LÕÌi nóI ÐÂÌU

TÀI LIÊòU THAM KHAÒO¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K¡K..211
CHÝÕNG 1:

TÔÒNG QUAN VÊÌ BAÒN ÐÔÌ HOòC

1.1. Ðôìi týõòng và nhiêòm vuò cuÒa baÒn ðôÌ

BaÒn ðôÌ hoòc là liÞnh výòc khoa hoòc kyÞ thuâòt vêÌ baÒn ðôÌ, vêÌ các tính châìt, phýõng pháp thành lâòp và sýÒ duòng baÒn ðôÌ.

Ðôìi týõòng nhâòn thýìc cuÒa baÒn ðôÌ hoòc là không gian cuò thêÒ cuÒa các ðôìi týõòng, hiêòn týõòng thýòc têì khách quan và nhýÞng biêìn ðôÒi cuÒa chúng theo thõÌi gian.

BaÒn ðôÌ hoòc bao gôÌm các vâìn ðêÌ rôòng lõìn vêÌ baÒn châìt và phýõng pháp truyêÌn ðaòt thêÒ hiêòn các thông tin vêÌ týò nhiên và xã hôòi cuÒa bêÌ mãòt khu výòc baÒn ðôÌ thêÒ hiêòn. Râìt nhiêÌu ngành khoa hoòc kyÞ thuâòt có liên quan và câÌn sýÒ duòng baÒn ðôÌ. BaÒn ðôÌ râìt câÌn cho sýò phát triêÒn kinh têì quôìc dân, cho tìm kiêìm và quaÒn lý tài nguyên, khoáng saÒn, cho thiêìt kêì các công trình công, nông nghiêòp, cho quy hoaòch, quaÒn lý ðâìt ðai,...

Hiêòn nay baÒn ðôÌ là tài liêòu quan troòng ðêÒ giaÒi quyêìt các nhiêòm vuò khoa hoòc kyÞ thuâòt, là phýõng pháp thêÒ hiêòn thông tin trong hêò thôìng thông tin ðiòa lý cuÒa môÞi khu výòc và quôìc gia.

BaÒn ðôÌ hoòc bao gôÌm nhiêÌu bôò môn khoa hoòc kyÞ thuâòt có quan hêò chãòt cheÞ võìi nhau, nhýng môÞi bôò môn laòi có chýìc nãng riêng:

- Cõ sõÒ lý thuyêìt cuÒa baÒn ðôÌ (baÒn ðôÌ hoòc ðaòi cýõng): Nghiên cýìu baÒn ðôÌ các loaòi, tính châìt và các yêìu tôì cuÒa baÒn ðôÌ, khaÒ nãng sýÒ duòng các baÒn ðôÌ trong thýòc têì, liòch sýÒ phát triêÒn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc.

- Toán baÒn ðôÌ: Nghiên cýìu các phýõng pháp chiêìu bêÌ mãòt toán hoòc (elipxôit hoãòc mãòt câÌu) cuÒa trái ðâìt lên mãòt phãÒng, các tính châìt, các phýõng pháp ðánh giá và lýòa choòn các phép chiêìu baÒn ðôÌ và các yêìu tôì khác thuôòc cõ sõÒ toán hoòc cuÒa baÒn ðôÌ.

- Thiêìt kêì và thành lâòp baÒn ðôÌ: Ðó là môòt trong nhýÞng bôò môn quan troòng nhâìt cuÒa baÒn ðôÌ hoòc. Nó nghiên cýìu và xây dýòng lý thuyêìt tôÒng quát hoá baÒn ðôÌ, công nghêò thiêìt kêì baÒn ðôÌ, các nguyên tãìc biên tâòp và thành lâòp baÒn ðôÌ bãÌng phýõng pháp trong phòng.

- Trình bày baÒn ðôÌ: Nghiên cýìu các phýõng pháp và phýõng tiêòn trình bày màu sãìc và hình veÞ cuÒa các baÒn ðôÌ, ðôÌng thõÌi nghiên cýìu nhýÞng vâìn ðêÌ thiêìt kêì các ký hiêòu quy ýõìc.

- In baÒn ðôÌ: Nghiên cýìu các phýõng pháp chêì in và in hàng loaòt các baÒn ðôÌ.

- SýÒ duòng baÒn ðôÌ: Ðó là bôò phâòn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc, trong ðó nghiên cýìu nhýÞng phýõng hýõìng và phýõng pháp sýÒ duòng các baÒn ðôÌ và ðánh giá ðôò tin câòy, ðôò chính xác cuÒa các kêìt quaÒ thu nhâòn týÌ baÒn ðôÌ.

- Kinh têì và tôÒ chýìc saÒn xuâìt b¶n ®å: Môn hoòc này nghiên cýìu vêÌ các mãòt kinh têì và các biêòn pháp tôÒ chýìc hõòp lý hoá saÒn xuâìt baÒn ðôÌ.

- Týò ðôòng hoá saÒn xuâìt baÒn ðôÌ: Nghiên cýìu, ýìng duòng các thành týòu khoa hoòc kyÞ thuâòt (ðiêòn týÒ - tin hoòc, cõ khí hoá, ðiêÌu khiêÒn hoòc,...) vào các công ðoaòn saÒn xuâìt baÒn ðôÌ.

BaÒn ðôÌ hoòc có liên quan chãòt cheÞ võìi nhiêÌu bôò môn khoa hoòc khác, ðãòc biêòt là võìi trãìc ðiòa cao câìp, trãìc ðiòa ðiòa hình, thiên vãn hoòc, ðiòa lý hoòc. NhýÞng môìi quan hêò ðó hâÌu hêìt là có tính châìt hai chiêÌu. BaÒn ðôÌ hoòc dùng các kêìt quaÒ nghiên cýìu cuÒa các môn khoa hoòc ðó ðêÒ biên soaòn nôòi dung baÒn ðôÌ hoãòc làm cõ sõÒ toán hoòc ðêÒ thiêìt kêì nôòi dung. Các khoa hoòc khác dùng baÒn ðôÌ và các phýõng pháp baÒn ðôÌ ðêÒ giaÒi quyêìt nhýÞng vâìn ðêÌ thýòc têì cuÒa mình.

Trãìc ðiòa cao câìp, thiên vãn hoòc và troòng lýòc hoòc cung câìp cho baÒn ðôÌ nhýÞng sôì liêòu vêÌ hình daòng, kích thýõìc trái ðâìt, toaò ðôò các ðiêÒm cuÒa lýõìi khôìng chêì ðo ðaòc.

Trãìc ðiòa ðiòa hình và trãìc ðiòa aÒnh bãÌng các phýõng pháp ðo veÞ khác nhau, cung câìp cho baÒn ðôÌ hoòc nhýÞng tài liêòu baÒn ðôÌ ðâÌu tiên trên ðêÒ nghiên cýìu bêÌ mãòt trái ðâìt và là tài liêòu gôìc ðêÒ xây dýòng các baÒn ðôÌ khác.

Ðiòa lý hoòc nghiên cýìu baÒn châìt cuÒa hiêòn týõòng týò nhiên, kinh têì - xã hôòi, nguôÌn gôìc cuÒa chúng, nhýÞng môìi quan hêò týõng quan và sýò phân bôì cuÒa chúng trên mãòt ðâìt. Ðó chính là cõ sõÒ phaÒn ánh ðúng ðãìn các ðôìi týõòng và các hiêòn týõòng trên baÒn ðôÌ.

Ngoài ra, baÒn ðôÌ hoòc còn có môìi liên hêò võìi nhiêÌu môn khoa hoòc khác nhý ðiòa châìt, ðiòa maòo, thôÒ nhýõÞng, liòch sýÒ,¡K

1.2. Ðiònh nghiÞa và tính châìt baÒn ðôÌ

a. Ðiònh nghiÞa

BaÒn ðôÌ là sýò biêÒu thiò khái quát, thu nhoÒ bêÌ mãòt trái ðâìt hoãòc bêÌ mãòt cuÒa thiên thêÒ khác trên mãòt phãÒng trong môòt phép chiêìu xác ðiònh, nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ ðýõòc biêÒu thiò bãÌng hêò thôìng ký hiêòu quy ýõìc. Ðó chính là ðiònh nghiÞa chung vêÌ baÒn ðôÌ.

MôÞi baÒn ðôÌ ðêÌu ðýõòc xây dýòng theo môòt quy luâòt toán hoòc nhâìt ðiònh. Quy luâòt toán hoòc cuÒa baÒn ðôÌ trýõìc hêìt ðýõòc biêÒu hiêòn õÒ tyÒ lêò và phép chiêìu cuÒa nó.

Các ðôìi týõòng và hiêòn týõòng (týìc là nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ) ðýõòc biêÒu thiò theo môòt phýõng pháp lýòa choòn và khái quát nhâìt ðiònh (tôÒng quát hoá baÒn ðôÌ). TôÒng quát hoá baÒn ðôÌ thì phuò thuôòc vào muòc ðích cuÒa baÒn ðôÌ, tyÒ lêò baÒn ðôÌ và ðãòc ðiêÒm ðiòa lý cuÒa lãnh thôÒ.

Các ðôìi týõòng và hiêòn týõòng ðýõòc biêÒu thiò bãÌng ngôn ngýÞ cuÒa baÒn ðôÌ - ðó là hêò thôìng các ký hiêòu quy ýõìc.

Cõ sõÒ toán hoòc cuÒa baÒn ðôÌ, sýò tôÒng quát hóa các yêìu tôì nôòi dung và sýò thêÒ hiêòn các ðôìi týõòng và hiêòn týõòng bãÌng các ký hiêòu baÒn ðôÌ - ðó chính là ba ðãòc tính cõ baÒn phân biêòt giýÞa baÒn ðôÌ võìi các hình thýìc khác biêÒu thiò bêÌ mãòt trái ðâìt.

b. Các tính châìt cõ baÒn cuÒa baÒn ðôÌ

BaÒn ðôÌ có nhýÞng tính châìt cõ baÒn là: tính trýòc quan, tính ðo ðýõòc và thông tin.

a- Tính trýòc quan cuÒa baÒn ðôÌ: Ðýõòc biêÒu hiêòn õÒ chôÞ là baÒn ðôÌ cho ta khaÒ nãng bao quát và tiêìp thu nhanh chóng nhýÞng yêìu tôì chuÒ yêìu và quan troòng nhâìt cuÒa nôòi dung baÒn ðôÌ. Môòt trong nhýÞng tính châìt ýu viêòt cuÒa baÒn ðôÌ là khaÒ nãng bao quát, biêìn cái không nhìn thâìy thành cái nhìn thâìy ðýõòc. BaÒn ðôÌ taòo ra mô hình trýòc quan cuÒa lãnh thôÒ, nó phaÒn ánh các tri thýìc vêÌ các ðôìi týõòng hoãòc các hiêòn týõòng ðýõòc biêÒu thiò. BãÌng baÒn ðôÌ, ngýõÌi sýÒ duòng có thêÒ tìm ra ðýòõc nhýÞng quy luâòt cuÒa sýò phân bôì các ðôìi týõòng và hiêòn týõòng trên bêÌ mãòt trái ðâìt.

b- Tính ðo ðýõòc: Ðó là tính châìt quan troòng cuÒa baÒn ðôÌ. Tính châìt này có liên quan chãòt cheÞ võìi cõ sõÒ toán hoòc cuÒa nó. Cãn cýì vào tyÒ lêò và phép chiêìu cuÒa baÒn ðôÌ, cãn cýì vào các thang bâòc cuÒa các ký hiêòu quy ýõìc, ngýõÌi ta sýÒ duòng baÒn ðôÌ có khaÒ nãng xác ðiònh ðýõòc râìt nhiêÌu các triò sôì khác nhau nhý: toaò ðôò, biên ðôò, ðôò dài, khoaÒng cách, diêòn tích, thêÒ tích, góc, phýõng hýõìng và nhiêÌu triò sôì khác.

Chính do có tinh châìt này mà baÒn ðôÌ ðýõòc dùng làm cõ sõÒ ðêÒ xây dýòng các mô hình toán hoòc cuÒa các hiêòn týõòng ðiòa lý và ðêÒ giaÒi quyêìt nhiêÌu vâìn ðêÌ khoa hoòc và thýòc tiêÞn saÒn xuâìt.

c- Tính thông tin cuÒa baÒn ðôÌ: Ðó là khaÒ nãng lýu trýÞ và truyêÌn ðaòt cho ngýõÌi ðoòc nhýÞng tin týìc khác nhau vêÌ các ðôìi týõòng và các hiêòn týõòng.

1.3. Phân loaòi baÒn ðôÌ

ÐêÒ tiêòn lõòi trong viêòc nghiên cýìu, sýÒ duòng và baÒo quaÒn các baÒn ðôÌ thì câÌn thiêìt phaÒi tiêìn hành phân loaòi chúng. Có nhiêÌu cách phân loaòi khác nhau. Trong ðó, môòt sôì cách phân loaòi sau ðây thýõÌng ðýõòc sýÒ duòng và cuÞng là quan troòng nhâìt.

- Phân loaòi theo các ðôìi týõòng thêÒ hiêòn: Các baÒn ðôÌ ðýõòc phân thành 2 nhóm: Các baÒn ðôÌ ðiòa lý và các baÒn ðôÌ thiên vãn.

- Phân loaòi theo nôòi dung: BaÒn ðôÌ ðýõòc phân thành 2 nhóm ðó là: Các baÒn ðôÌ ðiòa lý chung và các baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ.

Trong môÞi cách phân loaòi kêÒ trên, tuyÌ thuôòc vào nhóm các baÒn ðôÌ cuò thêÒ ngýõÌi ta còn có cách phân loaòi chi tiêìt:

- Phân loaòi theo tyÒ lêò: Các baÒn ðôÌ ðiòa lý ðýõòc chia thành ba loaòi: TyÒ lêò lõìn, tyÒ lêò trung bình và tyÒ lêò nhoÒ.

- Phân loaòi theo muòc ðích sýÒ duòng: Cho ðêìn nay, theo muòc ðích sýÒ duòng chýa có sýò phân loaòi chãòt cheÞ. BõÒi vì ðaòi ða sôì các baÒn ðôÌ ðýõòc sýÒ duòng rôòng rãi cho nhiêÌu muòc ðích râìt khác nhau. Song ðáng chú ý nhâìt theo muòc ðích sýÒ duòng có thêÒ phân ra thành 2 nhóm, ðó là: Các baÒn ðôÌ sýÒ duòng cho nhiêÌu muòc ðích và các baÒn ðôÌ chuyên môn.

- Phân loaòi theo lãnh thôÒ: Các baÒn ðôÌ ðýõòc phân ra thành baÒn ðôÌ thêì giõìi, các baÒn ðôÌ bán câÌu, các baÒn ðôÌ châu luòc, các baÒn ðôÌ các nýõìc, các baÒn ðôÌ các vùng, các baÒn ðôÌ thành phôì.

1.4. Các yêìu tôì cuÒa baÒn ðôÌ

ÐêÒ thành lâòp và sýÒ duòng các baÒn ðôÌ ðiòa lý, không nhýÞng phaÒi hiêÒu rõ nhýÞng tính châìt ðãòc ðiêÒm cuÒa nó, mà còn phaÒi phân biêòt ðýõòc các yêìu tôì hõòp thành, hiêÒu rõ ý nghiÞa, giá triò và tác duòng cuÒa týÌng yêìu tôì và môìi liên hêò giýÞa chúng. Moòi baÒn ðôÌ ðêÌu bao gôÌm: Các yêìu tôì nôòi dung, cõ sõÒ toán hoòc, các yêìu tôì hôÞ trõò và bôÒ sung.

1. Các yêìu tôì nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ:

Sýò thêÒ hiêòn nôòi dung baÒn ðôÌ bãÌng các phýõng pháp biêÒu thiò thông qua hêò thôìng ký hiêòu quy ýõìc là bôò phâòn chuÒ yêìu cuÒa baÒn ðôÌ, bao gôÌm các thông tin vêÌ các ðôìi týõòng và các hiêòn týõòng ðýõòc biêÒu ðaòt trên baÒn ðôÌ: sýò phân bôì, các tính châìt, nhýÞng môìi liên hêò, sýò biêìn ðôÒi cuÒa chúng theo thõÌi gian. NhýÞng thông tin ðó chính là nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ. Ví duò, các yêìu tôì nôòi dung baÒn ðôÌ ðiòa hình là: thuyÒ hêò, các ðiêÒm dân cý, dáng ðâìt, lõìp phuÒ thýòc vâòt, maòng lýõìi các ðýõÌng giao thông và thông tin, môòt sôì ðôìi týõòng kinh têì công nông nghiêòp và vãn hoá, sýò phân chia hành chính, chính triò. Các yêìu tôì nôòi dung cuÒa baÒn ðôÌ chuyên ðêÌ thì phuò thuôòc vào ðêÌ tài cuò thêÒ cuÒa nó.

Khi thêÒ hiêòn nôòi dung baÒn ðôÌ phaÒi phân biêòt nôòi dung chýìa ðýòng trong ðó và hình thýìc truyêÌn ðaòt nôòi dung thông qua hêò thôìng ký hiêòu baÒn ðôÌ.

2. Cõ sõÒ toán hoòc baÒn ðôÌ:

Các quy luâòt hình hoòc cuÒa sýò biêÒu thiò baÒn ðôÌ phuò thuôòc vào cõ sõÒ toán hoòc cuÒa baÒn ðôÌ, bao gôÌm tyÒ lêò; phép chiêìu và maòng lýõìi toaò ðôò ðýõòc dýòng trong phép chiêìu ðó; maòng lýõìi khôìng chêì trãìc ðiòa; sýò bôì cuòc cuÒa baÒn ðôÌ.

BaÒn châìt cuÒa phép chiêìu baÒn ðôÌ là sýò phuò thuôòc hàm sôì giýÞa toaò ðôò ðiêÒm cuÒa bêÌ mãòt Elipxoit trái ðâìt và hình chiêìu cuÒa nó trên mãòt phãÒng. Hêò thôìng lýõìi toaò ðôò là cõ sõÒ cuÒa moòi baÒn ðôÌ ðiòa lý. Các công tác thành lâòp baÒn ðôÌ bao giõÌ cuÞng ðýõòc bãìt ðâÌu týÌ viêòc dýòng lýõìi toaò ðôò và khi sýÒ duòng baÒn ðôÌ thì maòng lýõìi toaò ðôò chính là cõ sõÒ tiêìn hành nhýÞng ðo ðaòc khác nhau trên baÒn ðôÌ.

Maòng lýõìi các ðiêÒm trãìc ðiòa baÒo ðaÒm cho viêòc chuyêÒn týÌ bêÌ mãòt týò nhiên cuÒa mãòt ðâìt lên bêÌ mãòt elipxoit và ðaÒm baÒo cho viêòc xác ðiònh viò trí chính xác cuÒa các yêìu tôì ðiòa lý cuÒa baÒn ðôÌ so võìi maòng lýõìi toaò ðôò, maòng lýõìi trãìc ðiòa thýõÌng ðýõòc thêÒ hiêòn trên các baÒn ðôÌ ðiòa hình.

Ngoài ra, bôì cuòc baÒn ðôÌ bao gôÌm khung baÒn ðôÌ, sýò ðiònh hýõìng và bôì trí lãnh thôÒ baÒn ðôÌ trong khung, sýò phân maÒnh ðánh sôì baÒn ðôÌ cuÞng là các yêìu tôì cõ sõÒ toán hoòc cuÒa baÒn ðôÌ.

3. Các yêìu tôì hôÞ trõò baÒn ðôÌ:

Ngoài các yêìu tôì nôòi dung và các yêìu tôì cõ sõÒ toán hoòc thì baÒn ðôÌ còn có yêìu tôì hôÞ trõò bao gôÌm baÒng chú giaÒi, thýõìc tyÒ lêò và các ðôÌ thiò.

- BaÒng chú giaÒi là "chìa khoá" ðêÒ ngýõÌi ðoòc tìm hiêÒu và khám phá nôòi dung baÒn ðôÌ. BaÒng chú giaÒi là baÒng ký hiêòu có kèm theo lõÌi giaÒi thích ngãìn goòn. Thýõìc tyÒ lêò và các ðôÌ thiò ðýõòc sýÒ duòng trong quá trình ðo ðaòc trên baÒn ðôÌ ðêÒ nhanh chóng xác ðiònh ðýõòc các triò sôì câÌn thiêìt.

- Các yêìu tôì hôÞ trõò còn thêÒ hiêòn õÒ nhýÞng khoaÒng trôìng bên ngoài hoãòc trong khung baÒn ðôÌ bõÒi các baÒn ðôÌ phuò, các biêÒu ðôÌ, ðôÌ thiò, các lát cãìt, các baÒng thôìng kê, v.v... nhãÌm muòc ðích bôÒ sung, làm sáng toÒ và làm phong phú thêm vêÌ nhýÞng phýõng diêòn nào ðó cuÒa nôòi dung baÒn ðôÌ.

Ngoài ra, bôì cuòc baÒn ðôÌ (bao gôÌm khung baÒn ðôÌ, sýò ðiònh hýõìng và sýò bôì trí lãnh thôÒ baÒn ðôÌ trong khung), sýò phân chia các baÒn ðôÌ có kích thýõìc lõìn thành các maÒnh và hêò thôìng ðánh sôì các maÒnh ðó cuÞng là các yêìu tôì cõ sõÒ toán hoòc cuÒa baÒn ðôÌ.

1.5. Lýõòc sýÒ phát triêÒn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc

BaÒn ðôÌ ra ðõÌi do nhu câÌu cuÒa cuôòc sôìng xã hôòi loài ngýõÌi và baÒn ðôÌ ðã phaÒn ánh thýòc têì khách quan cuÒa thiên nhiên và ðõÌi sôìng xã hôòi. Chính vì vâòy baÒn ðôÌ là saÒn phâÒm vãn hoá quý giá nhâìt nhì cuÒa nêÌn vãn minh nhân loaòi.

Tìm hiêÒu liòch sýÒ phát triêÒn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc là tìm hiêÒu quá trình phát triêÒn cuÒa các loaòi baÒn ðôÌ, cuÒa công nghêò và phýõng pháp thành lâòp cuÞng nhý sýò phát triêÒn cuÒa tý týõÒng và lý luâòn cuÒa khoa hoòc baÒn ðôÌ. Tìm hiêÒu liòch sýÒ baÒn ðôÌ hoòc là giúp ta hiêÒu ðúng nhiêòm vuò và viò trí cuÒa baÒn ðôÌ hoòc hiêòn nay ðêÒ ðiònh hýõìng tôìt hõn, chính xác hõn viêÞn caÒnh phát triêÒn cuÒa bôò môn khoa hoòc này trong týõng lai.

Xã hôòi phát triêÒn, nhu câÌu ngày càng tãng cuÒa xã hôòi luôn là ðiêÌu kiêòn làm xuâìt hiêòn các baÒn ðôÌ ðiòa lý mõìi, làm ða daòng phong phú thêm các daòng, loaòi baÒn ðôÌ. Khi xuâìt hiêòn các chuÒ ðêÌ mõìi, kiêÒu loaòi mõìi baÒn ðôÌ, ðôÌng thõÌi cuÞng ðãòt ra nhýÞng vâìn ðêÌ mõìi vêÌ lý luâòn, cõ sõÒ khoa hoòc mõìi cho baÒn ðôÌ hoòc và nó là ðiêÌu kiêòn ðêÒ hoàn thiêòn và phát triêÒn các thêÒ loaòi baÒn ðôÌ.

Nghiên cýìu sýò phát triêÒn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc chúng ta ðýõòc biêìt các thành týòu khoa hoòc cùng các tên tuôÒi cuÒa các nhà khoa hoòc ðã có nhiêÌu côìng hiêìn cho sýò phát triêÒn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc.

Liòch sýÒ cuÒa baÒn ðôÌ hoòc có thêÒ chia ra bôìn thõÌi kyÌ gãìn liêÌn võìi liòch sýÒ thêì giõìi. Ðó là:

- ThõÌi kyÌ côÒ ðaòi

- ThõÌi kyÌ trung côÒ.

- ThõÌi kyÌ câòn ðaòi.

- ThõÌi kyÌ hiêòn nay.

a. BaÒn ðôÌ hoòc thõÌi côÒ ðaòi

Khi khai quâòt các công trình côÒ ðaòi, ngýõÌi ta tìm thâìy các hình veÞ thô sõ vêÌ hêò thôìng týõìi tiêu, sõ ðôÌ thành phôì... õÒ Âìn Ðôò, Tây Á, Trung Ðông, Trung Quôìc, Bãìc MyÞ... ÐiêÌu này ðã khãÒng ðiònh con ngýõÌi côÒ xýa ðã có nhýÞng tri thýìc baÒn ðôÌ ðáng kêÒ.

Ðóng góp ðáng kêÒ cho sýò phát triêÒn baÒn ðôÌ hoòc thõÌi kyÌ này là õÒ côÒ Hy Laòp. Hoò ðã biêìt vêÌ thiên vãn hoòc, toán hoòc, biêìt hình daòng cuÒa trái ðâìt và kích thýõìc cuÒa nó. Ðãòc biêòt trên các baÒn veÞ hoò ðã dùng hêò thôìng toaò ðôò ðiòa lý. Ðó là býõìc tiêìn quan troòng trong baÒn ðôÌ hoòc.

Vào ðâÌu thêì kyÒ thýì 7 trýõìc công nguyên, theo lêònh cuÒa hoàng ðêì Ai Câòp, nhýÞng ngýõÌi Ai Câòp ðã tôÒ chýìc môòt cuôòc hành trình vòng quanh Libi (Libi là tên goòi Châu Phi cuÒa ngýõÌi Ai Câòp côÒ ðaòi). Nhà sýÒ hoòc Hêrôðôìt ðã viêìt vêÌ cuôòc hành trình ðó, giúp cho con ngýõÌi mõÒ rôòng tâÌm mãìt, hiêÒu biêìt vêÌ thêì giõìi ngày càng ðâÌy ðuÒ hõn và nhýÞng kiêìn thýìc vêÌ ðiòa lý, baÒn ðôÌ ngày càng phong phú hõn.

NhýÞng nhà bác hoòc côÒ ðaòi nhý Arixtoten, Dikear, Êratoxphen ðêÌu quan niêòm rãÌng trái ðâìt có daòng hình câÌu và chuyêÒn ðôòng theo quyÞ ðaòo hình tròn. BõÒi vì hoò quan sát thiên nhiên và ðêÌu thâìy nhýÞng bãÌng chýìng có daòng hình câÌu cuÒa trái ðâìt. Ví duò: Con tàu ra khõi khuâìt dâÌn vêÌ phía chân trõÌi, bóng tròn cuÒa quaÒ ðâìt in trên mãòt trãng õÒ nhýÞng kyÌ nguyêòt thýòc, bâÌu trõÌi có daòng hình chaÒo úp...

TýÌ kêìt quaÒ quan sát thiên nhiên hoò ðã ði ðêìn kêìt luâòn trái ðâìt là hình câÌu và lâÌn ðâÌu tiên trong liòch sýÒ loài ngýõÌi, vào nãm 220 TCN, khi quan sát viò trí mãòt trõÌi õÒ các thành phôì khác nhau cuÒa Ai Câòp, Êratoxphen ðã xác ðiònh kích thýõìc trái ðâìt võìi ðôò chính xác laò thýõÌng (chu vi hình câÌu trái ðâìt là:39816 km chiÒ sai so võìi kêìt quaÒ ðo tính hiêòn ðaòi chýa ðâÌy 200 km). Ông cuÞng chính là ngýõÌi ðâÌu tiên ðem ðêìn cho baÒn ðôÌ nhýÞng ðýõÌng thãÒng góc võìi nhau. Ðó là mâÞu hình biêÒu hiêòn các kinh viÞ tuyêìn trong phép chiêìu giýÞ ðêÌu khoaÒng cách. Ông ðã ðãòt tên cho khoa hoòc vêÌ trái ðâìt và baÒn ðôÌ là môn "Ðiòa lý hoòc".

Vào thêì kyÒ thýì I và thýì II nôÒi lên là K.Ptôlêmê õÒ thành phôì Alêchxawngdri, Ai Câòp - nhà baÒn ðôÌ hoòc và cuÞng là nhà thiên vãn hoòc nôÒi tiêìng nhâìt thõÌi côÒ... Ông ðã biêìt tâìt caÒ các công trình cuÒa Êratoxphen và Xtrâybôn. Ông ðã nhìn thâìy muòc ðích chuÒ yêìu cuÒa baÒn ðôÌ hoòc là ðêÒ veÞ baÒn ðôÌ trái ðâìt và Ðiòa lý là sýò thêÒ hiêòn khoaÒng cách cuÒa tâìt caÒ các phâÌn ðã biêìt cuÒa trái ðâìt trong môìi quan hêò cuÒa nó. Nó cho chúng ta khaÒ nãng nhìn bao quát caÒ trái ðâìt trong môòt býìc tranh cuÞng nhý chúng ta có thêÒ nhìn bao quát trýòc tiêìp caÒ bâÌu trõÌi sao quay trên ðâÌu chúng ta. Trong tác phâÒm cuÒa mình, K.Ptôlêmê tiêìp tuòc phát triêÒn tý týõÒng cuÒa tâìt caÒ các bâòc tiêÌn bôìi và tiên ðoán con ðýõÌng phát triêÒn chuÒ yêìu cuÒa khoa hoòc baÒn ðôÌ hàng trãm nãm sau.

Tác phâÒm nôÒi tiêìng nhâìt cuÒa thõÌi kyÌ côÒ ðaòi là 8 tâòp ðiòa lý hoòc (Geographie hyesis) cuÒa K.Ptôlêmê (Ptoléme) õÒ nhýÞng nãm 87-150 nhýng ðêìn tâòn thêì kyÒ 15 mõìi ðýõòc diòch ra tiêìng Latinh và in nãm 1472.

ThõÌi kyÌ côÒ La Mã, viêòc sýÒ duòng baÒn ðôÌ ðêÒ ðáp ýìng nhu câÌu cuÒa thýòc têì, phuòc vuò hoaòt ðôòng quân sýò và hành chính nên baÒn ðôÌ phôÒ biêìn là các baÒn ðôÌ ðýõÌng sá La Mã õÒ daòng cuôòn thành ôìng dài gâÌn 7m, rôòng khoaÒng 1/3 m râìt thuâòn tiêòn cho sýÒ duòng và di chuyêÒn. NhýÞng ngýõÌi ðo ðaòc ðâìt ðai õÒ La Mã côÒ ðaòi cuÞng ðã biêìt ðo ðaòc chia ðâìt ðai thành làng maòc, ðýõÌng Sá và quy hoaòch ruôòng ðâìt.

Môòt trung tâm khoa hoòc lõìn õÒ thõÌi kyÌ côÒ ðaòi là Alexanðri õÒ Bãìc Ai Câòp võìi nhýÞng viêòn baÒo tàng và thý viêòn côÒ là minh chýìng cho biêìt nhà ðiòa lý hoòc lôÞi laòc Eratoxfen là ngýõÌi ðâÌu tiên xác ðiònh phýõng pháp ðo góc kinh tuyêìn ðêÒ xác ðiònh kích thýõìc trái ðâìt, ông ðã xác ðiònh gâÌn ðúng chiêÌu dài cuÒa kinh tuyêìn và coi nhiêòm vuò cuÒa ðiòa lý là phaÒi veÞ hình daòng cuÒa Trái ðâìt.

ThõÌi kyÌ côÒ ðaòi, Trung Quôìc ðã là môòt trung tâm vãn minh cuÒa thêì giõìi kêÒ caÒ liÞnh výòc baÒn ðôÌ hoòc.

Theo các tài liêòu cuÒa Tây Âu và các sýÒ sách truyêÌn laòi thì thýõÌng gãòp các baÒn ðôÌ, ðiòa ðôÌ võìi trình ðôò thành lâòp khá cao và chính xác.

ÐiêÌu ðáng chú ý õÒ các baÒn ðôÌ này là ngoài các hình veÞ phôìi caÒnh thông thýõÌng ngýõÌi ta ðã biêìt sýÒ duòng các ký hiêòu quy ýõìc, ghi chú cho baÒn ðôÌ. NôÒi bâòt nhâìt cuÒa Trung Quôìc õÒ thêì kyÒ thýì III là nhà baÒn ðôÌ xuâìt sãìc Bùi Tú (223-271). NgýõÌi ðã thành lâòp ra tâòp Atlát gôÌm 18 baÒn ðôÌ vùng, trong ðó ghi rõ phýõng pháp biên veÞ baÒn ðôÌ, choòn tyÒ lêò, sýÒ duòng lýõìi ô vuông ðêÒ phân bôì các ðôìi týõòng baÒn ðôÌ, ðêÒ xác ðiònh ðôò dài ðýõÌng cong, ðiònh hýõìng ðúng cho các con sông, dãy núi. Ông còn lâòp ra tâìm baÒn ðôÌ tôÒng thêÒ Trung Quôìc tyÒ lêò khoaÒng 1/1.800.000.

b. BaÒn ðôÌ hoòc thõÌi trung côÒ (Thêì kyÒ V ðêìn XVII)

Ðây là thõÌi kyÌ ðình ðôìn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc do sýò thôìng triò cuÒa nhà thõÌ. NhýÞng công trình khoa hoòc cuÒa các nhà bác hoòc côÒ ðã biò phá huyÒ bõÒi nhýÞng ngoòn lýÒa cuÒa nhýÞng ngýõÌi cuôÌng tín. NhýÞng công trình cuÒa Eratôxphen, K.Ptôlêmê..v.v.. cùng chung sôì phâòn. Môòt sôì nhà bác hoòc côÒ nhý Brunô biò thiêu sôìng, môòt sôì ngýõÌi khác biò câÌm tù nhý Galilê. Tuy vâòy, nhiêÌu nhà bác hoòc thõÌi bâìy giõÌ ðã không hêÌ run sõò trýõìc nhýÞng ngoòn lýÒa, nhýÞng hâÌm tôìi. Hoò tiêìp tuòc sýò nghiêòp cuÒa mình ngay trong khi giam câÌm và ngay trýõìc giàn lýÒa thiêu.

c. BaÒn ðôÌ hoòc thõÌi câòn ðaòi (nýÒa cuôìi thêì kyÒ XVII và thêì kiÒ XVIII)

Chính sýò phát triêÒn cuÒa các quan hêò saÒn xuâìt tý baÒn õÒ các nýõìc Tây Âu ðã taòo ra sýò phát triêÒn maònh hõn cuÒa baÒn ðôÌ hoòc. Nhu câÌu baÒn ðôÌ chính xác vêÌ môòt khu výòc rôòng lõìn, thêì giõìi ðòi hoÒi câÌn có các phýõng pháp mõìi, và các biêòn pháp thích hõòp ðêÒ xýÒ lý nguôÌn tý liêòu.

Các trung tâm hoaòt ðôòng vêÌ liÞnh výòc baÒn ðôÌ ðã chuyêÒn vêÌ các viêòn hàn lâm khoa hoòc Pháp (Pari 1666), Ðýìc (Berlin 1700), Nga (Pêtécbua 1724)...

Vào ðâÌu thêì kiÒ XVIII, Pháp trõÒ thành nýõìc ði ðâÌu trong ðo veÞ ðiòa hình ðâìt nýõìc. Hoò ðã ðo veÞ ðiòa hình trên cõ sõÒ lýõìi tam giác trãìc ðiòa do các thêì hêò nhà Cassini thiêìt lâòp.

Nãm 1789 có 182 maÒnh baÒn ðôÌ ðiòa hình Quôìc gia cuÒa nýõìc Pháp ðã ðýõòc hoàn thành.

ÕÒ Anh, trong ðiêÌu kiêòn tãng nhanh nhu câÌu baÒn ðôÌ phuòc vuò cho ði biêÒn buôn bán và tìm kiêìm thuôòc ðiòa, các loaòi baÒn ðôÌ biêÒn, ðiòa lí cuÞng râìt phát triêÒn. ÐêÒ giúp dêÞ dàng xác ðiònh ðýõòc kinh tuyêìn trên biêÒn, nãm 1675 ngýõÌi ta ðã thiêìt lâòp ra ðài thiên vãn Greenwich õÒ ngoaòi ô Luân Ðôn.

Dýòa vào các tý liêòu vêÌ ðôò lêòch týÌ tính, thuyÒ chiêÌu, gió,... nhà thiên vãn hoòc ngýõÌi Anh tên là Edward Halley (1656-1742) ðã thành lâòp các baÒn ðôÌ ðiòa lí týò nhiên vêÌ sýìc gió (1688), baÒn ðôÌ ðôò ðãÒng týÌ khuynh (1701).

d. BaÒn ðôÌ hoòc thõÌi hiêòn ðaòi

Trong thêì kyÒ XVIII và XIX, baÒn ðôÌ ðiòa lý dùng cho quân sýò ðã có nhiêÌu haòn chêì, quân ðôòi có nhu câÌu lõìn vêÌ baÒn ðôÌ ðiòa hình. Các cõ quan quân sýò vêÌ ðiòa hình ðã hình thành ðêÒ ðo veÞ các baÒn ðôÌ ðiòa hình tyÒ lêò ðuÒ lõìn trên cõ sõÒ môòt lýõìi khôìng chêì trãìc ðiòa chính xác là lýõìi tam giác.

ÐêÒ thêÒ hiêòn tôìt và chính xác ðiòa hình, ngýõÌi ta không thêÒ dùng phýõng pháp cuÞ (phôìi caÒnh hay bán phôìi caÒnh) mà dùng phýõng pháp gaòch nét (phýõng pháp do nhà baÒn ðôÌ xýì Xãìc Xông ðêÌ xýõìng nãm 1799). BãÌng phýõng pháp này, ngýõÌi ta thêÒ hiêòn các sýõÌn dôìc chính xác hõn.

Cuôìi thêì kyÒ XIX, các baÒn ðôÌ ðiòa hình quân sýò tyÒ lêò lõìn õÒ nhiêÌu nýõìc ðã ðýõòc xuâìt baÒn troòn bôò. Hêò thôìng baÒn ðôÌ chi tiêìt trên ðã taòo cõ sõÒ chãìc chãìn cho viêòc biêÒu thiò chính xác bêÌ mãòt Trái Ðâìt và làm các baÒn ðôÌ dâÞn xuâìt.

Tuy nhiên, các baÒn ðôÌ ðiòa hình quân sýò không chú ý ðêìn các nhu câÌu cuÒa dân sýò, xã hôòi, do ðó xuâìt hiêòn thêm các cõ quan ðo veÞ và thành lâòp baÒn ðôÌ chuyên ngành ðáp ýìng nhu câÌu ðo ðaòc ðâìt ðai, ðiêÌu tra và quy hoaòch, khai thác khoáng saÒn, khaÒo sát ðiòa châìt,...

Trong thêì kyÒ XIX, nhiêÌu elipxôit trái ðâìt ðýõòc ðýa ra (Everet 1830; Bessen 1841; Klar 1880,...). Sang thêì kyÒ XX, nhiêÌu phép chiêìu baÒn ðôÌ tôìt ðýõòc ýìng duòng rôòng rãi (Gauss, UTM,...). Phýõng pháp ðo veÞ baÒn ðôÌ ðiòa hình bãÌng aÒnh hàng không chính thýìc ðýõòc áp duòng rôòng rãi trên thêì giõìi.

Cùng võìi viêòc ðo veÞ chi tiêìt õÒ tiÒ lêò lõìn ðâÌu thêì kyÒ XX, thêì giõìi bãìt ðâÌu chú ý ðêìn viêòc thành lâòp các saÒn phâÒm baÒn ðôÌ toàn câÌu.

Trýõìc hêìt là baÒn ðôÌ quôìc têì tiÒ lêò 1:1.000.000 do hôòi ðiòa lý thêì giõìi ðêÌ xýõìng, ðêìn nãm 1978 ðã có khoaÒng 900 maÒnh phuÒ trùm hâÌu hêìt trái ðâìt. Nãm 1974, sau môòt thõÌi gian hõòp tác, các nýõìc XHCN õÒ Châu Âu ðã hoàn thành bôò baÒn ðôÌ thêì giõìi tyÒ lêò 1:2.500.000 gôÌm 224 maÒnh phuÒ trùm caÒ trái ðâìt (caÒ luòc ðiòa và ðaòi dýõng).