LÊ thị khánh ly quan hệ CỦa vưƠng quốc ryukyu với các quốc gia đÔng á thế KỶ XV – XIX chuyên ngành: LỊch sử thế giới cận hiệN ĐẠI

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng cấp cơ sở chấm Luận án tiến sĩ họp tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, số 336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội, vào hồi.......giờ.......phút, ngày.......tháng.......năm 2015.

- Thư viện Quốc gia Việt Nam

- Trung tâm Thông tin thư viện - Đại học Quốc gia Hà Nội

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu

Là một vương quốc nhỏ bé, tài nguyên thiên nhiên không thực sự thuận lợi, luôn chịu áp lực chính trị từ Trung Quốc và Nhật Bản, tại sao Ryukyu có thể có những bước phát triển nhanh chóng để trở thành một “vương quốc thương mại” trong khu vực như vậy? Ryukyu có những chính sách gì trước những biến chuyển lớn của khu vực để vừa giữ được chủ quyền vừa phát triển đến cực thịnh ở thế kỷ XV - XVI? Những câu hỏi đó khiến Ryukyu trở thành đề tài nghiên cứu hấp dẫn trong nghiên cứu so sánh khu vực và nghiên cứu về hệ thống thương mại châu Á thời kỳ này. Tìm hiểu về lịch sử Ryukyu và quan hệ của nước này với các quốc gia Đông Á có thể giúp chúng ta thấy rõ hơn những vấn đề có tính quy luật về sự tồn tại và phát triển của các nước nhỏ bên cạnh các nước lớn trong thế giới châu Á. Thông qua đó, cũng cho thấy bối cảnh chung về kinh tế và chính trị của các quốc gia trong khu vực thời kỳ này.

Cuối thế kỷ XVIII, Ryukyu dần suy yếu do những yếu tố có tính quy luật của lịch sử khu vực. Năm 1879, sau nhiều cố gắng duy trì nền độc lập tương đối, vương quốc Ryukyu sụp đổ hoàn toàn sau cuộc cải cách hành chính của chính quyền Minh Trị. Số phận cuối cùng của vương quốc Ryukyu đặt ra những vấn đề cần tìm hiểu và nhìn nhận sâu hơn về lịch sử khu vực ở một số khía cạnh như: số phận của các tiểu quốc trước âm mưu bành trướng của các nước lớn trong khu vực, sự khôn khéo trong chính sách đối ngoại có thể tạo ra sự phát triển bền vững thực sự cho các quốc gia nhỏ hay không?...

Cho đến nay, Ryukyu vẫn là một địa danh tương đối xa lạ đối với nhiều nhà nghiên cứu Việt Nam. Nghiên cứu về lịch sử phát triển Ryukyu trong mối quan hệ bang giao với các quốc gia Đông Á đồng thời cũng góp phần khỏa lấp khoảng trống trong nhận thức về quốc đảo Ryukyu trong giới sử học trong nước hiện nay.

Với những lí do như vậy, nghiên cứu sinh đã lựa chọn đề tài "Quan hệ của vương quốc Ryukyu với khu vực Đông Á thế kỷ XV - XIX" làm đề tài nghiên cứu cho luận án Tiến sĩ của mình.

2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục tiêu nghiên cứu

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

1. Trên cơ sở phân tích bối cảnh quốc tế và khu vực tác động đến quá trình hình thành, phát triển của vương quốc Ryukyu, luận án đi sâu tìm hiểu tầm nhìn, chính sách của vương quốc Ryukyu trong việc thúc đẩy quan hệ thương mại, bang giao với các nước

2. Luận án phân tích những tác động của hệ thống thương mại ở châu Á đến hoạt động thương mại của vương quốc Ryukyu, những thay đổi trong tính chất của những mối quan hệ ấy trong bối cảnh khu vực, đặc biệt là mối quan hệ với Nhật Bản và Trung Quốc.

3. Trọng tâm của luận án là khảo cứu về quan hệ bang giao và thương mại của Ryukyu, luận án đặt Ryukyu trong sự so sánh với các quốc gia khác để tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt của Ryukyu với các nước trong khu vực Đông Á trong cùng thời gian và sự thay đổi tương ứng của mối quan hệ ấy qua các thời kỳ khác nhau.

4. Luận án cũng đưa ra những minh chứng xác thực về lịch sử quan hệ Việt Nam và Nhật Bản sớm hơn khoảng một thế kỷ so với quan niệm phổ biến của các nhà nghiên cứu hiện nay (thường cho rằng quan hệ Việt Nam - Nhật Bản được thiết lập vào cuối thế kỷ XVI).

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

3.2. Phạm vi nghiên cứu

4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu

4.1. Phương pháp nghiên cứu

4.2. Nguồn tài liệu

Tuy nhiên, vì đây là một đề tài mới, hầu như chưa có những công trình khảo cứu chuyên sâu về các vấn đề liên quan trực tiếp đến đề tài nên luận án khai thác tối đa các tư liệu nước ngoài từ nhiều nguồn khác nhau: sách từ các thư viện nước ngoài, tạp chí nước ngoài, các chuyên đề nghiên cứu, công trình nghiên cứu của các trường đại học trên thế giới, các bài viết từ các hội thảo khoa học quốc tế,... và nguồn tài liệu Internet về các vấn đề có liên quan.

5. Đóng góp của luận án

6. Bố cục của luận án

Chương 2: Ryukyu trong bối cảnh Đông Á thế kỷ XV - XIX.

CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU

1.1. Các bộ sử và công trình nghiên cứu ở Việt Nam

Đầu năm 1999, GS Trần Quốc Vượng đã có sự chú ý đặc biệt đến sự thiếu thốn các nghiên cứu về Ryukyu² và mối quan hệ giữa Ryukyu và Đại Việt trong giới nghiên cứu Việt Nam. Vì vậy, tháng 12-1999, nhà nghiên cứu Kin Seiki công có bài viết: “Mậu dịch với Đông Nam Á của vương quốc Ryukyu (Lưu Cầu) và đồ gốm sứ Việt Nam phát hiện được ở Okinawa” đã tạo được sự chú ý lớn. Tháng 2-2003, Tạp chí Xưa & Nay đã công bố một công trình nữa về Ryukyu của giáo sư Vĩnh Sính: “Một văn thư vương quốc Lưu Cầu gửi sang Việt Nam vào đầu thế kỷ XVI” số 134, thể hiện sự quan tâm của học giả Việt Nam về mối quan hệ Ryukyu – Đại Việt.

Hai công trình nghiên cứu “Quan hệ của Nhật Bản với Đông Nam Á thế kỷ XV - XVII” và “Nhật Bản với châu Á - Những mối liên hệ lịch sử và chuyển biến kinh tế - xã hội” của nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Kim xuất bản năm 2013 đã đánh dấu quá trình tìm hiểu về đề tài Ryukyu ở Việt Nam được nâng lên một bước cao hơn. Các nghiên cứu về Ryukyu và quan hệ của Ryukyu với các quốc gia trong khu vực như trở thành một đề tài quen thuộc hơn với nhiều công trình được công bố từ đó như: “Quan hệ thương mại Nhật Bản - Siam thế kỉ XVI-XVII; “Quan hệ thương mại của vương quốc Ryukyu với các nước Đông Nam Á thế kỉ XV-XVI^”; “Quan hệ của Đại Việt với vương quốc Ryukyu thế kỉ XVI-XVIII qua một số nguồn tư liệu”; “Ryukyu trong quan hệ với Trung Quốc và Nhật Bản thời cận thế”; “Quan hệ giữa vương quốc Ryukyu với Triều Tiên thế kỉ XV-XVII” … Có thể nói, địa danh Ryukyu (Lưu Cầu) đã phần nào quen thuộc với các nhà nghiên cứu lịch sử và kinh tế ở Việt Nam. Tuy nhiên, hoàn toàn chưa có những nghiên cứu sâu về lịch sử phát triển, vai trò, vị trí của vương quốc Ryukyu với quy mô là một công trình nghiên cứu chuyên biệt về vương quốc này. Những nghiên cứu đó đặt nền tảng quan trọng cho nghiên cứu sinh triển khai hướng nghiên cứu của luận án.

1.2. Các bộ sử và công trình nghiên cứu trên thế giới

1.2.1. Các bộ chính sử (tài liệu gốc)

- Minh Thực lục (Ming Shi-lu): Minh thực lục (hoặc Hoàng Minh thực lục) là một bộ sử biên niên đồ sộ dưới thời 13 triều vua nhà Minh (1368-1644) của Trung Quốc, từ Minh Thái Tổ đến Minh Hy Tông. Ryukyu trở thành một cái tên thường xuyên xuất hiện trong bộ sử nổi tiếng này. Thông qua đó, chúng ta cũng có thể chắt lọc được nhiều thông tin về chính sách ngoại giao và kinh tế - xã hội của vương quốc này.

1.2.2. Các công trình nghiên cứu, sách, báo tạp chí

Ngoài ra, có thể kể đến một số chuyên khảo của các nhà nghiên cứu uy tín như: "Ryukyu and Southest Asia” của Shunzo Sakamaki, (1964); “Relation between Ayutthaya and Ryukyu”, Piyada Chonlaworn (2004); "The Satsuma - Ryukyu trade and Tokugawa Seclution Policy", Robert Sakai (1964); “Sources of Ryukyuan history and Culture in European collections” Josef Kreiner (1996); Okinawa the history of an Island people George H.Kerr (1960); hay Vision of Ryukyu của Gregory Smith (1999)…

Trong hai ngày 29, 30/10/2004, tại Naha (Okinawa - Nhật Bản), các nhà nghiên cứu đã tổ chức một cuộc hội thảo lớn về thương mại khu vực Đông Á. “Northeast Asia in maritime perspective: a dialogue with Southeast Asia”. Hội thảo đã dành sự quan tâm đặc biệt đến Ryukyu và vai trò của vương quốc này trong hệ thống thương mại khu vực. Tuy vậy, hầu hết các nghiên cứu vẫn mang tính chất chia nhỏ, tập trung vào một lĩnh vực hoặc vấn đề nào đó mà chưa xây dựng được một bức tranh toàn diện và hệ thống về mảng đề tài này. Dựa trên những nguồn tài liệu đó, luận án sẽ tận dụng kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế để giải quyết các mục tiêu đặt ra của luận án.
CHƯƠNG 2

RYUKYU TRONG BỐI CẢNH ĐÔNG Á THẾ KỶ XV - XIX

2.1. Quá trình thống nhất của vương quốc Ryukyu

2.1.1. Ryukyu trước khi thống nhất

Khoảng 32.000 năm trước, con người xuất hiện ở quần đảo Ryukyu và hình thành một nền văn hóa bản địa mang sắc thái “văn hóa biển” rõ nét. Qua quá trình lịch sử, Ryukyu dần phát triển tạo cho mình những dấu ấn riêng, với những giá trị văn hóa và quy luật lịch sử riêng trong khu vực dưới sự ảnh hưởng của văn hóa Nhật Bản và Đông Nam Á cổ đại.

2.1.2. Quá trình thống nhất của vương quốc Ryukyu

2.2. Vương quốc Ryukyu trong các mối bang giao khu vực (1429 - 1879)

2.2.1. Những nhân tố ảnh hưởng đến chính sách đối ngoại của Ryukyu

Là một vương quốc nhỏ, nằm cạnh những nước lớn như Trung Quốc, Nhật Bản luôn có tư tưởng bành trướng lãnh thổ và khẳng định uy quyền chi phối với các nước xung quanh, sự phát triển của Ryukyu chịu sự tác động sâu sắc bởi những chính sách và quan hệ bang giao giữa Trung Quốc và Nhật Bản.

2.2.2. Thời hoàng kim của vương quốc Ryukyu: mở rộng quan hệ với “thế giới Đông Á” (1429 - 1608)

2.2.3. Chính sách đối ngoại giữ vững nền độc lập tương đối (1609 - 1879)

2.3. Sự suy vong của vương quốc Ryukyu

CHƯƠNG 3

QUAN HỆ GIỮA VƯƠNG QUỐC RYUKYU VỚI

KHU VỰC ĐÔNG BẮC Á

3.1. Chính sách đối ngoại của Ryukyu với các quốc gia Đông Bắc Á

3.2. Quan hệ giữa Ryukyu - Trung Quốc thế kỷ XV - XIX

3.2.1. Ryukyu và chính sách đối ngoại mềm dẻo với Trung Quốc

3.2.2. Quan hệ giao thương giữa Ryukyu với Trung Quốc

3.2.3. Tiếp thu văn hóa và giáo dục Trung Quốc

3.2.4. Vai trò của người Hoa trong lịch sử Ryukyu

3.3. Quan hệ giữa Ryukyu - Nhật Bản thế kỷ XV – XIX

3.3.1. Chính sách “thần thuộc chiếu lệ” trong quan hệ Ryukyu - Nhật Bản (1415 - 1609)

3.3.2. Chính sách ngoại giao trung lập Nhật Bản (1609 - 1879)

3.3.3. Chính sách cai trị Ryukyu của Nhật Bản: thuế và hàng hóa

CHƯƠNG 4

QUAN HỆ CỦA VƯƠNG QUỐC RYUKYU

VỚI CÁC QUỐC GIA ĐÔNG NAM Á THẾ KỶ XV - XIX

4.1. Sự thiết lập mối quan hệ bang giao của Ryukyu với khu vực Đông Nam Á

4.1.1. Nhu cầu mở rộng bang giao với khu vực Đông Nam Á

Để giữ được vai trò “cầu nối” giữa hai khu vực Đông Nam Á và Đông Bắc Á, Ryukyu cần từ các quốc gia Đông Nam Á một khối lượng lớn hàng hoá gồm các sản vật địa phương ở khu vực này để cung cấp cho Trung Quốc, Nhật Bản (và Triều Tiên). Vì vậy, phát triển quan hệ kinh tế thương mại sang khu vực Đông Nam Á trở thành một nhu cầu tất yếu và cần thiết để Ryukyu thực hiện thành công đường lối đối ngoại “trung lập - thần phục” của mình với Nhật Bản và Trung Quốc thời kỳ này.

4.1.2. Ryukyu thiết lập quan hệ bang giao với các nước Đông Nam Á

Trong khoảng thời gian từ 1425-1570, Ryukyu đã cử 53 chuyến thuyền shissho⁴ đến Ayutthaya, 6 chuyến đến Java (1430-1442), 8 chuyến đến Palembang (1428-1440), 11 chuyến đến Malacca (1463-1511), 8 chuyến đến Patani (1515-1543), 3 chuyến đến Sumatra (1461-1468), 2 chuyến đến Sunda-Karapa (1513-1518) và 1 chuyến đến Đại Việt.

Người có vai trò đặc biệt trong chính sách mở rộng bang giao xuống khu vực Đông Nam Á của Ryukyu chính là Sho Hashi (Thượng Bá Chí, cq: 1422 - 1429).

4.2. Mức độ quan hệ của Ryukyu với các quốc gia Đông Nam Á

4.3. Quan hệ giữa Ryukyu với Đại Việt

4.4. Hàng hoá trao đổi giữa Ryukyu và Đông Nam Á

4.4.1. Hàng hoá đưa từ Ryukyu đến các quốc gia Đông Nam Á

4.4.1.1. Tặng phẩm ngoại giao

* Hàng xa xỉ: vải vóc, gốm sứ, hàng thủ công mĩ nghệ, ...

4.4.1.2. Hàng hoá buôn bán

4.4.2. Những nguồn hàng từ phương Nam

MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ LỊCH SỬ VÀ BANG GIAO CỦA

VƯƠNG QUỐC RYUKYU THẾ KỶ XV - XIX

5.1. Con đường phát triển của Ryukyu trong thế giới Đông Á

Xác định chính xác tình thế và địa vị chính trị của mình, Ryukyu lựa chọn chính sách đối ngoại khôn khéo và rộng mở đối với các quốc gia trong khu vực Đông Á, lấy kinh tế hải thương làm nền tảng phát triển chính của đất nước.

Hình thành đất nước trong bối cảnh sôi động của hải thương sớm ở Đông Á là một điều kiện vô cùng thuận lợi cho Ryukyu phát triển. Ryukyu thực sự đã ra đời “đúng thời điểm” để tìm kiếm những cơ hội hiếm có, tạo ra sự phát triển độc đáo trong thế giới Đông Á. Chưa bao giờ, trong lịch sử Đông Bắc Á, lại có một quốc gia nhỏ có thể mở rộng quan hệ ngoại giao với một mạng lưới kinh tế và chính trị rộng lớn đến như vậy. Sự hình thành “Thể chế biển Ryukyu” là một ví dụ điển hình cho hoạt động hiệu quả của hệ thống thương mại Biển Đông trong thế giới châu Á thời trung đại.

Thế cờ ngoại giao nước đôi và lựa chọn hải thương làm nền tảng kinh tế có thể coi là một lời giải hoàn hảo cho tình thế của Ryukyu trong nhu cầu phát triển và duy trì độc lập dân tộc trước những uy hiếp chính trị liên tục từ các nước lớn. Nhờ đó, Ryukyu vừa khẳng định được vị thế vương quốc trong khu vực, đồng thời, bảo vệ một cách tương đối an toàn chủ quyền quốc gia cho đến giữa thế kỷ XIX.

5.2. Vai trò chuyển giao kinh tế của Ryukyu trong nền hải thương Đông Á

Ryukyu thực sự đã trở thành một “căn cứ điểm mậu dịch” trung chuyển giữa Trung Quốc với Đông Nam Á và giữa Trung Quốc với Nhật Bản. Ryukyu nhanh chóng nắm giữ vai trò thương cảng trung chuyển hàng hóa (entrepôt) quan trọng, nâng cao vị thế chính trị của mình trong chính trường khu vực. Thậm chí, đã có lúc Ryukyu có một quyền hạn tương đương với vai trò độc quyền trong quan hệ buôn bán giữa thế giới Đông Bắc Á với Đông Nam Á, đặc biệt là trong mối quan hệ với Siam và Malacca.

Kinh tế thương mại Ryukyu không dựa chủ yếu vào kinh tế khai thác - trao đổi như các nước khác mà là kinh tế buôn bán - vận chuyển “kiếm lời” (lợi nhuận ở đây không chỉ là lợi ích về kinh tế mà cả lợi ích về chính trị). Điều thú vị là bằng việc biến mình thành “nhà phân phối hàng hóa” giữa Đông Bắc Á và Đông Nam Á, Ryukyu đã khẳng định được nền độc lập, có vị thế chính trị và quân sự riêng trong khu vực, thoát khỏi nanh vuốt và nguy cơ thường xuyên bị các nước lớn “uy hiếp chính trị” trong thời kỳ này.

5.3. Sự thăng trầm của Ryukyu - những yếu tố nội sinh và ngoại sinh

KẾT LUẬN

Chính sách đối ngoại của Ryukyu có ba mục tiêu chính: Trung Quốc, Nhật Bản và các nước trong khu vực Đông Nam Á. Đó là một chính sách ngoại giao rộng mở, đa chiều, đa dạng, nhiều mục đích khác nhau. Trong đó, mục tiêu mở rộng tối đa quan hệ bang giao với các nước Đông Nam Á là một nhiệm vụ quan trọng của đối ngoại Ryukyu thời kỳ này. Chưa bao giờ, trong lịch sử các nước Đông Bắc Á, có một nước mở rộng quan hệ sâu rộng với thế giới phương Nam đến vậy. Đó là một thành công đặc biệt trong đường lối ngoại giao khôn khéo của triều đình Ryukyu.

Tuy vậy, tính chất và mức độ bang giao của Ryukyu đối với từng nước trong khu vực Đông Á có sự khác nhau rất rõ ràng. Đó là một chính sách ngoại giao đa phương hóa có chọn lọc. Ở Đông Nam Á, Ryukyu chủ yếu tập trung vào một số cảng thị trung tâm, có hoạt động buôn bán sôi nổi, tập trung nhiều loại hàng hóa như Ayutthaya, Malacca…hoặc một số cảng thị có loại hàng đặc trưng mà Ryukyu cần như Palembang (ngựa), Java (gia vị)… Thật dễ dàng để nhận ra sự nhạy bén trong việc lựa chọn đối tượng buôn bán và tìm nguồn hàng nhanh chóng của Ryukyu trong chính sách này. Điều đó giải thích tại sao Ryukyu với có được một lượng hàng hóa đa dạng và phong phú hơn hẳn các nước khác trong khu vực thời kỳ này. Hiển nhiên, Ryukyu đạt được nhiều lợi ích, cả kể kinh tế và chính trị từ sựa lựa chọn đó.

Sự “hiện diện” của yếu tố Trung Quốc và Nhật Bản trong lịch sử phát triển của vương quốc Ryukyu là biểu hiện những tác động mạnh mẽ của một cuộc giằng co quyền lực giữa các nước lớn tới số phận của các nước nhỏ láng giềng trong quá trình khẳng định vị thế của mình trong khu vực. Cuộc đấu tranh đó kéo dài buộc các nước luôn phải thận trọng và nhạy bén nắm bắt thời cuộc để tìm được con đường phát triển vững vàng. Điều đó càng cho ta thấy rõ hơn sự sáng suốt và khôn khéo của triều đình Ryukyu trong việc lựa chọn đường lối đối ngoại đảm bảo cho phát triển kinh tế và giữ vững nền độc lập lâu dài của đất nước.

2. Thế kỷ XV, các nước Đông Á bắt đầu bước vào thời kỳ hưng thịnh của “kỉ nguyên thương mại sớm” ở Đông Á. Tồn tại và phát triển trong bối cảnh phải chịu tác động mạnh mẽ của những mối quan hệ kinh tế, chính trị và mâu thuẫn chồng chéo của các nước lớn, bên cạnh đường lối đối ngoại rộng mở, chính quyền Ryukyu đã khôn ngoan lựa chọn con đường phát triển lấy hải thương làm động lực chính cho sự phát triển đất nước cả về chính trị và kinh tế. Phát triển kinh tế thương mại là xu thế của các nước Đông Á lúc đó, nhưng con đường hội nhập của Ryukyu vào hệ thống hải thương khu vực là một con đường đặc biệt: Ryukyu không tham gia hệ thống bằng những mặt hàng đặc trưng sẵn có như những nước khác, mà sử dụng vị trí của mình thành lợi thế buôn bán, tự biến mình thành cầu nối trung chuyển, phân phối hàng hóa trong khu vực, phát triển thương nghiệp trở thành nhân tố quyết định đến sự tồn vong của đất nước. Trên cơ sở đó, Ryukyu nhanh chóng hòa nhập vào hệ thống thương mại Đông Á, phát triển trở thành một Thể chế biển đặc thù, nắm giữ được vị trí trọng yếu trong hoạt động thương nghiệp ở cả hai khu vực Đông Bắc Á và Đông Nam Á.

Con đường đó đã đưa Ryukyu trở thành một “Vương quốc biển”, có nền kinh tế hải thương nhộn nhịp và sầm uất bậc nhất trong khu vực, phát triển lên đến đỉnh cao với một tốc độ nhanh chóng. Ryukyu đã bảo vệ được nền độc lập lâu dài của đất nước, trước những sức ép lớn từ những nước lớn láng giềng trong khu vực. Dựa vào kinh tế thương nghiệp, Ryukyu đã đạt được một tốc độ phát triển chưa từng có trong thế giới Đông Á, làm nên sự phát triển độc đáo trong khu vực.

3. Nhắc tới Ryukyu, chúng có thể nhắc tới một số sản vật đặc trưng như san hô, ngọc trai, gỗ quý, rong biển,… Tuy vậy, trữ lượng hàng hóa sẵn có không nhiều, Ryukyu không có được điều kiện hàng hóa thuận lợi như các nước khác trong hệ thống buôn bán Đông Á. Vì thế, các đoàn thuyền từ Ryukyu luôn hướng về phương nam để tìm kiếm thêm các loại hàng hóa vải vóc, tơ lụa, sản vật tự nhiên (hương liệu, gia vị, đồi mồi, ngọc trai…), ngựa, lưu huỳnh... Ryukyu mang sản phẩm đó lên thị trường Đông Bắc Á đổi lấy những đồ xa xỉ phẩm như gốm sứ, tơ lụa, dược liệu, đồ sơn mài..., biến chúng thành những mặt hàng có giá gấp hai, gấp ba đến hàng chục lần, đem lại nguồn lợi lớn cho kinh tế hải thương của đảo quốc này. Có thể nói, với vai trò điều tiết và luân chuyển, Ryukyu đã điều khiển thành công hai dòng hàng hóa chảy liên tục từ Đông Bắc Á sang Đông Nam Á và ngược lại.

Trở thành trạm trung chuyển hàng hóa, lịch sử thương mại Ryukyu thành độc đáo trong khu vực khi là một nước không sản xuất được hàng hóa nhưng lại thành một vương quốc thương mại, có vai trò quan trọng trong hoạt động hải thương khu vực. Tính hàng hóa và thị trường của nền hải thương Ryukyu rõ nét hơn hẳn các nước trong khu vực vốn phát triển ngoại thương dựa trên một số mặt hàng thủ công đặc trưng hoặc sản vật tự nhiên có giá trị buôn bán cao. Điều đó cho thấy một điểm độc đáo trong đặc tính phát triển của các quốc gia châu Á thời kỳ này.

Tuy nhiên, nếu xét Ryukyu là một bộ phận của Nhật Bản hiện nay, ta có thể đẩy mốc thời gian bắt đầu mối quan hệ Việt - Nhật sớm hơn khoảng một thế kỷ. Reikidai hoan lưu giữ một văn bản cho thấy đã có những cuộc giao tiếp ngoại giao giữa Ryukyu và triều Lê sơ ở Đại Việt vào năm 1509 (và có thể trước đó). Mặc dù chúng ta không thấy có ghi chép nào về quan hệ bang giao chính thức của Ryukyu với Đại Việt trong nền sử học Việt Nam, nhưng rõ ràng, tư liệu về cuộc tiếp xúc ngoại giao đầu tiên giữa Việt Nam và Nhật Bản trong tình huống này là không thể phủ nhận. Dựa vào đó, có thể khẳng định quan hệ Việt - Nhật có thể được xác định vào đầu thế kỷ XVI (không phải đầu thế kỷ XVII theo quan niệm truyền thống).

5. Sau hai thế kỷ phát triển thịnh vượng, cuối thế kỷ XVI, kinh tế ngoại thương của Ryukyu bắt đầu có sự suy giảm. Các đoàn thương thuyền của Ryukyu không còn có mặt trong khu vực Đông Nam Á thường xuyên như trước, hoạt động thương mại của Ryukyu được thu nhỏ lại trong thế giới Đông Bắc Á với vai trò cầu nối ngoại giao và kinh tế giữa Trung Quốc, Nhật Bản và một số vùng lãnh thổ khác như Triều Tiên và Đài Loan. Ryukyu cũng mất đi sự hưng thịnh nhất và bắt đầu bước vào giai đoạn suy thoái.

Có rất nhiều yếu tố dẫn đến sự suy yếu của Ryukyu: sự xuất hiện của các đoàn thương thuyền châu Âu từ giữa thế kỷ XVI, chính sách “hải cấm” của Trung Quốc được hủy bỏ, sự hoạt động của các Châu Ấn thuyền Nhật Bản tại khu vực Đông Nam Á... Nhưng trên hết, nguyên nhân sâu xa là do kinh tế hải thương của Ryukyu được đặt trên một nền tảng không thực sự bền vững (không có hàng hóa đặc sản, không có tàu thuyền hiện đại, luôn chịu sức ép và phụ thuộc vào thái độ bang giao của các nước lớn…). Do đó, sức cạnh tranh của thương mại Ryukyu không cao, khi các nước lớn thay đổi chính sách hoặc có một nhân tố mới tác động bên ngoài, nền ngoại thương Ryukyu nhanh chóng bị tê liệt, không thể giữ được vị thế “Vương quốc thương mại” trong khu vực.

Trong khi đó, nền độc lập của Ryukyu phụ thuộc rất nhiều vào nền hải thương đất nước và chính sách đối ngoại của các nước lớn. Thế kỷ XVII, Nhật Bản bước vào thời kỳ thống nhất hoàn toàn, sức mạnh quân sự và ý chí kiên cường khiến Nhật Bản có thể nuôi dưỡng và thực hiện những tham vọng bành trướng lớn lao, nhằm cạnh tranh với “thế giới Trung Quốc”. Ryukyu trở thành mục tiêu tất yếu của Nhật Bản do vị trí địa lý và những liên hệ lịch sử vốn có. Sau một thời gian dài cố gắng bảo vệ nền độc lập, nhưng không thành công, năm 1879, Ryukyu bị sáp nhập vào Nhật Bản như một kết quả không thể tránh khỏi trong số phận của đất nước này.

Theo quy luật chung của xã hội châu Á, nông nghiệp vẫn là nền tảng kinh tế lâu đời và chi phối chính đến sự phát triển chung các nước trong khu vực. Vì vậy, kinh tế thương nghiệp biển của Ryukyu chỉ có thể phát huy được vai trò trong những hoàn cảnh thuận lợi nhất định, một khoảng thời gian có giới hạn. Khi những điều kiện thuận lợi không còn, sự suy yếu của vương quốc này cũng diễn ra nhanh chóng như khi hưng thịnh. Đó là một quy luật tất yếu của nền hải thương châu Á.

6. Kinh tế thương nghiệp là một loại hình kinh tế đặc biệt, có ảnh hưởng mạnh mẽ đến mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của các quốc gia. Ryukyu và sự phát triển của nền hải thương Ryukyu là một chứng minh thuyết phục cho nhận định đó. Khảo cứu lịch sử phát triển của vương quốc này, trong mối quan hệ bang giao và kinh tế với các quốc gia Đông Á, cho thấy quan điểm truyền thống về xã hội “khép kín”, “thuần nông” của thế giới phương Đông là quan điểm không thực sự khách quan, đặc biệt là ở các nước Đông Á thế kỷ XV - XIX.

Hoạt động tích cực của Ryukyu trong hệ thống buôn bán Đông Á hàm chứa trong đó một thế giới Đông Á khác: thế giới năng động, nhộn nhịp, nhạy bén trong hoạt động hải thương, kinh tế thương mại thực sự phát triển và tác động mạnh mẽ đến các quốc gia. Nhân tố thương nghiệp trở thành nhân tố nối kết thống nhất dân tộc, buôn bán hàng hóa không chỉ hình thành thị trường, nối kết mạng lưới chính trị giữa các quốc gia mà còn củng cố và nâng cao hơn năng lực tổ chức và tư tưởng bành trướng của các nước lớn trong khu vực.

Tuy vậy, nền kinh tế thương nghiệp chỉ có thể hình thành, phát triển trong hệ thống và dựa vào hệ thống mà không thể phát triển đơn lẻ, tách rời nhau giữa các thành viên trong hệ thống đó. Nước nào nắm được nguồn cung cấp hàng hóa, thị trường tiêu thụ sản phẩm, các kênh phân phối hàng hóa… nước đó sẽ đạt kết quả tốt đẹp nhất khi tham gia hệ thống buôn bán. Tuy Ryukyu không có “sản vật tự nhiên” phù hợp với nhu cầu thị trường, nhưng thương nhân Ryukyu biết biến sản vật các nước thành “hàng hóa độc đáo” cho mình, và sử dụng các loại hàng hóa đó một cách hiệu quả nhất trong toàn bộ hệ thống, xây dựng một thể chế biển độc đáo, tạo nên sự đa dạng của lịch sử khu vực Đông Á thời trung - cận đại.

Nghiên cứu về Ryukyu và quan hệ bang giao của Ryukyu với khu vực Đông Á mở ra nhiều vấn đề lịch sử rất thú vị trong khu vực. Thông qua đó, chúng ta không chỉ thấy được lịch sử của một vương quốc đặc biệt, mà còn thấy được bức tranh tương đối toàn diện về kinh tế, chính trị trong khu vực Đông Á với những quan hệ bang giao phức tạp, chồng chéo. Sự hưng thịnh của Ryukyu là một hiện tượng độc đáo trong khu vực. Thông qua đó, ta thấy được tầm quan trọng đặc biệt của chính sách ngoại giao trong chiến lược phát triển đất nước: dù là nước nhỏ, không có nhiều điều kiện thuận lợi nhưng nếu có được chiến lược phát triển phù hợp, biết mở rộng quan hệ với các quốc gia khác, tận dụng những cơ hội (dù rất hiếm hoi) một cách hiệu quả, mỗi quốc gia vẫn có thể đạt được sự phát triển và hưng thịnh nổi bật, như Ryukyu đã từng đạt được trong lịch sử ./.

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

1. 
   Lê Thị Khánh Ly (2015), “Ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc tới Ryukyu thế kỷ XIV - XVIII”, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc (8), tr.60-69.
   
2. 
   Lê Thị Khánh Ly (2015), “Quan hệ thương mại của vương quốc Ryukyu với Trung Quốc thời trung đại”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á (4), tr.57 -65.
   
3. 
   Lê Thị Khánh Ly (2011), “Từ một văn bản ngoại giao giữa Ryukyu và Đại Việt đầu thế kỷ XVI nhìn về chính sách ngoại giao văn hóa của Việt Nam hiện nay” – Kỷ yếu Hội thảo khoa học Quốc tế: Văn hóa đối ngoại trong thế giới hội nhập, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch và Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, tr.315 - 322.
   
4. 
   Lê Thị Khánh Ly (2010), “Phát hiện mới về quan hệ văn hóa giữa Việt Nam và Nhật Bản”, Thông báo khoa học trường Đại học Văn hóa Hà Nội, tr.38 - 45.
   
5. 
   Lê Thị Khánh Ly (2008), “Quan hệ của Ryukyu với các quốc gia Đông Nam Á thế kỷ XIV - XVI”, Kỷ yếu Hội thảo quốc tế: Việt Nam trong hệ thống thương mại biển Đông - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Đại học Quốc gia Hà Nội, tr.196 - 221.
   
6. 
   Lê Thị Khánh Ly (2006), “Quan hệ của Ryukyu với Siam thế kỷ XIV - XVI”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á (2), tr. 41-47
   
7. 
   Lê Thị Khánh Ly (2006), “Ryukyu một trường hợp phát triển độc đáo trong khu vực Đông Á thế kỷ XV - XVI”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á (4), tr. 27-38.