Bảng 4. Quan hệ tình dục với các loại bạn tình trong 12 tháng qua của nữ giới

Yên Bái là tỉnh có số nữ giới tự nhận có QHTD với bạn tình bất chợt là nhiều nhất (11 người). Tỷ lệ sử dụng BCS lần QHTD gần nhất là 9,1% và tỷ lệ luôn sử dụng BCS trong 12 tháng qua là 10,0%.

Sử dụng và tiêm chích ma tuý là một trong những nguy cơ lây truyền HIV cao nhất tại Việt Nam. Lai Châu là tỉnh có tỷ lệ người dân được điều tra đã từng sử dụng ma tuý cao nhất (10,5%). Các tỉnh Thái Nguyên, Yên Bái và Đồng Nai có tỷ lệ người dân đã từng sử dụng ma tuý dưới 2,0%. Trong số những người đã từng sử dụng ma tuý của các tỉnh, Đồng Nai và Thanh Hoá là hai tỉnh có tỷ lệ số người tiêm chích ma tuý cao nhất (100,0% - Đồng Nai và 93,3% - Thanh Hoá).

Những tỉnh có tỷ lệ nam giới đã từng nghe nói về HIV/AIDS cao nhất là Thái Nguyên (97,7%), Đồng Nai (96,4%), Thanh Hoá (95,6%) và Bắc Giang (94,9). Lai Châu là tỉnh có tỷ lệ nam giới đã từng nghe nói về HIV/AIDS thấp nhất (52,3%). Kiến thức đầy đủ về HIV là trả lời đúng cả ba phương pháp phòng tránh lây truyền HIV bao gồm có thể phòng tránh HIV bằng cách luôn sử dụng BCS, chỉ QHTD với 1 bạn tình chung thuỷ và không bị nhiễm bệnh, và không dùng chung BKT. Tỷ lệ nhóm thanh niên 15-24 tuổi có hiểu biết đầy đủ về phòng chống HIV/AIDS cao nhất cũng chỉ là 38,0% (Thái Nguyên). Đặc biệt tỉnh Lai Châu tỷ lệ này là 0,0%. Nghĩa là trong số 369 nam cá nhân đồng bào dân tộc H’Mông được điều tra tại tỉnh Lai Châu không có ai trả lời đúng cả ba phương pháp phòng tránh lây truyền HIV/AIDS nêu trên. Cũng tương tự như vậy, tỷ lệ nhóm nam giới 15-49 tuổi có hiểu biết đầy đủ về phòng chống HIV/AIDS cao nhất là tại Thái Nguyên (29,5%) và thấp nhất là tại Lai Châu (1,6%).

Những tỉnh có tỷ lệ nữ giới đã từng nghe nói về HIV/AIDS cao nhất là Thái Nguyên (95,1%), Đồng Nai (94,7%) và Thanh Hoá (90,6%). Tỉnh có tỷ lệ nữ giới đã từng nghe nói về HIV/AIDS thấp nhất vẫn là Lai Châu (12,8%). Tỉnh có tỷ lệ nữ giới nhóm tuổi 15-24 và nhóm tuổi 15-49 hiểu biết đầy đủ các biện pháp phòng tránh lây truyền HIV/AIDS cao nhất là Thái Nguyên (28,6% cho nhóm 15-24 tuổi và 24,5% cho nhóm 15-49 tuổi). Lai Châu vẫn là tỉnh có nhóm nữ giới 15-24 tuổi và 15-49 tuổi không ai hiểu biết đầy đủ về các biện pháp phòng tránh lây truyền HIV/AIDS.

Chương trình phòng chống lây truyền từ mẹ sang con là một trong những chương trình được ưu tiên. Thuốc điều trị dự phòng lây truyền HIV từ những người mẹ nhiễm HIV sang con được cấp miễn phí và được cung cấp đầy đủ cho toàn bộ các tỉnh trong cả nước. Tỷ lệ những người tham gia điều tra trả lời đã có thuốc điều trị cho mẹ nhiễm HIV để giảm nguy cơ lây truyền HIV từ mẹ sang con của các tỉnh rất thấp và không khác nhau quá xa. Tỉnh có tỷ lệ cao nhất là Thái Nguyên cũng chỉ là 26,9%. Tỉnh có tỷ lệ thấp nhất là Cao Bằng với 15,2%. Tỉnh có tỷ lệ người biết có loại thuốc kháng vi rút điều trị cho người nhiễm HIV/AIDS cao nhất là Thái Nguyên (60,3%). Tỉnh có tỷ lệ người biết có thuốc kháng vi rút điều trị cho người nhiễm HIV thấp nhất là Cao Bằng (21,4%). Các tỉnh còn lại dao động trong khoảng trên dưới 30,0-40,0%.

3.5 Tiếp cận với các nguồn thông tin phòng chống HIV/AIDS

Nhìn chung, tỷ lệ những người đã từng nhận được thông tin tuyên truyền về phòng chống HIV đều rất cao ở tất cả các tỉnh được điều tra (biểu đồ 2). Tỷ lệ thấp nhất là 81,7% (Lai Châu). Các tỉnh còn lại tỷ lệ này đều lớn hơn 90,0%. Tỷ lệ quần thể dân cư được điều tra nhận được thông tin tuyên truyền về phòng chống HIV trong 12 tháng qua có thấp hơn tỷ lệ đã từng nhận được thông tin phòng chống HIV/AIDS đôi chút nhưng vẫn ở mức độ cao ở tất cả các tỉnh. Tỷ lệ nhận được thông tin tuyên truyền về phòng chống HIV trong 12 tháng qua thấp nhất là 75,9% (Lai Châu). Ngoài nhận được thông tin về HIV/AIDS, người dân còn nhận được rất nhiều các nguồn thông tin khác như viêm gan, tiêm chích an toàn, tình dục an toàn, cai nghiện ma tuý, giáo dục giới tính và các bệnh lây truyền qua đường quan hệ tình dục. Các hỗ trợ khác về phòng chống HIV/AIDS bao gồm nhận được bao cao su, bơm kim tiêm và khám chữa các bệnh lây truyền qua đường quan hệ tình dục. Tỷ lệ người dân đã từng nhận được các hỗ trợ này tại các tỉnh khác nhau là khác nhau.

Các tỉnh có tỷ lệ người dân 15-49 tuổi đã từng được nhận BCS cao nhất là Thanh Hoá (25,2%), Bắc Giang (16,1%), Lai Châu (15,8%) và Thái Nguyên (15,6%). Các tỉnh có tỷ lệ người dân 15-49 tuổi đã từng nhận được bơm kim tiêm cao nhất là Thanh Hoá (8,9%) và Lai Châu (2,8%). Các tỉnh có tỷ lệ người dân đã từng được khám chữa các bệnh lây qua đường quan hệ tình dục là Yên Bái (54,8%), Thanh Hoá (13,8%), Bắc Giang (8,4%) và Thái Nguyên (8,2%). Các tỉnh có tỷ lệ người dân đã từng làm xét nghiệm HIV cao nhất là Thái Nguyên (3,0%), Thanh Hoá (2,0%), An Giang (1,0%), Bắc Giang (0,9%), Đồng Nai (0,8%) và Hậu Giang (0,8%). Tỷ lệ người dân nhận được các hỗ trợ trên trong 12 tháng qua có giảm đi đôi chút.

Thái độ chấp nhận người nhiễm HIV và phân biệt đối xử với người nhiễm HIV là một phần quan trọng trong cuộc chiến chống lại căn bệnh thế kỷ HIV/AIDS. Tỷ lệ nam giới được phỏng vấn đồng ý mua đồ ăn từ người bán hàng nhiễm HIV/AIDS của các tỉnh đều rất thấp (bảng 5). Các tỉnh có tỷ lệ chấp nhận mua đồ ăn từ người bán hàng nhiễm HIV/AIDS cao nhất là Thái Nguyên (48,4%), An Giang (43,4%) và Thanh Hoá (43,3%). Tỉnh có tỷ lệ chấp nhận mua đồ ăn từ người bán hàng nhiễm HIV/AIDS thấp nhất là Yên Bái (11,7%), Lai Châu (14,0%) và Hậu Giang (17,6%). Các tỉnh có tỷ lệ nam giới trả lời không cần giữ bí mật tình trạng nhiễm HIV của thành viên trong gia đình cao nhất là Yên Bái (78,3%), Bắc Giang (70,7%%) và An Giang (66,6%). Nhìn chung, tỷ lệ nam giới trả lời sẵn sàng chăm sóc thành viên của gia đình bị nhiễm HIV tại nhà tại các tỉnh có cao hơn hai tỷ lệ nêu trên. Các tỉnh có tỷ lệ trả lời sẵn sàng chăm sóc thành viên của gia đình bị nhiễm HIV tại nhà cao nhất là Bắc Giang (97,6%), Khánh Hoà (97,5%), Thái Nguyên (95,2%) và Cao Bằng (93,8%). Các tỉnh có tỷ lệ nam giới trả lời chấp nhận một nữ giáo viên nhiễm HIV nhưng vẫn khoẻ mạnh được phép giảng dạy cao nhất là An Giang (74,4%), Thái Nguyên (70,6%) và Thanh Hoá (62,5%). Thái độ tích cực với người nhiễm HIV được định nghĩa là bao gồm cả bốn thái độ nêu trên. Đó là đồng ý chấp nhận mua đồ ăn của người bán hàng nhiễm HIV/AIDS, không cần giữ bí mật về tình trạng nhiễm HIV của thành viên trong gia đình, sẵn sàng chăm sóc thành viên trong gia đình bị nhiễm tại nhà và chấp nhận một nữ giáo viên bị nhiễm HIV nhưng vẫn khoẻ mạnh được phép giảng dạy. Tỷ lệ nam giới được điều tra có thái độ tích cực với người nhiễm HIV của cả 11 tỉnh đều rất thấp. Tỉnh có tỷ lệ cao nhất là Thái Nguyên (18,4%). Và tỉnh có tỷ lệ thấp nhất là Lai Châu (3,1%).

Tỷ lệ nữ giới được phỏng vấn đồng ý mua đồ ăn từ người bán hàng nhiễm HIV/AIDS của các tỉnh đều rất thấp và thấp hơn đôi chút so với tỷ lệ nam giới được phỏng vấn (bảng 6). Các tỉnh có tỷ lệ chấp nhận mua đồ ăn từ người bán hàng nhiễm HIV/AIDS cao nhất là Thái Nguyên (42,4%), An Giang (36,4%), Cao Bằng (36,0%) và Thanh Hoá (34,8%). Tỉnh có tỷ lệ nữ giới chấp nhận mua đồ ăn từ người bán hàng nhiễm HIV/AIDS thấp nhất là Hậu Giang (9,4%), Lai Châu (10,0%) và Yên Bái (14,9%%). Các tỉnh có tỷ lệ nữ giới trả lời không cần giữ bí mật tình trạng nhiễm HIV của thành viên trong gia đình cao nhất là Yên Bái (71,8%), An Giang (68,8%%) và Đồng Nai (61,1%). Cũng như nhóm nam giới, tỷ lệ nữ giới trả lời sẵn sàng chăm sóc thành viên của gia đình bị nhiễm HIV tại nhà tại các tỉnh có cao hơn hai tỷ lệ nêu trên. Các tỉnh có tỷ lệ trả lời sẵn sàng chăm sóc thành viên của gia đình bị nhiễm HIV tại nhà cao nhất là Bắc Giang (92,9%), Khánh Hoà (97,3%), Cao Bằng (89,4%) và Thanh Hoá (89,1%). Các tỉnh có tỷ lệ nữ giới đồng ý chấp nhận một nữ giáo viên nhiễm HIV nhưng vẫn khoẻ mạnh được phép giảng dạy cao nhất là An Giang (70,8%), Thái Nguyên (70,5%) và Thanh Hoá (63,3%). Tỷ lệ nữ giới được điều tra có thái độ tích cực với người nhiễm HIV của cả 11 tỉnh đều rất thấp. Tỉnh có tỷ lệ cao nhất là An Giang (21,4%). Và tỉnh có tỷ lệ thấp nhất là Lai Châu (1,8%).

Tư vấn xét nghiệm tình nguyện là một thành tố quan trọng trong phòng chống HIV/AIDS. Xét nghiệm HIV làm cho người có hành vi nguy cơ cao biết được trạng thái nhiễm HIV của mình để có những thay đổi hành vi nguy cơ. Tư vấn trước xét nghiệm và tư vấn sau xét nghiệm nhằm làm cho người được làm xét nghiệm HIV đồng ý làm xét nghiệm, chấp nhận kết quả xét nghiệm và định hướng thay đổi hành vi. Các tỉnh có tỷ lệ người đã từng làm xét nghiệm HIV cao nhất là Thái Nguyên (8,7%), Kiên Giang (4,6%) và Đồng Nai (4,2%) (biểu đồ 4). Khánh Hoà là tỉnh có tỷ lệ người đã từng làm xét nghiệm HIV thấp nhất (0,9%). Trong số những người đã từng làm xét nghiệm, tỷ lệ những người đến lấy kết quả xét nghiệm lại thay đổi theo từng tỉnh. Các tỉnh có tỷ lệ người đến nhận kết quả cao nhất là Thanh Hoá (86,4%), Khánh Hoà (80,0%), Thái Nguyên (79,7%), An Giang (76,2%) và Cao Bằng (75,0%). Trước khi thông báo kết quả xét nghiệm HIV cho người đến nhận kết quả, người tư vấn phải tiến hành tư vấn sau xét nghiệm. Đây là quy định trong hướng dẫn tư vấn xét nghiệm tình nguyện đã được Bộ Y tế ban hành. Các tỉnh có tỷ lệ nhận được tư vấn sau xét nghiệm cao là Lai Châu (100,0%), An Giang (81,3%), và Thanh Hoá (73,7%). Kiên Giang có tỷ lệ người được tư vấn sau xét nghiệm thấp nhất (27,8%). Muốn làm xét nghiệm thì thông tin biết được những địa điểm có thể đến làm xét nghiệm là quan trọng. Biết được những địa điểm làm xét nghiệm HIV để có thể lựa chọn nơi đến làm xét nghiệm phù hợp nhất. Nhìn chung, tỷ lệ người dân 15-49 tuổi của các tỉnh được điều tra biết được những địa điểm có thể đến xét nghiệm HIV không cao. Hai tỉnh có tỷ lệ người dân biết được những địa điểm có thể xét nghiệm HIV cao hơn hẳn các tỉnh còn lại là Thái Nguyên (71,6%) và Thanh Hoá (60,3%). Các tỉnh còn lại, tỷ lệ này chủ yếu dao động trong khoảng 20,0%.

Tỷ lệ mắc giang mai của Thanh Hóa, Yên Bái, Khánh Hòa, An Giang, Đồng Nai, Hậu Giang và Kiên Giang tương ứng là 0,2%, 3,3%, 0,3%, 1,6%, 0,1%, 1,5% và 1,4%. Các tỉnh còn lại không phát hiện được người nào mắc giang mai.

Tỷ lệ nhiễm HIV cao nhất trên nhóm đồng bào dân tộc Thái là (2,8%). Bắc Giang, Cao Bằng, Yên Bái không phát hiện được trường hợp nhiễm HIV nào. Tỷ lệ nhiễm HIV tại Thái Nguyên, Lai Châu, Khánh Hoà, An Giang, Đồng Nai, Hậu Giang và Kiên Giang tương ứng là 0,5%, 0,6%, 1,1%, 0,1%, 0,8%, 0,5% và 0,2%.

IV. BÀN LUẬN

Đây là điều tra đầu tiên tại Việt Nam trên nhiều nhóm đồng bào dân tộc ít người tại nhiều tỉnh về tỷ lệ nhiễm HIV, giang mai và các hành vi nguy cơ gây nhiễm HIV/AIDS. Tỷ lệ đồng bào H’Mông của Lai Châu, đồng bào Dao của Yên Bái và đồng bào Khơ Me của An Giang chưa bao giờ đi học rất cao. Các tỉnh này cần thiết kế các tài liệu truyền thông sao cho mọi người biết chữ cũng như không biết chữ cũng có thể hiểu được.

Tỷ lệ nam đồng bào dân tộc có quan hệ với bạn tình bất chợt trong 12 tháng qua của đồng bào H’mông của Lai Châu (21,1%) và đồng bào Dao của Yên Bái (7,1%) là cao nhất. Kết quả nghiên cứu định tính tại hai tỉnh này cho thấy nhóm dân tộc H’Mông ở Lai Châu và dân tộc Dao ở Yên Bái có quan hệ tình dục tương đối tự do và thoải mái do quan niệm và lối sống đã có từ lâu. Các điều tra xã hội học trong khuôn khổ nghiên cứu này cũng cho thấy hai nhóm đồng bào dân tộc này sử dụng BCS không nhiều do BCS không sẵn có và chủ yếu là giới trẻ mới biết và sử dụng. Nếu nhóm người này nhiễm HIV hoặc các bệnh lây truyền qua QHTD như giang mai, chlamydia, lậu thì mức độ lây truyền các bệnh trong nhóm người này sẽ rất nhanh. Hầu hết các nhóm dân tộc ít người trong điều tra này ít có quan hệ tình dục với gái mại dâm do thu nhập kinh tế thấp nên không đủ tiền để đi mua dâm.

Nhóm nữ đồng bào dân tộc Dao tại Yên Bái cũng có mức độ QHTD với bạn tình bất chợt trong 12 tháng qua nhiều nhất. Điều tra xã hội học tại tỉnh Yên Bái cho thấy nhóm nữ đồng bào dân tộc Dao cũng cởi mở hơn khi nói về QHTD so với nhóm nữ của các đồng bào dân tộc khác. Tỷ lệ nhóm nữ giới đồng bào Dao tại Yên Bái luôn sử dụng BCS khi QHTD với bạn tình bất chợt nam giới trong 12 tháng qua chỉ là 10,0%. Có thể nói rằng họ hầu như không có khái niệm sử dụng BCS. Như vậy, đặc biệt với tỉnh Yên Bái cần có chiến dịch truyền thông mạnh mẽ về sử dụng BCS với bạn tình bất chợt. Bên cạnh đó cũng phải triển khai các dịch vụ cung cấp đầy đủ BCS cho nhóm đồng bào này.

Sử dụng và tiêm chích ma tuý là nguyên nhân chủ yếu làm lây truyền HIV tại Việt Nam. Lai Châu có tỷ lệ sử dụng ma tuý trong nhóm quần thể dân cư 15-49 tuổi rất cao (10,5%). Thái Nguyên, Thanh Hoá và Yên Bái có tỷ lệ người dân sử dụng ma tuý vào khoảng 2%. Điều tra xã hội học tại tỉnh Thanh Hoá cho thấy địa bàn tiến hành can thiệp và điều tra là nơi có tình hình sử dụng và buôn bán ma tuý rất phức tạp. Chính quyền địa phương cũng thấy rằng sử dụng và tiêm chích ma tuý là vấn đề nổi cộm của huyện.

Chương trình phòng chống lây truyền HIV từ mẹ sang con được Bộ Y tế quan tâm đặc biệt. Chính sách của Việt Nam là tất cả các bà mẹ mang thai bị nhiễm HIV khi sinh con được dùng thuốc điều trị để giảm lây truyền HIV từ mẹ sang con. Nhưng hầu hết tại các tỉnh được điều tra, chỉ có khoảng trên dưới một phần năm người dân tộc được phỏng vấn biết rằng có thuốc điều trị cho mẹ nhiễm HIV để giảm lây truyền sang con. Tỷ lệ người dân tộc biết có thuốc kháng vi rút điều trị cho người nhiễm có cao hơn đôi chút. Thái Nguyên là tỉnh có tỷ lệ người dân tộc Sán Chay/Sán Dìu trả lời có biết thuốc kháng vi rút điều trị cho người nhiễm HIV cao nhất (60,3%). Các tỉnh còn lại tỷ lệ này không cao.

Hầu hết những người dân được phỏng vấn trong cuộc điều tra này trả lời đã từng nhận được và nhận được trong 12 tháng qua thông tin tuyên truyền về phòng chống HIV. Nhưng chúng ta cũng cần hiểu rằng tỷ lệ này mới chỉ phản ánh một phần rất nhỏ các hoạt động tuyên truyền phòng chống HIV/AIDS. Chính bởi vậy, mặc dù tỷ lệ nhận được thông tin tuyên truyền về phòng chống HIV/AIDS trong 12 tháng qua tương đối cao nhưng chỉ có một tỷ lệ rất thấp người dân biết được có thuốc điều trị làm giảm nguy cơ lây truyền HIV từ người mẹ nhiễm HIV truyền sang con của họ. Cũng chỉ có một tỷ lệ không cao người dân hiểu biết đầy đủ về HIV như đã nói ở trên.

Tỷ lệ nhóm người dân tộc của cả 11 tỉnh được điều tra có thái độ tích cực với người nhiễm HIV rất thấp. Có những tỉnh như Lai Châu trên cả nhóm nam lẫn nhóm nữ hầu như không có thái độ tích cực với người nhiễm HIV (nam giới: 3,1% và nữ giới: 1,8%). Rất nhiều người trong cuộc điều tra này vẫn cho rằng người nhiễm HIV là người phải thấy xấu hổ về bản thân mình và người nhiễm HIV là người có lỗi mang bệnh tật về cho cộng đồng. Do vậy, cần tuyên truyền giáo dục người dân hiểu biết hơn nữa về HIV/AIDS và không phân biệt đối xử với người nhiễm HIV.

Tỷ lệ các nhóm người dân tộc trong nghiên cứu này đã từng được làm xét nghiệm cao nhất cũng chỉ gần 9,0% (Thái Nguyên) và thấp nhất là khoảng 1,0% (Khánh Hoà). Tỷ lệ người dân biết được nơi có thể làm xét nghiệm HIV của các tỉnh khác nhau cũng khác nhau. Các tỉnh có tỷ lệ người dân biết được những nơi làm xét nghiệm HIV tương đối cao là Thái Nguyên (71,6%) và Thanh Hoá (60,3%). Các tỉnh còn lại thì tỷ lệ người dân biết được nơi làm xét nghiệm HIV tương đối thấp. Thấp nhất là tại Yên Bái (14,6%). Điều này cũng phản ánh được một phần hoạt động của trung tâm TV-XN-TN phục vụ cho các đồng bào dân tộc tại các tỉnh này. Có thể nhóm người dân tộc này nằm cách xa trung tâm của tỉnh nơi đặt trung tâm TV-XN-TN nên người dân không biết được có sự tồn tại của trung tâm. Hoặc người dân biết sự tồn tại của trung tâm này nhưng do khoảng cách quá xa họ không thể đi lại để tiếp cận được.

Tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm người dân tộc Thái 15-49 tuổi tại tỉnh Thanh Hoá là rất cao (2,8%). Một điều tra hộ gia đình tại Thái Bình và TP Hồ Chí Minh cho thấy tỷ lệ này chỉ là 0,4% tại Thái Bình và 0,7% tại TP Hồ Chí Minh. Cuộc điều tra này được tiến hành tại hai huyện vùng cao của Thanh Hoá là Lang Chánh và Quan Hoá là vùng có tỷ lệ người sử dụng và tiêm chích cao của Thanh Hoá.

Toàn bộ số liệu liên quan đến Lai Châu trong nghiên cứu này cho ta thấy nhóm người dân tộc H’Mông cần được quan tâm đặc biệt. Tỷ lệ người dân tộc H’Mông chưa bao giờ đến trường rất cao (76,8%). Lai Châu cũng lại là tỉnh có tỷ lệ người dân tộc đi làm xa nhà lâu hơn một tháng trong 12 tháng vừa qua cao nhất trong 11 tỉnh được điều tra (11,2%). Tỷ lệ người dân không được tiếp cận với vô tuyến, đài và báo trong tuần cũng chiếm cao nhất (33,4%). Trung vị tuổi quan hệ tình dục lần đầu cũng trẻ nhất (17 tuổi). Thêm vào đó, tỷ lệ đồng bào H’Mông đã từng sử dụng ma tuý rất cao (10,5%). Hầu như không có ai kể cả nam lẫn nữ có kiến thức đầy đủ về HIV. Tỷ lệ nam giới cũng như nữ giới đồng bào H’Mông có thái độ tích cực với người nhiễm HIV cũng thấp nhất trong các tỉnh điều tra (3,1% cho nhóm nam giới và 1,8% cho nhóm nữ giới).

V. KHUYẾN NGHỊ

Cần nghiên cứu mô hình thông tin truyền thông thay đổi hành vi phù hợp và hiệu quả cho từng nhóm dân tộc ít người về: - Cách thiết kế và thông tin truyền thông phải phù hợp với tôn giáo và tập quán văn hoá của từng dân tộc; - Ngôn ngữ phù hợp cho những người biết đọc cũng như hình ảnh dễ hiểu cho những người không biết chữ; - Với các tỉnh có tỷ lệ cao người dân đi công tác xa nhà, cần nghiên cứu các nguy cơ lây nhiễm HIV có thể gặp khi đi làm ăn xa nhà để thiết kế thông tin cho phù hợp; - Ngoài 3 phương tiện thông tin đại chúng là đài, báo, vô tuyến, cần sử dụng mạng lưới truyền thông trực tiếp qua mạng lưới giáo dục viên đồng đẳng và các tổ chức khác (mạng lưới y tế cơ sở, chăm sóc sức khoẻ ban đầu, phụ nữ, trường trung học cấp II, III); và Tăng cường truyền thông sử dụng BCS.

Cần có chiến dịch truyền thông nhằm: - Tăng tỷ lệ hiểu biết đúng về HIV; - Tuyên truyền sâu rộng cho toàn bộ dân cư biết rằng nếu người mẹ nhiễm HIV sinh con thì sẽ được nhận liều thuốc miễn phí cho cả mẹ và con để làm giảm nguy cơ lây truyền HIV từ mẹ sang con; và - Đẩy mạnh tuyên truyền giáo dục người dân hiểu biết hơn nữa về HIV/AIDS và không phân biệt đối xử với người nhiễm HIV.

Cần có kế hoạch triển khai các dịch vụ cung cấp BCS cho nhóm đồng bào dân tộc thiểu số, vùng sâu vùng xa. Hai tỉnh Lai Châu và Yên Bái cần can thiệp vào lứa tuổi sớm hơn các tỉnh khác.

1. 
   Bộ Y tế, Tổng cục thống kê, UNICEF, WHO. Điều tra quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam; 2005.
   
2. 
   Bui TD, Pham CK, Pham TH, et al. Cross-sectional study of sexual behaviour and knowledge about HIV among urban, rural, and minority residents in Viet Nam. Bull World Health Organ 2001,79:15-21.
   
3. 
   Committee for Population, Family and Children, General Statistical Office and ORC Macro. Vietnam Demographic and Health Survey 2002. Ha Noi: Measure DHS; 2003.
   
4. 
   Nguyen MT, Nguyen TH. Population programme in Viet Nam: highlights from the 1997 Demographic and Health Survey. Asia Pac Popul J 1998,13:67-76.
   
5. 
   Nguyen TH, Nguyen TL, Trinh QH. HIV/AIDS epidemics in Vietnam: evolution and esponses. AIDS Educ Prev 2004,16:137-154.
   

1. 
   ĐẶT VẤN ĐỀ
   

Gần đây, các nhà khoa học đang nỗ lực nghiên cứu thuốc điều trị đem lại hiệu quả tốt nhất cho bệnh nhân nhiễm HIV/AIDS cũng như vacxin phòng chống bệnh tuy nhiên các nghiên cứu thu được vẫn còn nhiều hạn chế. Nghiên cứu về gen và các đột biến kháng thuốc của virus có vai trò rất quan trọng trong việc nghiên cứu vắc xin cũng như trong việc lựa chọn phác đồ điều trị, làm giảm sự thất bại trong quá trình điều trị cho bệnh nhân nhiễm HIV. Việc nghiên cứu gen Pol của HIV-1 mã hóa đoạn protease (PR) và men sao mã ngược (RT) đồng thời đánh giá tỷ lệ các đột biến kháng thuốc trong số các bệnh nhân HIV chưa được điều trị tại một số tỉnh phía Bắc Việt Nam. Chính vì vậy chúng tôi tiến hành nghiên cứu với mục tiêu:

1. 
   Phân tích kiểu gen (subtype) của các chủng HIV-1 phân lập từ các bệnh nhân nhiễm HIV tại một số tỉnh phía Bắc Việt Nam.
   
2. 
   Xác định tỷ lệ đột biến kháng thuốc có mặt trong gen pol (vùng protease PR và men sao mã ngược RT) trong số các bệnh nhân nhiễm HIV chưa điều trị tại một số tỉnh phía Bắc Việt Nam
   

2. 
   ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
   

Bệnh nhân nhiễm HIV chưa qua sử dụng thuốc điều trị kháng virus tại Trung tâm HIV/AIDS của Ninh Bình, Nam Định, Hà Nội và Viện Vệ sinh Dịch tễ Quân đội.

Khoảng 7ml máu của các bệnh nhân nhiễm HIV được lấy vào ống EDTA có đánh số nghiên cứu. Plasma được tách chiết từ các mẫu máu, cất giữ trong tủ âm 80⁰C và vận chuyển tới phòng thí nghiệm virus của trường Đại học Kanazawa, Nhật Bản để phân tích.

HIV-1 RNA được tách chiết từ 100µl huyết tương bằng SMITEST EX-R&D Nucleic Acid Extraction Kit.

Sử dụng kỹ thuật Polymerase Chain Reactions (PCR) để phát hiện trình tự vùng gen pol-PR và pol-RT, trình tự mồi được thiết kế theo Hiroshi Ichimura và cộng sự.³ Sản phẩm PCR được điện di trên gel Agarose 2% để xác định các trường hợp mẫu dương tính. Các mẫu PCR dương tính được giải trình tự gen trực tiếp và phân tích bằng máy giải trình tự gen ABI.

Kiểu gen của các chủng virus HIV-1 được xác định bằng cách so sánh trình tự gen pol thu được với các trình tự gen pol của các chủng HIV-1 tại cơ sở dữ liệu Genbank và một số trình tự gen được phân lập từ châu Á (phía Nam Trung Quốc, Lào, Thái Lan). Sử dụng chương trình Blast và Clustal W (Version 1.83) để phân tích kết quả.

Các đột biến kháng thuốc trên các vùng gen PR và RT được phân tích thông qua việc sử dụng dữ liệu đột biến kháng thuốc của trường đại học Stanford và danh sách đột biến IAS-USA tháng 12 năm 2008.

3. 
   KẾT QUẢ
   

Bảng 1. Sự phân bố giới tính tại các điểm nghiên cứu của bệnh nhân nhiễm HIV-1

Chúng tôi đã sử dụng phương pháp PCR để nhân lên đoạn gen đặc hiệu pol ở hai vùng RT và PT. Sau đó, sử dụng các mẫu PCR dương tính để giải trình tự các vùng gen pol-PR và pol-RT để phát hiện đột biến gen thu được kết quả sau Kết quả được trình bày ở bảng 2.

Bảng 2. Phân bố kiểu gen và tỷ lệ đột biến của chủng virus HIV -1

Vùng gen	PCR dương tính	Kiểu gen	Đột biến kháng thuốc
			Số lượng	Tỷ lệ %
Gen pol -PR	177	CRF_01 AE	3	1.7
Gen pol -RT	155	CRF_01 AE	7	4.5
Tổng số		100%	10	6.2%

Để xác định các đột biến kháng thuốc trên gen pol của chủng HIV-1, chúng tôi tiến hành đọc trình tự vùng gen pol RT và PR đồng thời kết hợp sử dụng cơ sở dữ liệu về đột biến để so sánh phát hiện đột biến.⁸ Kết quả được trình bày ở bảng 3.

4. 
   BÀN LUẬN
   

Nhiều nghiên cứu trước đã chỉ ra rằng các chủng virus HIV-1 CRF01_AE là phổ biến ở Việt Nam (98%) và một số nước châu Á.^3-6 Phân tích kiểu gen và cây phân loại (Hình 1) cũng chỉ ra 100% các chủng virus phân lập được là HIV-1 CRF01_AE, điều này cũng phù hợp với với kết quả chủng CRF01_AE là trội tại Việt Nam.

Hầu hết các chủng CRF01_AE từ Hà Nội, Ninh Bình và Nam Định có nguồn gốc gần gũi với các chủng xuất phát từ Guangxi Trung Quốc và Hải Phòng Việt Nam.Các địa điểm thu thập mẫu rất gần với rất gần với Hải Phòng và Quangxi Trung Quốc, đồng thời giao thông liên lạc giữa các vùng này cũng rất thuận tiện, số người và tần số di chuyển trong vùng cũng rất lớn do vậy các chủng virus dễ dàng lây lan vì vậy chúng có thể có cùng nguồn gốc. Ngoài ra chúng tôi cũng tìm thấy một số chủng từ Hà Nội và Ninh Bình có nguồn gốc gần gũi với những chủng từ thành phố Hồ Chí Minh, Lào và Thái lan, điều này chỉ ra rằng cũng có sự pha trộn các chủng HIV giữa miền Bắc và miền Nam và nhiều nước láng giềng khác tại châu Á.

Trong số 173 trình tự gen pol-PR được phân chúng tôi phát hiện thấy ba (1.7%) chủng virus HIV-1 có xuất hiện các đột biến kết hợp với kháng thuốc bao gồm M46I, M46L và I50V. Tương tự trong 155 trình tự pol-RT đã phân tích quan sát thấy 7 (4.5%) chủng virus HIV-1 có chứa các đột biến kết hợp với kháng thuốc như A62V, K103N, Y181C, K65R, M184V, M41L, D67N, L210W, T215Y, V108I, G190A (Bảng 3). Dựa vào kết quả bảng 3 cũng cho thấy đột biến kháng thuốc được tìm thấy ở 10 bệnh nhân, đặc biệt 3 trong số 10 bệnh nhân có chủng virus HIV có chứa nhiều đột biết kháng nhiều loại thuốc khác nhau. Điều này đã chỉ ra thực trạng đáng lo ngại là các chủng virus HIV kháng nhiều loại thuốc có khả năng lây truyền và xâm nhập vào những bệnh nhân mới nhiễm bệnh và chưa hề điều trị thuốc.

Tỷ lệ các đột biến kháng thuốc trong số những bệnh nhân chưa điều trị ARV ở phía Bắc Việt Nam là 1.7% cho PI và 4.5% cho RTI, tuy nhiên ở những nghiên cứu trước là nhỏ hơn 5% cho cả 2 vùng gen PR và RT ở Hà Nội năm 2006,⁷ 2,9% ở Hải Phòng năm 2007.³ Kết quả này cho thấy tỷ lệ đột biến kháng thuốc của các chủng virus phân lập được từ những bệnh nhân chưa sử dụng thuốc ở các tỉnh phía Bắc Việt Nam đã tăng lên theo các năm.

5. 
   KẾT LUẬN
   

Tỷ lệ các đột biến HIV-1 kháng thuốc trong số các bệnh nhân HIV chưa điều trị là 6.2% (1.7% kháng PI và 4.5% kháng RTI), tỷ lệ đột biến kháng thuốc được tìm thấy trong nghiên cứu này cao hơn tỷ lệ được tìm thấy trong những nghiên cứu trước ở Hà Nội năm 2006 và Hải Phòng năm 2007. Do vậy sự kiểm tra các đột biến kháng thuốc được khuyến cáo được sử dụng để giúp bác sĩ chọn lựa phác đồ điều trị thích hợp cho các bệnh nhân nhiễm HIV-1 ở Việt Nam.

1. 
   UNAIDS/WHO Epidemiological Fact sheets on HIV/AIDS and Sexually Transmitted Infections. UNAIDS 2006
   
2. 
   UNAIDS/WHO AIDS epidemic update December 2008. Website: www.unaids.org.
   
3. 
   Ishizaki A, Cuong N, Thuc N, et al: Profile of HIV-1infection and genotypic resistance mutations to antiretroviral drugs in treatment-naïve HIV-1-infected individuals in Hai Phong, Vietnam.
   
4. 
   Kato K, Kusagawa S, Motomura K, Yang R, Shiino T, Nohtomi K, Sato H, Shibamura K, Nguyen TH, Pham KC, Duong CT, Nguyen TH, Bui DT, Hoang TL, Nagai Y, and Takebe Y: Closely related HIV-1 CRF01_AE variant among injecting drug users in Vietnam: Evidence of HIV spread across the Vietnam-China border. AIDS Res Hum Retroviruses 2001;20:113–123.
   
5. 
   Tran TTH, Maljlovic I, Swartling S, et al: HIV-1 CRF01_AE in Intravenous Drug Users in Hanoi, Vietnam. AIDS Res Hum Retroviruses 2004;20(3):341-345.
   
6. 
   Nguyen TH, Nguyen BD, Shrivastava, et al: HIV drug resistance threshold survey using specimens from voluntary counseling and testing sites in Hanoi, Vietnam. Antivir Ther 2008;13(Supp 2): 115-121
   
7. 
   Johnson VA, Brun-Vezinet F, Clotet B, et al: Update of the Drug Resistance Mutations in HIV-1: December 2008. Volume 16 Issue 5 December 2008
   
8. 
   HIV Drug Resistance Database, Stanford University: http://hivdb.stanford.edu/index
   
9. 
   Yu XP, Wang Z, Beyrer C, et al: Phenotypic and genotypic characteristics of human immunodeficiency virus type 1 from patients with AIDS in northern Thailand. J Virol 1995;69: 4649–4655.
   
10. 
    Lan YC, Elbeik T, Dileanis JA, et al: Molecular Epidemiology of HIV-1 Subtypes and Drug Resistant Strains in Taiwan. Journal of Medical Virology 80:183-191(2008)
    

1. 
   ĐẶT VẤN ĐỀ
   

Tỉ lệ thai phụ nhiễm HIV ở bệnh viện Từ Dũ hiện nay l0.8%. Bên cạnh đó, số lượng thai phụ đến sanh tại Bệnh viện Từ Dũ trong 5 năm từ 2003 – 2008 ngày càng tăng do đó số trường hợp nhiễm HIV cũng tăng theo. Cụ thể năm 2005 có 400 trường hợp nhiễm trên tổng số 51.133 ca sanh [1]. Các thai phụ bị nhiễm HIV/AIDS có thể lây nhiễm cho con của họ nếu không được phát hiện và điều trị dự phòng sớm. Vấn đề trẻ sơ sinh bị lây nhiễm từ mẹ trở thành một gánh nặng về tâm lý, kinh tế cho cả gia đình cũng như xã hội. Tìm giải pháp cho vấn đề này, năm 2002 Bệnh viện Từ Dũ đã tham gia chương trình “Dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con”, góp phần không nhỏ trong việc giảm tỉ lệ trẻ sinh ra bị nhiễm HIV từ mẹ.

Ngoài ra, công tác dự phòng có nhiều giai đoạn can thiệp khác nhau. Để có hướng can thiệp cụ thể cần phải tìm hiểu các thai phụ bị nhiễm HIV có thể từ chồng hoặc bạn tình hay chính từ các hành vi nguy cơ của họ?Tỉ lệ nhiễm HIV của chồng và bạn tình của các thai phụ là bao nhiêu? Chồng của những thai phụ này nhiễm HIV từ đâu? Làm sao để có thể phát hiện ai lây cho ai? Làm sao để khống chế sự lây nhiễm chéo trong cặp vợ chồng/bạn tình? tư đó tìm ra các giải pháp tư vấn, xét nghiệm tự nguyện, phát hiện sớm, điều trị sớm cho thai phụ nhiễm HIV nhằm làm giảm sự lây nhiễm chéo giữa các cặp vợ chồng, giảm sự lây lan rộng ra cộng đồng và góp phần giảm lây nhiễm cho trẻ có cha mẹ bị nhiễm HIV. Chính vì lý do này, chnúg tôi thực hiện nghiên cứu: “Tỉ lệ nhiễm HIV của chồng thai phụ có HIV dương tính tại bệnh viện Từ Dũ từ 2008 đến 2009”.

1. 
   MỤC TIÊU – ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
   

Cỡ mẫu nghiên cứu: Đây là nghiên cứu cắt ngang nên chúng tôi chọn công thức ước tính cỡ mẫu theo ước lượng một tỉ lệ trong nghiên cứu với độ chính xác tuyệt đối:

Với =0.05  Z_1-/2 = 1,96

d=0,05 (Độ chính xác tuyệt đối), P=0,90 theo số liệu tham khảo của tác giả Hồ Thị Ngọc(2005)[15]

Như vậy cỡ mẫu cần thiết cho nghiên cứu là 139 người chồng có vợ là thai phụ bị nhiễm HIV.

2. 
   KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU