Giới thiệu chung Kết quả Kinh tế của Việt Nam
tải về 1.02 Mb.
|
- Điều hướng trang này:
- 3.2.2.2 Chính sách tài khóa
- 3.2.2.3 Chính sách tiền tệ
- 3.2..2.4 Quản lý kinh tế vĩ mô
3.2.2 Chính sách kinh tế vĩ mô3.2.2.1 Tình hình kinh tế vĩ mô chungSau một thời kỳ dài khá ổn định17, bức tranh vĩ mô bắt đầu chuyển sang gam màu xám kể từ 2007. Những thành công của nền kinh tế, và đặc biệt là kỳ vọng của các nhà đầu tư về việc gia nhập WTO của Việt Nam, đã khuyến khích các dòng vốn đầu tư nước ngoài đổ ào ạt vào Việt Nam. Việc dòng vốn vào tăng đột ngột, trong khi khả năng hấp thụ của nền kinh tế cũng như năng lực quản lý vĩ mô có hạn đã kích hoạt đợt bất ổn vĩ mô trầm trọng nhất kể từ khủng hoảng giá – lương – tiền vào nửa cuối thập niên 1980. Việt Nam trải qua tình trạng bất ổn vĩ mô nặng nề nhất trong giai đoạn 2007 – 2008, trước khi chịu ảnh hưởng của khủng hoảng tài chính toàn cầu, như vậy bất ổn vĩ mô trong giai đoạn này chủ yếu xuất phát từ các nguyên nhân bên trong. Bảng 3.5 tóm tắt các chỉ số vĩ mô của Việt Nam trong thời kỳ 2004 – 2009.
3.2.2.2 Chính sách tài khóa
Thâm hụt ngân sách của Việt Nam (tính theo thông lệ quốc tế, bao gồm cả các khoản thu – chi trong và ngoài ngân sách) được duy trì ở mức 3 - 4% GDP cho tới năm 2006, tuy nhiên kể từ năm 2007, chỉ số này đã tăng vọt lên tới 7 – 7,4% GDP. Không gian (hay dư địa) của chính sách tài khóa ở Việt Nam vốn đã không rộng rãi lại bị thu hẹp thêm do gói kích thích kinh tế rất lớn, lên tới 9% GDP trong năm 2009 nhằm kiềm chế đà suy giảm kinh tế dưới tác động của khủng hoảng tài chính toàn cầu.
Theo định nghĩa của Bộ Tài chính18, tổng số dư nợ công đến cuối năm 2009 của Việt Nam ước khoảng 44,7% GDP, trong đó nợ của chính phủ là 35,4% GDP, nợ được chính phủ bảo lãnh là 7,9 GDP%, và nợ của chính quyền địa phương là 1,4% GDP.19 Mặc dù tỷ lệ nợ công của Việt Nam vẫn được coi là nằm trong tầm kiểm soát nhưng đã trở nên cao hơn hẳn so với tỷ lệ phổ biến 30- 40% ở các nền kinh tế đang phát triển và mới nổi khác. Nếu xét mức nợ công bình quân đầu người, trong vòng 8 năm (từ 2001 đến 2009), mức nợ công trên đầu người của Việt Nam tăng gần bốn lần, từ 144 USD lên tới 548 USD (EIU), tức là trung bình hơn 18% mỗi năm, trong khi tốc độ tăng GDP bình quân đầu người của cùng thời kỳ chỉ là 6%. Nợ công của Việt Nam tăng nhanh trong bối cảnh thâm hụt ngân sách đã đe doạ tính bền vững của quản lý nợ công, đây là nguyên nhân chính khiến xếp hạng tín nhiệm quốc gia của Việt Nam đều bị các cơ quan xếp hạng tín dụng hạ thấp (Bảng 3.6). Là một nền kinh tế tăng trưởng nhanh, Việt Nam sẽ tiếp tục phải đầu tư rất nhiều cho phát triển hạ tầng và cung cấp các dịch vụ công, trong khi mất cân đối giữa tiết kiệm và đầu tư tăng nhanh, từ 6% GDP vào giữa những năm 2000 lên tới 15% GDP vào năm 2009. Điều này có nghĩa là nợ công của Việt Nam sẽ tiếp tục tăng trong những năm tới20.
Mức lãi suất cao khiến việc vay mới và tài trợ nợ công trở nên đắt đỏ hơn. Nhu cầu về vốn ở Việt Nam luôn cao để tài trợ tăng trưởng, dẫn tới lạm phát và lãi suất cao (Hình 3.8). Hệ quả là trong năm 2010, khi chính phủ đi vay bằng cách phát hành trái phiếu trong nước, lãi suất phải trả đã lên tới 11-12%, trong khi lãi suất trái phiếu của các nước như Malaixia, Thái Lan hay Trung Quốc đều thấp hơn 3%. Tương tự như vậy, khi chính phủ phát hành trái phiếu quốc tế, lãi suất phải trả cũng cao hơn so với các đối thủ cạnh tranh (như Inđônêxia và Phi-líp-pin) do mức độ rủi ro cao hơn. Cùng với việc Việt Nam trở thành nước thu nhập trung bình, các khoản vay quốc tế ưu đãi sẽ giảm dần, thay vào đó là các khoản vay thương mại với lãi suất cao hơn nhiều.21
Trong 20 năm qua, thu ngân sách tính theo tỷ lệ phần trăm GDP của Việt Nam tăng liên tục từ 13% vào năm 1991 lên tới gần 30% trong năm 2009. Với tỷ lệ thu ngân sách trung bình lên tới 27% trong giai đoạn 2004 – 2009, Việt Nam đã trở thành nước có tỷ lệ thu cao nhất trong số các nước so sánh (Bảng 3.5).22 Quy mô của khu vực công trong nền kinh tế ngày càng được mở rộng, không chỉ đối với hoạt động cung ứng dịch vụ công như hành chính, giáo dục, y tế, mà còn đúng đối với hoạt động kinh doanh, thông qua việc tăng cường đầu tư cho các tập đoàn và tổng công ty nhà nước. Cho tới năm 2008 là năm mà các số liệu về ngân sách nhà nước bắt đầu được công bố công khai, khoảng ba phần tư ngân sách nhà nước đến từ 4 nhóm (theo thứ tự từ cao đến thấp), bao gồm thuế giá trị gia tăng (VAT), dầu thô, thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN), và thuế ngoại thương (bao gồm thuế nhập khẩu và thuế tiêu thụ đặc biệt hàng nhập khẩu). Nguồn thu từ VAT và thuế TNDN tăng trong những năm qua và chiếm tương ứng khoảng 25% và 15% tổng thu ngân sách trong năm 2008. Phần đóng góp của hai nguồn còn lại là thu từ dầu khí và thuế ngoại thương chiếm tương ứng khoảng 20% và 15% trong năm 2008 và dự kiến sẽ giảm tỷ trọng trong tương lai do trữ lượng dầu thô khai thác đang giảm đi và quá trình tự do hoá thương mại sau khi gia nhập WTO.
Bảng 3.7 cho thấy tỷ trọng chi cho đầu tư phát triển đã giảm nhẹ trong giai đoạn 2005 – 2008, nhưng vẫn ở mức cao. Chi đầu tư vốn chiếm 91% tổng chi đầu tư phát triển trong năm 2008.
Ở một nước đang phát triển theo hướng công nghiệp hóa, khát vốn và có dân số trẻ như Việt Nam thì năng lực sử dụng vốn một cách hiệu quả, tạo ra nhiều việc làm, và nâng cao năng lực sản xuất công nghiệp là những tiền đề thiết yếu để cải thiện NLCT cho nền kinh tế. Tuy nhiên, phần phân tích trên đây đã chỉ ra việc đầu tư tăng rất nhanh nhưng kém hiệu quả đã gây sức ép lạm phát và đặt gánh nặng lên vai chính sách tiền tệ, được minh chứng qua những bất ổn vĩ mô trong hai năm 2007 – 2008. 3.2.2.3 Chính sách tiền tệ- Cung tiền và tín dụng mở rộng Nhìn chung, Việt Nam đã thực hiện chính sách nới lỏng tiền tệ trong suốt thập niên vừa qua. Trong giai đoạn 2004 – 2009, tốc độ tăng tín dụng và cung tiền (M2) trung bình là 37% và 32% (Bảng 3.5). Tốc độ tăng này cao gần gấp đôi so với tốc độ tăng tín dụng và cung tiền của Trung Quốc, là nền kinh tế tăng trưởng nóng nhất thế giới trong cùng thời kỳ. Nguyên nhân cơ bản của chính sách nới lỏng tiền tệ này là để hỗ trợ cho chính sách tài khóa mở rộng và đáp ứng nhu cầu của một nền kinh tế luôn khát vốn đầu tư. Kết quả của chính sách vĩ mô trong giai đoạn 2000 – 2009 này là tốc độ tăng trưởng GDP khá cao (7,3%). Tuy nhiên, cái giá phải trả là các mất cân đối vĩ mô nghiêm trọng như đã phân tích ở các phần trên. Cần lưu ý là bất ổn kinh tế vĩ mô ở Việt Nam xảy ra trước khủng hoảng tài chính thế giới. Nguyên nhân chính gây ra lạm phát hai con số trong hai năm 2007 và 2008 là mặc dù nền kinh tế kém hiệu quả nhưng lại phải hấp thụ một lượng vốn quá lớn23. Vì dòng vốn vào khổng lồ này không được trung hòa một cách thích hợp nên tăng cung tiền, tín dụng, và đầu tư đều đạt mức kỷ lục, trong đó một tỷ lệ rất lớn được dành cho các doanh nghiệp nhà nước kém hiệu quả và các thị trường mang tính đầu cơ (bất động sản, chứng khoán…). Khi lượng tiền đổ vào nền kinh tế quá nhiều, lại không được sử dụng một cách hiệu quả để sản xuất ra hàng hóa và dịch vụ thì sẽ dẫn tới tình trạng “quá nhiều tiền nhưng quá ít hàng”. Cụ thể là trong 2 năm 2007 – 2008, cung tiền tăng tổng cộng 80% nhưng GDP chỉ tăng 15%, và lạm phát có lúc lên tới 28%. 24 Từ quý 2/2008, chính phủ kiên quyết ưu tiên cho các mục tiêu kiềm chế lạm phát, ổn định kinh tế vĩ mô, bảo đảm an sinh xã hội và tăng trưởng bền vững. Chính phủ đã thực hiện chính sách tiền tệ thắt chặt, nhờ đó tốc độ tăng trưởng tín dụng và cung tiền giảm lần lượt từ 55% và 35% trong 6 tháng đầu năm 2008 xuống 33% và 20% trong 6 tháng cuối năm 2008.25 Kết quả là CPI đã giảm xuống mức một chữ số vào đầu năm 2009.
Chênh lệch giữa tỷ giá hối đoái chính thức và phi chính thức là một chỉ báo đáng tin cậy cho năng lực điều hành vĩ mô của chính phủ. Một điều đã trở thành quen thuộc ở Việt Nam là tỷ giá trên thị trường phi chính thức thường cao hơn so với thị trường chính thức (xem Hình 3.9). Đặc biệt trong năm 2009, tỷ giá trên thị trường phi chính thức luôn vượt khá xa trần biên độ cho phép của Ngân hàng Nhà nước.
Có một số nguyên nhân dẫn tới tình trạng căng thẳng tỷ giá nói trên. Trước hết, lạm phát cao trong giai đoạn 2007 – 2008 đã dẫn tới tỷ giá hiệu dụng thực USD/VND trong hai năm 2007-2008 tăng khoảng 20% so với đầu năm 2007. 26 Bên cạnh đó, cán cân thanh toán thanh toán của Việt Nam đã chuyển trạng thái từ thặng dư lớn trong năm 2007 (+10,2 tỷ USD) sang thâm hụt (-5,7 tỷ USD) trong ba quý đầu năm 2009 (xem Bảng 3.8 và Hình 3.10) càng làm gia tăng áp lực lên tiền đồng.
Có hai nguyên nhân quan trọng dẫn đến sự thâm hụt cán cân thanh toán. Thứ nhất, nhập siêu đã tăng nhanh trở lại cùng với các biện pháp kích thích kinh tế do cả hoạt động sản xuất và tiêu dùng của Việt Nam đều phụ thuộc rất nhiều vào nhập khẩu và do VND bị định giá cao so với USD. Thứ hai, trong năm 2009, chính sách kích cầu cho phép doanh nghiệp được hưởng 4 phần trăm hỗ trợ lãi suất cho các khoản vay ngắn hạn bằng tiền đồng để đáp ứng các nhu cầu vốn lưu động. Chính sách này kéo theo một sự gia tăng đột biến về cung tiền và tín dụng. Bên cạnh đó, với lãi suất USD và vàng khá cao, cộng với kỳ vọng giảm giá VND, tình trạng căng thẳng trên thị trường ngoại hối, và việc giá vàng liên tục leo thang khiến các doanh nghiệp và người dân càng có thêm động cơ để găm giữ USD và vàng. Đây chính là nguyên nhân khiến mục “sai số và thiếu sót” trong cán cân tài khoản tài chính lên tới 9 tỷ đô-la trong ba quý đầu năm, và ước lên tới 13 tỷ đô-la trong cả năm 2009.
Tóm lại, chính sách tỷ giá gần như cố định trong suốt năm 2009 cùng với áp lực giảm giá tiền đồng đã dẫn tới chênh lệch tỷ giá giữa thị trường chính thức và không chính thức ngày càng tăng. Một mặt, những nhân tố này góp phần làm thâm hụt thương mại tăng vọt lên tới 12 tỷ USD trong năm 2009. Mặt khác, việc doanh nghiệp và người dân chuyển sang nắm giữ USD và vàng đã góp phần làm cho cán cân thanh toán trở nên thâm hụt nặng, ước tính lên tới 13 tỷ USD. Hệ quả là dự trữ ngoại hối của Việt Nam giảm mạnh, từ chỗ đủ cho 4,6 tháng nhập khẩu trong năm 2007 xuống còn chưa đến 3 tháng nhập khẩu vào năm 2009. So với các nước trong khu vực, Việt Nam có tỷ lệ dự trữ ngoại hối theo số tháng nhập khẩu thấp nhất (xem Hình 3.11). Điều này đặt NHNN vào tình trạng hết sức khó khăn trong việc điều hành chính sách tiền tệ và duy trì niềm tin của thị trường đối với VND, nhất là trong điều kiện thâm hụt thương mại và ngân sách vẫn chưa được cải thiện, đồng thời nền kinh tế thế giới vẫn còn tiềm ẩn nhiều rủi ro như hiện nay.27
Đứng trước tình trạng này, chính phủ đã thực hiện hai lần giảm giá VND liên tiếp, lần đầu tiên giảm 5% (11/2009) và lần thứ hai giảm 3,3% (2/2010). Kết quả của chính sách đúng hướng này là thị trường ngoại hối phi chính thức giảm nhiệt, tỷ giá phi chính thức hội tụ trở lại với tỷ giá chính thức trong 3 tháng liền kể từ giữa tháng 4/2010. Tuy nhiên, từ giữa tháng 7/2010 trở đi, chênh lệch tỷ giá lại xuất hiện. Nguyên nhân chính, một lần nữa, là do thâm hụt thương mại đã tăng trở lại, trung bình khoảng 1 tỷ USD mỗi tháng, cùng với sự phục hồi tăng trưởng kinh tế. Thực tế là dòng vốn nước ngoài đổ ào ạt vào Việt Nam trong giai đoạn qua đã giúp Việt Nam tránh được nguy cơ của một cuộc khủng hoảng tiền tệ. Nhận xét này cũng ngụ ý rằng việc đảo chiều của dòng vốn nước ngoài sẽ đem lại nhiều rủi ro vĩ mô cho nền kinh tế. Vì vậy việc duy trì và thu hút FDI sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong chính sách phát triển của chính phủ trong thời gian tới. 3.2..2.4 Quản lý kinh tế vĩ môViệt Nam thiếu một khuôn khổ nhất quán và đồng bộ về quản lý kinh tế vĩ mô. Việc xây dựng và thực hiện các chính sách thường thiếu phối hợp và liên kết. Chính sách tiền tệ thường mang tính đối phó và không dựa trên nguyên tắc thị trường (ví dụ kiểm soát hành chính về giá cả để kiềm chế lạm phát) hoặc không nhất quán và khó dự đoán (ví dụ tỷ giá hối đoái, lãi suất). Chính sách tài khoá đòi hỏi phải minh bạch hơn và có kỷ luật hơn để cân đối thu chi của chính phủ cho phù hợp với hạn chế ngân sách dài hạn của khu vực công. Chính sách tiền tệ và chính sách tài khoá không được phối hợp thống nhất và hiệu quả. Các biện pháp chính sách thường chỉ nhằm giải quyết những biểu hiện của vấn đề chứ không nhìn nhận nguyên nhân gốc rễ của vấn đề (ví dụ giảm giá đồng tiền để giảm bớt thâm hụt thương mại hơn là giải quyết nguyên nhân sâu xa về cơ cấu giá trị gia tăng thấp). Quản lý kinh tế vĩ mô không hiệu quả trong việc giải quyết các bong bóng không bền vững của nền kinh tế để nâng cao sức mạnh của thị trường và thể chế tài chính, ví dụ bong bóng bất động sản, tín dụng hoặc thị trường chứng khoán. Ngân hàng Nhà nước không được trang bị và trao đủ thẩm quyền để thực hiện vai trò của một ngân hàng trung ương độc lập. Năng lực của ngân hàng nhà nước về giám sát thể chế và quản lý rủi ro vẫn còn yếu. Ngoài ra, việc công bố và minh bạch thông tin (ví dụ như tình hình tài khoá của nền kinh tế, của các doanh nghiệp nhà nước, tình hình tín dụng của các tổ chức tài chính) còn hạn chế. Nói tóm lại, Việt Nam theo đuổi chiến lược tăng trưởng dựa vào đầu tư, nhưng đầu tư - đặc biệt là đầu tư của các doanh nghiệp nhà nước – không hiệu quả. Nền kinh tế không hiệu quả còn liên tục phải đối mặt với áp lực duy trì mức tăng trưởng cao để tạo việc làm cho dân số trẻ và đang ngày càng tăng. Chính phủ duy trì chính sách tài khoá và tiền tệ mở rộng phần lớn thời gian từ năm 2000 để thúc đẩy tăng trưởng, do đó dẫn tới thâm hụt tài khoá, lạm phát và các vấn đề mất cân đối vĩ mô khác. Ngoài ra, giá trị gia tăng thấp của nền kinh tế dẫn tới thâm hụt thương mại liên tục. Lạm phát cao và “thâm hụt kép” lớn gây áp lực giảm giá đồng tiền. Do vậy, Việt Nam rơi vào tình thế khó khăn, tăng trưởng kinh tế cao gây rủi ro về bất ổn kinh tế vĩ mô. Nếu hiệu quả của nền kinh tế không được cải thiện, bắt đầu với cải thiện hiệu quả của đầu tư công, thì sẽ rất khó khăn cho Việt Nam trong việc duy trì tốc độ tăng trưởng đủ cao trong một thời kỳ dài để tránh bẫy thu nhập trung bình.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||