên báo điện tử còn ít, chưa tiếp cận liên ngành: báo chí học, chính trị học và xã hội học để chỉ ra bản chất, nguyên tắc, điều kiện PBXH trên báo điện tử. Những câu hỏi nghiên cứu cấp bách vẫn chưa được giải quyết, như: Thông điệp PBXH trên báo điện tử có thực sự trở nên quan trọng trong đời sống xã hội? Đặc trưng loại hình báo điện tử có thế mạnh, hạn chế PBXH như thế nào? PBXH trên báo điện tử còn mang tính tự phát hay đã được định hướng chiến lược? Đang có sự dịch chuyển từ phản biện mang tính tự phát thành phản biện chuyên nghiệp, chủ động và không né tránh vấn đề? Có cần thiết lý thuyết hóa, mô hình hóa quy trình PBXH của báo điện tử? Báo điện tử cần điều kiện cơ bản nào để PBXH hiệu quả? Luận án “Phản biện xã hội trên báo điện tử” sẽ cố gắng trả lời các câu hỏi nêu trên.

PBXH không phải là vấn đề mới mà đã phổ biến trên thế giới, nhưng ở Việt Nam mới được quan tâm thúc đẩy trong những năm gần đây, đặc biệt là nhận thức và hành động của Đảng, Nhà nước ta ngày càng coi trọng PBXH. Đảng ta đã đưa khái niệm PBXH vào Văn kiện Đại hội của Đảng, đồng thời Nhà nước cũng đã có những quy định, quy chế về PBXH. Mặc dù hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật về PBXH còn phân tán nhiều nơi, chưa thống nhất, chế tài chưa rõ ràng, song hoạt động PBXH đã diễn ra với nhiều phương thức khác nhau, trong đó có PBXH trên báo điện tử.

PBXH bắt đầu được nghiên cứu khoa học ở nhiều cấp độ, góc độ khác nhau. Tuy nhiên, chưa có công trình nghiên cứu chuyên sâu, hệ thống hóa từ lý luận đến thực tiễn PBXH trên báo điện tử ở Việt Nam, nhất là nghiên cứu chỉ ra tác động giữa đặc trưng loại hình báo điện tử với chất lượng, hiệu quả PBXH trên báo điện tử. Luận án này sẽ góp phần lấp khoảng trống nghiên cứu đó.
Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN PHẢN BIỆN XÃ HỘI TRÊN BÁO ĐIỆN TỬ

2.1. Phản biện xã hội

2.1.1. Khái niệm và đặc điểm phản biện xã hội

2.1.1.1. Khái niệm phản biện xã hội

Phản biện là sự phản hồi có biện luận về một vấn đề (thuộc quan điểm, chủ trương, chính sách... cụ thể) trong đời sống nhằm phân định tốt - xấu, đúng - sai, từ đó bổ sung, hoàn thiện nó.

Phản biện xã hội là phản biện công khai của cá nhân, tổ chức về một vấn đề thuộc chủ trương, chính sách, đề án..., đã được cá nhân, tổ chức khác nêu ra trước đó, nhằm phân định rõ tốt - xấu, đúng - sai... của nó, tạo đồng thuận xã hội trong việc giải quyết vấn đề chung vì sự phát triển xã hội.

2.1.1.2. Đặc điểm phản biện xã hội

1) PBXH là phương thức phản biện công khai. 2) Chủ thể và khách thể phản biện tác động qua lại nhau thông qua đối tượng phản biện mang tính xã hội. 3) Cần một kênh trung gian để thực hiện PBXH. 4) PBXH có tính chiến đấu. 5) Mục tiêu của PBXH là tạo đồng thuận xã hội để thúc đẩy phát triển xã hội. 6) PBXH là một sinh hoạt văn hóa

Với những đặc điểm nêu trên, PBXH có một số tính chất như: tính mục đích, tính pháp lý, tính xã hội, tính khách quan, tính khoa học.

PBXH phải đảm bảo một số nguyên tắc: thực hiện công khai; tranh luận dân chủ; đối thoại và tôn trọng tự do ngôn luận. Thực thi các nguyên tắc này là cơ sở để PBXH có chất lượng, hiệu quả.

PBXH diễn ra theo 7 bước (như Hình 2.1): Bước 1-Xuất hiện đối tượng phản biện (dự thảo, chủ trương, chính sách, dự án…) trong xã hội. Bước 2- Đối tượng phản biện tác động đến chủ thể phản biện (tổ chức, cá nhân). Bước 3-Chủ thể phản biện hình thành ý tưởng và xây dựng thông điệp phản biện. Bước 4- Thông điệp được chuyển đến kênh truyền thông. Bước 5- Kênh truyền thông sẽ chuyển thông điệp phản biện tới công chúng, trong đó có khách thể phản biện. Bước 6- Sau khi tiếp nhận thông điệp, công chúng và khách thể có phản hồi lại chủ thể qua kênh truyền, đặc biệt là khách thể phản biện có giải trình, tranh luận với chủ thể phản biện. Bước 7- Khách thể phản biện chọn giải pháp phù hợp để điều chỉnh, xử lý vấn đề thuộc đối tượng phản biện.

Hình 2.1: Quy trình PBXH

2.2. Báo chí và chức năng phản biện xã hội của báo chí

2.2.1. Khái niệm và chức năng của báo chí

2.2.1.1. Khái niệm báo chí

Báo chí là một phương tiện truyền thông đại chúng, lấy hiện thực khách quan làm đối tượng phản ánh, phổ biến đến đại chúng. Báo chí vừa là phương tiện thông tin vừa là diễn đàn của toàn dân.

Chức năng của báo chí là toàn bộ các vai trò, bổn phận, nghĩa vụ của báo chí đối với con người và xã hội. Chức năng của báo chí tồn tại khách quan trên cơ sở những quy luật nội tại của báo chí. Thông tin của báo chí phải nhằm đạt mục tiêu chung là thúc đẩy phát triển xã hội. Các chức năng cụ thể của báo chí: Thông tin; Quản lý, giám sát và PBXH; Kinh tế; Phát triển văn hóa và giải trí.

Suốt quá trình Đổi mới đất nước từ năm 1986 đến nay, Đảng ta luôn khẳng định xu hướng mở rộng dân chủ, tôn trọng quyền tự do của công dân. Cam kết chính trị này đã được thể chế trong Hiến pháp 1992 và Hiến pháp 2013 và cụ thể hóa thông qua nhiều văn bản luật, pháp lệnh quan trọng. Đại hội lần thứ X (2006) của Đảng ta chính thức đưa khái niệm PBXH vào Nghị quyết. Năm 2013, Trung ương Đảng ban hành Quy chế giám sát và PBXH của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội. Năm 2015, Thủ tướng Chính phủ có Quyết định thí điểm tổ chức Diễn đàn khoa học chuyên nghiệp của trí thức khi tham gia hoạt động tư vấn, phản biện và giám định xã hội các chủ trương, chính sách, dự án phát triển kinh tế - xã hội…. Nhưng chưa có Luật riêng về PBXH.