NhËn thøc chung vÒ téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm vµ ®Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m
1.1. NhËn thøc chung vÒ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm vµ téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm
1.1.1. NhËn thøc vÒ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm
§éng vËt hoang d· quý hiÕm chÝnh lµ ®èi tîng b¶o vÖ cña téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm do ®ã chóng ta cÇn ph¶i x¸c ®Þnh thÕ nµo lµ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm. Qua ®ã t×m ra c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa, ®iÒu tra kh¸m ph¸ lo¹i téi ph¹m nµy mét c¸ch cã hiÖu qu¶.
Kh¸i niÖm vÒ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm ®îc nªu t¹i nhiÒu v¨n b¶n, tµi liÖu kh¸c nhau vµ còng cã nhiÒu kh¸i niÖm kh¸c nhau:
T¹i ®iÒu 1 nghÞ ®Þnh sè 18/H§BT, ngµy 17/1/1992 cña Héi ®ång Bé trëng (nay lµ ChÝnh phñ) th× ®éng vËt hoang d· quý hiÕm lµ nh÷ng loµi n»m trong nhãm cña ®éng vËt hoang d·, nhng cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt vÒ khoa häc, kinh tÕ vµ m«i trêng, cã sè lîng, tr÷ lîng Ýt hoÆc ®ang cã nguy c¬ bÞ diÖt chñng.
Mét sè tµi liÖu kh¸c l¹i cho r»ng : §éng vËt hoang d· quý hiÕm lµ nh÷ng loµi ®éng vËt sèng trong m«i trêng tù nhiªn, cha ®îc thuÇn hãa vµ lµ nguån tµi nguyªn rõng, gãp phÇn quan träng trong viÖc t¹o nªn sù c©n b»ng cña hÖ sinh th¸i vµ m«i trêng sèng.
Theo ®iÒu 2 NghÞ ®Þnh sè 32/2006/N§-CP, ngµy 30/3/2006 cña ChÝnh phñ th× ®éng vËt hoang d· quý hiÕm lµ nh÷ng loµi ®éng vËt cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt vÒ khoa häc, kinh tÕ vµ m«i trêng, sè lîng cßn Ýt trong tù nhiªn hoÆc cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng, thuéc danh môc c¸c loµi ®éng vËt rõng nguy cÊp, quý, hiÕm do ChÝnh phñ quy ®Þnh.
Nh vËy, qua c¸c kh¸i niÖm trªn ta ®i ®Õn kh¸i niÖm : §éng vËt hoang d· quý hiÕm lµ nh÷ng loµi ®éng vËt sèng trong m«i trêng tù nhiªn cha ®îc thuÇn hãa, sè lîng cßn Ýt trong tù nhiªn hoÆc cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng, cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt vÒ kinh tÕ, khoa häc vµ m«i trêng, thuéc danh môc c¸c loµi ®éng vËt rõng nguy cÊp, quý, hiÕm do ChÝnh phñ quy ®Þnh, ®îc ph¸p luËt b¶o vÖ.
1.1.2 NhËn thøc chung vÒ téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm
Ph¸p luËt h×nh sù lµ mét trong nh÷ng c«ng cô s¾c bÐn, h÷u hiÖu ®Ó ®Êu tranh phßng ngõa vµ chèng téi ph¹m, b¶o ®¶m quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, n©ng cao hiÖu lùc qu¶n lý cña Nhµ níc, gãp phÇn thùc hiÖn c«ng cuéc ®æi míi, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc. Ph¸p luËt h×nh sù níc ta mang b¶n chÊt giai cÊp s©u s¾c. Tr¶i qua c¸c thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, ph¸p luËt h×nh sù ®· lu«n ®îc söa ®æi, bæ sung vµ tõng bíc hoµn thiÖn c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc.
Trong c«ng t¸c ®Êu tranh phßng ngõa vµ chèng téi ph¹m, nhËn thøc ®óng ®¾n, khoa häc vÒ téi ph¹m nãi chung, téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm nãi riªng cã ý nghÜa rÊt quan träng. §Ó thèng nhÊt nhËn thøc, tríc hÕt cÇn nghiªn cøu mét sè quy ®Þnh trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt cã liªn quan ®Õn b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm.
Tríc t×nh tr¹ng bu«n b¸n, vËn chuyÓn tr¸i phÐp ®éng vËt hoang d· diÔn ra ngµy cµng nghiªm träng kh«ng chØ ë mét quèc gia mµ lµ vÊn ®Ò cña nhiÒu níc trªn thÕ giíi. Bu«n b¸n ®éng, thùc vËt hoang d· ®· ®i cïng víi viÖc m«i trêng sèng cña c¸c loµi bÞ thu hÑp, lµm cho møc ®é ®e do¹ ®èi víi mét sè lîng loµi ®ang tån t¹i trë nªn nghiªm träng h¬n cã nguy c¬ tuyÖt chñng trong t¬ng lai gÇn. §Ó b¶o vÖ c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· kh«ng nh÷ng ®ßi hái nç lùc cña mçi quèc gia mµ cßn cÇn cã sù hîp t¸c quèc tÕ s©u réng. XuÊt ph¸t tõ ®ßi hái ®ã, ngµy 3/2/1973 t¹i Washington c¸c níc trªn thÕ giíi ®· ký kÕt C«ng íc quèc tÕ vÒ bu«n b¸n c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt hoang d· nguy cÊp- C«ng íc CITES hay cßn gäi lµ C«ng íc Washington. C«ng íc CITES chÝnh thøc cã hiÖu lùc ngµy 1/7/1975. N¨m 1994 ViÖt nam ®· tham gia c«ng íc nµy vµ trë thµnh thµnh viªn thø 121. §Õn nay ®· cã 173 níc tham gia víi môc ®Ých:
- B¶o vÖ c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt hoang d·.
- Gióp cho c¸c níc thµnh viªn b¶o vÖ c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt kh«ng bÞ sö dông qu¸ møc vµ dÉn ®Õn nguy c¬ tuyÖt chñng.
- T¹o nªn hµnh lang ph¸p lý hoµn chØnh vµ c¬ chÕ ng¨n chÆn ho¹t ®éng bu«n b¸n c¸c loµi ®éng vËt hoang d· quý hiÕm trong t×nh tr¹ng nguy cÊp vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc bu«n b¸n ®éng, thùc vËt hîp ph¸p.
C«ng íc CITES ra ®êi ®· kÞp thêi b¶o vÖ nhiÒu loµi ®éng , thùc vËt hoang d·. NhiÒu loµi vÉn cha bÞ tuyÖt chñng hoµn toµn, hoÆc cã thÓ bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng nÕu nh t×nh tr¹ng khai th¸c vµ sö dông kh«ng ®îc kiÓm so¸t. §Ó b¶o vÖ mét sè loµi ®éng, thùc vËt hoang d·, nhiÒu níc thµnh viªn cÇn hîp t¸c ®Ó t¨ng cêng c¸c biÖn ph¸p kiÓm tra, kiÓm so¸t. Trong ®Êu tranh chèng téi ph¹m bu«n b¸n, vËn chuyÓn ®éng vËt hoang d·, vÊn ®Ò hîp t¸c quèc tÕ lµ mét yÕu tè quan träng. Sù hîp t¸c nµy ®îc thÓ hiÖn díi h×nh thøc trao ®æi th«ng tin vÒ c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ vµ x©y dùng c¸c v¨n b¶n ph¸p lý, c¸c c¸ch ¸p dông C«ng íc CITES vµ lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c cao nhÊt cña C«ng íc CITES,
C«ng íc CITES quy ®Þnh viÖc bu«n b¸n quèc tÕ c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d· (bao gåm xuÊt, nhËp khÈu hay t¸i xuÊt khÈu c¸c loµi ®éng vËt sèng, chÕt, c¸c loµi thùc vËt, c¸c bé phËn vµ mÉu vËt cña c¸c loµi ®éng, thùc vËt hoang d·) b»ng c¬ chÕ giÊy phÐp vµ chøng chØ cÊp cho c¸c loµi nhÊt ®Þnh cã tªn trong c¸c phô lôc CITES. Bao gåm 3 phô lôc :
Phô lôc I : CÊm bu«n b¸n th¬ng m¹i quèc tÕ (Quy ®Þnh vÒ thÈm quyÒn cÊp giÊy nhËp khÈu, xuÊt khÈu, t¸i xuÊt khÈu…)
Phô lôc II : §îc phÐp bu«n b¸n th¬ng m¹i quèc tÕ nhng ph¶i ®îc kiÓm so¸t b»ng c¬ chÕ giÊy phÐp (GiÊy phÐp xuÊt khÈu hoÆc giÊy chøng chØ t¸i xuÊt khÈu)
Phô lôc III : §îc phÐp bu«n b¸n quèc tÕ cã kiÓm so¸t b»ng giÊy phÐp hoÆc chøng chØ (GiÊy phÐp xuÊt khÈu, giÊy phÐp nhËp khÈu, giÊy chøng chØ t¸i xuÊt khÈu, c¸c lo¹i chøng chØ kh¸c…)
GiÊy phÐp chØ ®îc cÊp khi mét sè ®iÒu kiÖn ®îc ®¶m b¶o vµ ph¶i xuÊt tr×nh giÊy tõ khi qua biªn giíi.
ë níc ta, trong nh÷ng n¨m võa qua viÖc bu«n b¸n, vËn chuyÓn tr¸i phÐp ®éng vËt hoang d· quý hiÕm diÔn ra rÊt phøc t¹p. Chóng ta ®· kiÓm so¸t ho¹t ®éng nhËp khÈu, xuÊt khÈu, t¸i xuÊt khÈu ®éng vËt hoang d· cã tªn trong phô lôc CITES theo giÊy phÐp do v¨n phßng CITES (®Æt t¹i côc KiÓm l©m-VN) ®ãng t¹i ViÖt Nam cÊp. Song trªn thùc tÕ c¸c ®èi tîng bu«n b¸n, vËn chuyÓn tr¸i phÐp ®éng vËt hoang d· quý hiÕm ®· sö dông nhiÒu ph¬ng thøc, thñ ®o¹n ngµy cµng tinh vi, x¶o quyÖt ®Ó ho¹t ®éng kiÕm lêi. Chóng sö dông c¸c lo¹i ph¬ng tiÖn nh « t«, tµu ho¶, tµu thuû, m¸y bay… ®Ó vËn chuyÓn ®éng vËt hoang d· quý hiÕm. Do ®ã ®Ó ng¨n chÆn t×nh tr¹ng bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p ®éng vËt hoang d· quý hiÕm nhµ níc ta ®· ban hµnh nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt lµ c¬ së ph¸p lý cho ho¹t ®éng ®Êu tranh phßng, chèng viÖc bu«n b¸n, vËn chuyÓn tr¸i phÐp ®éng vËt hoang d· quý hiÕm. Ngay tõ nh÷ng n¨m ®Êt níc cha ®îc thèng nhÊt, ChÝnh phñ ®· cã ph¸p lÖnh ngµy 6/9/1972 vµ mét sè nghÞ ®Þnh cña Héi ®ång ChÝnh phñ quy ®Þnh viÖc b¶o vÖ rõng vµ ®Êt rõng, chim, mu«ng, thó rõng vµ c¸c lo¹i thùc vËt, ®éng vËt quý hiÕm trong rõng.
Ngµy 27/6/1985, Bé luËt h×nh sù ®Çu tiªn cña níc CHXHCN ViÖt Nam ®· ®îc Quèc héi kho¸ VII, kú häp thø 9, th«ng qua vµ cã hiÖu lùc tõ ngµy 01/01/1986. Trong BLHS n¨m 1985 c¸c hµnh vi x©m ph¹m ®Õn c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· cha ®îc quy ®Þnh trong mét ®iÒu luËt riªng mµ ®îc quy ®Þnh chung trong nhãm c¸c hµnh vi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng t¹i ®iÒu 181 (téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng). Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng lµ hµnh vi khai th¸c tr¸i phÐp c©y rõng, s¨n, b¾t tr¸i phÐp chim, thó hoÆc cã c¸c hµnh vi kh¸c vi ph¹m quy ®Þnh cña nhµ níc vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng g©y hËu qu¶ nghiªm träng hoÆc ®· bÞ xö lý hµnh chÝnh mµ cßn vi ph¹m. H×nh ph¹t c¬ b¶n ®èi víi c¸c hµnh vi nµy ®îc quy ®Þnh: Ph¹t c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn mét n¨m hoÆc bÞ ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn ba n¨m. Ph¹m téi trong trêng hîp ®Æc biÖt nghiªm träng th× bÞ ph¹t tï tõ hai n¨m ®Õn mêi n¨m.
Téi ph¹m ®îc qui ®Þnh ë §iÒu 181 kh«ng chØ x©m ph¹m chÕ ®é vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng cña Nhµ níc mµ cßn g©y t¸c h¹i ®Õn nguån lîi lín cña Nhµ níc, t¸c ®éng vÒ thuû v¨n, hÖ sinh th¸i vµ m«i trêng tù nhiªn.
Trong mÆt kh¸ch quan cña téi ph¹m quy ®Þnh t¹i §iÒu 181: Cã hµnh vi s¨n, b¾n tr¸i phÐp chim thó vµ c¸c hµnh vi kh¸c vi ph¹m c¸c quy ®Þnh cña Nhµ níc vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng, g©y hËu qu¶ nghiªm träng, ®· bÞ xö lý hµnh chÝnh mµ cßn vi ph¹m. S¨n, b¾n tr¸i phÐp chim thó thÓ hiÖn nh: S¨n, b¾n chim mu«ng thó rõng kh«ng cã giÊy phÐp hoÆc kh«ng ®óng víi quy ®Þnh cña Nhµ níc…
C¸c hµnh vi kh¸c vi ph¹m c¸c quy ®Þnh cña Nhµ níc vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng nh: Vi ph¹m nh÷ng quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ nh÷ng lo¹i thùc vËt, ®éng vËt quý hiÕm.
HËu qu¶ nghiªm träng ®îc ®¸nh gi¸ kÕt hîp gi÷a thiÖt h¹i vËt chÊt víi hËu qu¶ vÒ kÕ ho¹ch qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng nh: g©y ch¸y rõng lín vµ kÐo dµi, lµm mÊt gièng thu, chim ®ang cÇn g©y l¹i, nÕu kh«ng cã hËu qu¶ nghiªm träng th× ®· bÞ xö lý hµnh chÝnh, nÕu tiÕp tôc vi ph¹m lµ dÊu hiÖu b¾t buéc ®Ó cÊu thµnh téi ph¹m.
Chñ thÓ ë ®©y lµ bÊt kú ai ®ñ n¨ng lùc tr¸ch nhiÖm h×nh sù, lµ nh÷ng ngêi cã ®ñ kh¶ n¨ng khai th¸c nh÷ng c©y rõng mµ kh«ng ®îc phÐp, s¨n b¾t chim thó nh»m môc ®Ých kinh tª, thu lîi c¸ nh©n.
VÒ mÆt chñ quan: Téi ph¹m ®îc thùc hiÖn do cè ý. Ngêi thùc hiÖn biÕt râ tÝnh nguy hiÓm cña hµnh vi vµ mong muèn hËu qu¶ xÈy ra (xong còng cã trßng hîp do v« ý).
H×nh ph¹t ®îc quy ®Þnh trong ®iÒu luËt chØ râ ®©y lµ téi ph¹m Ýt nghiªm träng (h×nh ph¹t: C¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn 1 n¨m hoÆc tõ 3 th¸ng ®Õn 3 n¨m trong cÊu thµnh c¬ b¶n (kho¶n 1) vµ ph¹m téi nghiªm träng (Tõ 2 n¨m ®Õn 10 n¨m) trong cÊu thµnh t¨ng nÆng (kho¶n 2).
Nh»m t¹o ra khung ph¸p lý hoµn chØnh cho viÖc ®Êu tranh, xö lý c¸c hµnh vi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm; ngoµi BLHS 1985 nhµ níc ®· ban hµnh nhiÒu v¨n b¶n díi luËt kh¸c. Ngµy 17/1/1992, Héi ®ång Bé trëng (nay lµ ChÝnh phñ) ®· ban hµnh NghÞ ®Þnh 18/H§BT quy ®Þnh danh môc thùc vËt rõng, ®éng vËt rõng quý hiÕm vµ chÕ ®é qu¶n lý b¶o vÖ. Cã thÓ xem ®©y lµ mét bíc ph¸t triÓn míi trong c«ng t¸c thèng kª vµ nghiªn cøu vÒ c¸c loµi ®éng vËt, thùc vËt rõng quý hiÕm cña níc ta tõ tríc cho ®Õn nay, Nhµ níc ®· nghiªm cÊm mäi hµnh vi khai th¸c, sö dông ®éng vËt rõng hoang d· quÝ hiÕm víi môc ®Ých bu«n b¸n tr¸i phÐp ®Ó thu lîi bÊt hîp ph¸p. TiÕp ®ã, ngµy 25/05/1996 Thñ tíng chÝnh phñ ®· ban hµnh ChØ thÞ 359/TTg vÒ “Nh÷ng biÖn ph¸p cÊp b¸ch vÒ b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn c¸c loµi ®éng vËt hoang d·” nh»m h¹n chÕ ®Õn cÊm c¸c c¬ së kinh doanh, tiªu thô c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· quÝ hiÕm vµ c¸c s¶n phÈm cña chóng. Ngµy 29/11/1996 ChÝnh phñ ban hµnh NghÞ ®Þnh 77/CP, vÒ xö lý vi ph¹m hµnh chÝnh trong lÜnh vùc qu¶n lý, b¶o vÖ rõng vµ qu¶n lý l©m s¶n, trong ®ã ®· qui ®Þnh viÖc xö ph¹t hµnh chÝnh ®èi víi nh÷ng hµnh vi vi ph¹m theo c¸c qui t¾c qu¶n lý nhµ níc vÒ b¶o vÖ rõng. Ngµy 19/02/1997 Bé NN&PTNT ®· ban hµnh Th«ng t 01-NN/KL-TT, híng dÉn NghÞ ®Þnh 77/CP cña ChÝnh phñ…
Trong qu¸ tr×nh thi hµnh Bé luËt h×nh sù n¨m 1985, do sù ph¸t triÓn cña x· héi, nhiÒu téi danh trong phÇn m« t¶ dÊu hiÖu kh¸ch quan ®· kh«ng cßn phï hîp. NhiÒu hµnh vi ®îc quy ®Þnh trong Bé luËt h×nh sù ®· mÊt ®i tÝnh nguy hiÓm cho x· héi, cÇn ®îc phi h×nh sù ho¸. Cïng ®ã, nhiÒu hµnh vi nguy hiÓm cho x· héi míi xuÊt hiÖn, hoÆc tríc ®©y vèn kh«ng nguy hiÓm cho x· héi, nay ®· thay ®æi tÝnh chÊt, trë nªn nguy hiÓm cho x· héi, cÇn ®îc h×nh sù ho¸. MÆt kh¸c sau nhiÒu lÇn söa ®æi, bæ sung, Bé luËt h×nh sù cña níc ta ®· trë nªn ch¾p v¸, thiÕu tÝnh ®ång bé, thèng nhÊt. Do ®ã, yªu cÇu ®Æt ra cÇn ph¶i cã mét Bé luËt h×nh sù míi, mang tÝnh tÝch cùc, hiÖn ®¹i, phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, ®¸p øng víi xu híng më réng quan hÖ héi nhËp, hîp t¸c quèc tÕ trong t×nh h×nh míi. Ngµy 21/12/1999, Quèc héi kho¸ X, kú häp thø 6, ®· th«ng qua Bé luËt h×nh sù míi vµ cã hiÖu lùc tõ ngµy 01/7/2000. Bé luËt h×nh sù níc CHXHCN ViÖt Nam n¨m 1999 ®îc x©y dùng trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng nguyªn t¾c, chÕ ®Þnh ph¸p luËt h×nh sù cña níc ta, nhÊt lµ cña Bé luËt h×nh sù n¨m 1985, còng nh nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm tõ thùc tiÔn ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc.
Bé luËt h×nh sù n¨m 1999 ®· giµnh Ch¬ng XVII quy ®Þnh c¸c “Téi ph¹m vÒ m«i trêng”. §©y lµ quy ®Þnh ph¸p luËt míi nhÊt vµ ®· ®¸nh dÊu bíc tiÕn quan träng trong c«ng t¸c qu¶n lý nhµ níc vÒ b¶o vÖ m«i trêng hiÖn nay ë níc ta. Ch¬ng quy ®Þnh c¸c téi ph¹m vÒ m«i trêng gåm cã 10 ®iÒu (tõ §iÒu 182 ®Õn §iÒu 191) trong ®ã cã mét sè ®iÒu ®îc chuyÓn tõ c¸c ®iÒu t¬ng øng cña Bé luËt hiÖn hµnh sang, mét sè ®iÒu kh¸c ®îc h×nh sù ho¸ tõ c¸c ®iÒu cÊm cña LuËt b¶o vÖ m«i trêng, LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng, Ph¸p lÖnh b¶o vÖ nguån lîi thuû s¶n, Ph¸p lÖnh thó y… vµ c¸c v¨n b¶n híng dÉn kh¸c, sè cßn l¹i tõ c¸c hµnh vi ph¸t sinh trong thùc tÕ xÐt thÊy rÊt nguy hiÓm cho x· héi cÇn ph¶i bÞ trõng trÞ b»ng ph¸p luËt h×nh sù.
Trong Ch¬ng XVII, Ch¬ng c¸c téi ph¹m vÒ m«i trêng cña Bé luËt h×nh sù ban hµnh n¨m 1999. Trong ®ã, §iÒu 190-Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm, ®îc x©y dùng trªn c¬ së §iÒu 181 Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng, §iÒu 195 Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ m«i trêng g©y hËu qu¶ nghiªm träng cña Bé luËt h×nh sù 1985 vµ §iÒu 20 LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng. Kh¸c víi §iÒu 181, trong ®iÒu 190 ®èi tîng b¶o vÖ lµ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm, song kh«ng chØ b¶o vÖ b¶n th©n ®éng vËt hoang d· quý hiÕm mµ cßn b¶o vÖ c¶ nh÷ng s¶n phÈm cña chóng, vµ kh«ng chi trõng trÞ c¸c hµnh vi s¨n, b¾t, mµ cßn trõng trÞ c¸c hµnh vi giÕt, vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp ®éng vËt hoang d· quý hiÕm.
Giai ®o¹n ban hµnh Bé luËt h×nh sù n¨m 1985, danh môc ®éng thùc vËt rõng trong diÖn nhµ níc qu¶n lý míi chØ lµ 76 loµi, trong ®ã ®éng vËt hoang d· lµ 46 loµi, chiÕm 60%, ë thêi ®iÓm nµy, c¸c loµi ®éng vËt ®· ®îc ph¸p luËt b¶o vÖ, nhng c¸c biÖn ph¸p xö lý cha thùc sù nghiªm kh¾c, vÉn cÊp giÊy phÐp s¨n b¾n, nhng h¹n chÕ, chØ ®èi víi nh÷ng ngêi kh«ng ®îc cÊp phÐp, nÕu vi ph¹m vµ bÞ xö lý hµnh chÝnh mét lÇn, t¸i ph¹m vµ g©y hËu qu¶ nghiªm träng, míi bÞ xö lý b»ng c¸c biÖn ph¸p h×nh sù: H×nh ph¹t lµ c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn mét n¨m, tï tõ ba th¸ng ®Õn ba n¨m. Qua ®ã cã thÓ cho thÊy ë giai ®o¹n nµy, vÊn ®Ò qu¶n lý vµ b¶o vÖ c¸c ®éng vËt hoang d· vÉn cha ®îc thùc sù coi träng, c¸c chÕ tµi xö ph¹t cha râ rµng, nªn dÉn ®Õn t×nh tr¹ng c¸c loµi ®éng vËt hoang d· bÞ khai th¸c mét c¸ch tuú tiÖn vµ bÊt hîp lý.
T¹i §iÒu 190 cña Bé luËt h×nh sù 1999, hµnh vi bÞ xem lµ téi ph¹m lµ nh÷ng hµnh vi s¨n b¾t, giÕt mæ, vËn chuyÓn, bu«n b¸n ®éng vËt hoang d· quý hiÕm bÞ cÊm theo quy ®Þnh cña ChÝnh phñ hoÆc vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp s¶n phÈm cña ®éng vËt ®ã. H×nh ph¹t c¬ b¶n ®èi víi c¸c hµnh nµy ®îc quy ®Þnh quy ®Þnh râ trong Bé luËt:
Ph¹t tiÒn tõ n¨m triÖu ®ång ®Õn n¨m m¬i triÖu ®ång.
C¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn hai n¨m hoÆc bÞ ph¹t tï tõ s¸u th¸ng ®Õn ba n¨m.
§iÒu luËt cßn quy ®Þnh râ nh÷ng trêng hîp ph¹m téi trong nh÷ng trêng hîp: Cã tæ chøc; lîi dông chøc vô quyÒn h¹n; sö dông c«ng cô hoÆc ph¬ng tiÖn s¨n b¾t bÞ cÊm; s¨n b¾t trong khu vùc bÞ cÊm hoÆc vµo thêi gian bÞ cÊm; g©y hËu qu¶ rÊt nghiªm träng hoÆc ®Æc biÖt nghiªm träng, th× bÞ ph¹t tï tõ hai n¨m ®Õn b¶y n¨m. Ngêi ph¹m téi cßn cã thÓ thÓ bÞ ph¹t tiÒn tõ hai triÖu ®ång ®Õn hai m¬i triÖu ®ång, cÊm ®¶m nhiÖm chøc vô, cÊm hµnh nghÒ hoÆc lµm c«ng viÖc nhÊt ®Þnh tõ mét ®Õn n¨m n¨m…
§Æc trng ph¸p lý cña Téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm lµ:
Kh¸ch thÓ cña téi ph¹m: Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm x©m ph¹m ®Õn chÕ ®é b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm. §éng vËt hoang d· quý hiÕm ®Ò cËp trong ®iÒu luËt nµy ®îc liÖt kª trong nhãm IB, nhãm IIB, Danh môc thùc vËt rõng, ®éng vËt rõng quý hiÕm” ban hµnh theo NghÞ ®Þnh sè 48/2002/N§-CP, ngµy 22/4/2002 cña ChÝnh phñ, hiÖn nay ®îc quy ®Þnh t¹i NghÞ ®Þnh sè 32/2006/N§-CP, ngµy 30/3/2006 cña ChÝnh phñ trªn c¬ së söa ®æi tõ NghÞ ®Þnh 48/2002/N§-CP.
S¶n phÈm tõ c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· quý hiÕm lµ c¸c d¹ng sèng hay ®· qua s¬ chÕ, tinh chÕ (c¸c lo¹i x¬ng, thÞt, sõng, da, l«ng, thó nhåi…).
MÆt kh¸ch quan cña téi ph¹m: Hµnh vi cña téi ph¹m nµy lµ c¸c hµnh vi s¨n b¾n, giÕt, vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp ®éng vËt hoang d· quý hiÕm (c¸c loµi chim, bß s¸t, lìng c) theo quy ®Þnh cña ChÝnh phñ hoÆc vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp s¶n phÈm cña c¸c ®éng vËt ®ã (thÞt, da, ngµ, sõng, l«ng…dï díi d¹ng t¬i sèng hay ®· qua s¬ chÕ hoÆc tinh chÕ). Nh÷ng hµnh vi nãi trªn ph¶i lµ hµnh vi tr¸i phÐp vµ chØ x©m ph¹m ®Õn c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· quý hiÕm vµ nh÷ng s¶n phÈm cña c¸c lo¹i §VHDQH míi bÞ coi lµ téi ph¹m.
S¨n b¾n, giÕt, vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp ®éng vËt hoang d· quý hiÕm (c¸c loµi chim, bß s¸t, lìng c) theo quy ®Þnh cña ChÝnh phñ
Thêi ®iÓm hoµn thµnh: Téi ph¹m hoµn thµnh khi c¸c hµnh vi s¨n b¾t, giÕt, vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp…®îc thùc hiÖn, kh«ng cÇn cã yÕu tè g©y hËu qu¶ nghiªm träng hay cã yÕu tè ®· bÞ xö lý vi ph¹m hµnh chÝnh vÒ hµnh vi nµy mµ cßn vi ph¹m.
§éng vËt hoang d· quý hiÕm bÞ cÊm theo quy ®Þnh cña ChÝnh phñ nãi trong ®iÒu nµy lµ 151 loµi ®éng vËt quy ®Þnh trong Danh môc thùc vËt, ®éng vËt hoang d· quý, hiÕm ban hµnh theo NghÞ ®Þnh sè 32/2006/N§-CP, ngµy 30/3/2006 cña ChÝnh phñ. Trong ®ã cã 62 loµi thuéc nhãm I, nghiªm cÊm khai th¸c vµ sö dông; 89 loµi thuéc nhãm II, h¹n chÕ khai th¸c vµ sö dông (Xem phô lôc vÒ Danh môc thùc vËt, ®éng vËt hoang d· quý, hiÕm ban hµnh theo NghÞ ®Þnh sè 32/2006/N§-CP, ngµy 30/3/2006 cña ChÝnh phñ).
Chñ thÓ cña téi ph¹m: BÊt kú ngêi nµo tõ ®ñ 16 tuæi trë lªn, cã ®ñ n¨ng lùc tr¸ch nhiÖm h×nh sù. §èi víi téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm, chñ thÓ cña téi ph¹m lµ nh÷ng ngêi sö dông c¸c ph¬ng tiÖn ®Ó s¨n b¾t c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· quý hiÕm; c¸c ®èi tîng vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp; chñ c¸c kh¸ch s¹n, nhµ hµng bµy b¸n c¸c mãn ¨n ®Æc s¶n tõ c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· quý hiÕm, chñ c¸c cöa hiÖu b¸n thó nhåi…
MÆt chñ quan cña téi ph¹m: Téi ph¹m ®îc thùc hiÖn do lçi cè ý, ngêi thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi nhËn thøc ®îc hµnh vi cña m×nh nguy hiÓm nguy hiÓm cho x· héi nhng vÉn thùc hiÖn. §éng c¬ vµ môc ®Ých cña ngêi ph¹m téi kh«ng ph¶i lµ dÊu hiÖu b¾t buéc cña cÊu thµnh téi ph¹m. ë ®iÒu 190, ngêi ph¹m téi nhËn thøc ®îc c¸c ®èi tîng x©m h¹i lµ c¸c ®éng vËt hoang d· quý hiÕm ®îc nhµ níc qu¶n lý, nhng vÉn thùc hiÖn c¸c hµnh vi s¨n b¾t, vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp….
VÒ h×nh ph¹t: Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm gåm cã 2 khung h×nh ph¹t:
+Khung 1: Ph¹t tiÒn tõ 5 triÖu ®ång ®Õn 50 triÖu ®ång, bÞ ph¹t c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn 2 n¨m hoÆc bÞ ph¹t tï tõ 6 th¸ng ®Õn 3 n¨m, ¸p dông víi c¸c trêng hîp ph¹m téi kh«ng cã t×nh tiÕt t¨ng nÆng quy ®Þnh ë kho¶n 2.
+Khung 2: Quy ®Þnh h×nh ph¹t tï tõ 2 n¨m ®Õn 7 n¨m (Ph¹m téi cã tæ chøc, lîi dông chøc vô quyÒn h¹n, sö dông c¸c lo¹i vò khÝ qu©n dông, chÊt næ, chÊt ®éc, chÊt ch¸y, h¬i cay…g©y ra nh÷ng hËu qu¶ ®Æc biÖt nghiªm träng cho con ngêi, ®éng vËt hoang d· quý hiÕm vµ m«i trêng, ph¹m téi trong c¸c khu vùc ®îc b¶o vÖ theo chÕ ®é ®Æc biÖt…). §iÓm d, kho¶n 2: S¨n b¾t trong khu vùc cÊm (khu b¶o tån thiªn nhiªn, vên quèc gia, vïng phôc håi sinh th¸i, khu di tÝch lÞch sö, khu qu©n sù…). S¨n b¾t trong thêi gian bÞ cÊm (mïa sinh s¶n, ®Î, Êp trøng, lµm tæ, trong thêi gian c¸c loµi di c…), lµ nh÷ng t×nh tiÕt t¨ng nÆng quy ®Þnh trong Bé luËt, nhng chØ ¸p dông ®èi víi hµnh vi s¨n b¾t mµ kh«ng ¸p dông víi c¸c hµnh vi giÕt, vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· quý hiÕm, chø kh«ng ¸p dông víi c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· th«ng thêng.
VÒ ®èi tîng b¶o vÖ: Kh¸c víi ®iÒu 181 (Bé luËt h×nh sù 1985) ®èi tîng b¶o vÖ lµ c¸c loµi chim thó, cßn ®èi tîng b¶o vÖ §iÒu 190 (Bé luËt h×nh sù 1985) lµ c¸c ®éng vËt hoang d· quý hiÕm. DiÖn ®èi tîng kh«ng nh÷ng lµ chim thó mµ cßn cã c¸c loµi ®éng vËt kh¸c nh c¸c loµi bß s¸t, lìng c. §iÒu luËt míi chØ b¶o vÖ nh÷ng loµi ®éng vËt hoang d· trong diÖn quý hiÕm (trong diÖn nguy cÊp, cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng), chø kh«ng ph¶i c¸c loµi ®éng vËt hoang d· nãi chung. §Æc biÖt ®iÒu luËt míi kh«ng chØ b¶o vÖ b¶n th©n nh÷ng loµi ®éng vËt hoang d· quý, hiÕm mµ cßn b¶o vÖ c¶ nh÷ng s¶n phÈm cña chóng.
Ngµy 8/3/2007, liªn bé : Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT, Bé T Ph¸p, Bé C«ng an, ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n Tèi Cao, Tßa an nh©n d©n Tèi Cao ®· cã th«ng t liªn tÞch sè 19/2007/TTLT/BNN&PTNT-BTP-BCA-VKSTC-TATC, híng dÉn ¸p dông mét sè ®iÒu cña BLHS 1999 (trong ®ã cã §iÒu 190). Th«ng t quy ®Þnh râ sè lîng, ®Þnh lîng §VHDQH bÞ x©m h¹i ®Ó xö lý h×nh sù.
Cã thÓ nãi ch¬ng XVII, Bé luËt h×nh sù n¨m 1999 quy ®Þnh c¸c téi danh vÒ m«i trêng lµ bíc tiÕn quan träng vÒ c«ng t¸c qu¶n lý nhµ níc vÒ b¶o vÖ m«i trêng, c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vÒ m«i trêng kh«ng chØ bÞ xö lý hµnh chÝnh mµ cßn bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, tuú theo møc ®é nghiªm träng hay kh«ng nghiªm träng cña hµnh vi vi ph¹m.
Cïng víi viÖc söa ®æi luËt, chóng ta còng tõng bíc söa ®æi, hoµn thiÖn c¸c v¨n b¶n díi luËt ®Ó b¶o vÖ §VHDQH : Ngµy 30/10/2007, ChÝnh phñ ®· ban hµnh NghÞ ®Þnh 159/2007/N§-CP cña ChÝnh phñ vÒ xö ph¹t hµnh chÝnh trong lÜnh vùc qu¶n lý rõng, b¶o vÖ rõng vµ qu¶n lý l©m s¶n (trªn c¬ së kÕ thõa vµ hoµn thiÖn NghÞ ®Þnh 139/2004/N§-CP ngµy 25/6/2004). Trong ®ã nªu râ c¸c hµnh vi vi ph¹m c¸c qui ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quÝ hiÕm, bao gåm: ... lµ hµnh vi s¨n b¾t, giÕt, mua, b¸n, tµng tr÷, nu«i nhèt, vËn chuyÓn, sö dông ®éng vËt hoang d· quÝ hiÕm vµ ®éng vËt hoang d· th«ng thêng (kÓ c¶ s¶n phÈm cña c¸c loµi ®éng vËt ®ã) cã nguån gèc tõ tù nhiªn mµ kh«ng ®îc c¬ quan cã thÈm quyÒn cho phÐp hoÆc ®îc phÐp nhng ®· vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ qu¶n lý ®éng vËt hoang d· th× bÞ xö ph¹t theo c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt. Trong §iÒu 10 cña NghÞ ®Þnh ®· ghi râ quy ®Þnh vÒ ph¹t c¶nh c¸o hoÆc ph¹t tiÒn ®èi víi nh÷ng ®èi tîng vi ph¹m ph¸p luËt qua c¸c hµnh vi tµng tr÷, nu«i nhèt, vËn chuyÓn, bu«n b¸n tr¸i phÐp c¸c lo¹i ®éng vËt hoang d· quý hiÕm tõ §VHD th«ng thêng ®Õn §VHDQH. Møc ph¹t tiÒn tõ 100.000® ®Õn 50.000.000® tuú theo møc hµnh vi vi ph¹m vµ gi¸ trÞ hµnh ho¸. Ngoµi ra chóng ta cßn nhiÒu v¨n b¶n kh¸c n÷a nh»m b¶o vÖ §VHDQH.
XuÊt ph¸t tõ thùc tr¹ng t×nh h×nh vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· qóy hiÕm, nhiÒu hµnh vi vi ph¹m nghiªm träng c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· qóy hiÕm thùc tÕ xÈy ra nh (hµnh vi nu«i, nhèt hay hµnh vi bu«n b¸n, vËn chuyÓn bé phËn c¬ thÓ cña §VHDQH) nhng l¹i kh«ng thÓ xö lý h×nh sù ®îc. Ngµy 19/6/2009, Quèc héi kho¸ XII, kú häp thø 5, ®· th«ng qua LuËt söa ®æi vµ bæ sung Bé luËt h×nh sù cã hiÖu lùc tõ ngµy 01/01/2010. Trong ®ã ®· söa ®æi §iÒu 190- Téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm thµnh téi vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt thuéc danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®îc u tiªn b¶o vÖ. VÒ c¬ b¶n ®iÒu 190 (söa ®æi) vÉn dùa trªn c¬ së §iÒu 190 (BLHS n¨m 1999) nhng bæ sung thªm hµnh vi nu«i, nhèt; ®èi tîng b¶o vÖ kh«ng ph¶i lµ §VHDQH mµ lµ ®éng vËt thuéc danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®îc u tiªn b¶o vÖ vµ bæ sung thªm bé phËn c¬ thÓ cña loµi ®éng vËt ®ã. Tuy vËy trong ph¹m vi luËn v¨n nµy chØ ®i s©u nghiªn cøu, ph©n tÝch ®iÒu luËt hiÖn hµnh (§iÒu 190-BLHS n¨m 1999) v× ®Õn nay ®iÒu luËt míi cha cã hiÖu lùc.
Qua nghiªn cøu c¸c hÖ thèng v¨n b¶n vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm, chóng t«i thÊy nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt nªu trªn vÉn cßn thÓ hiÖn nh÷ng h¹n chÕ, thiÕu sãt nhÊt ®Þnh nh: Mét sè v¨n b¶n cßn chung chung, khã vËn dông, nhiÒu v¨n b¶n cha ph©n râ rµng chøc n¨ng, thÈm quyÒn cña c¸c lùc lîng, dÉn ®Õn ®ïn ®Èy tr¸ch nhiÖm khi cã vô viÖc x¶y ra, trong nhiÒu v¨n b¶n kh«ng nªu râ c¸c vÊn ®Ò vÒ kinh phÝ hç trî trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra kh¸m ph¸ chuyªn ¸n, vô ¸n, nhiÒu vô ¸n khã xö lý vÒ vËt chøng dÉn ®Õn ¸ch t¾c, khã gi¶i quyÕt...
Theo môc 1, §iÒu 8 Bé luËt h×nh sù 1999 vÒ téi ph¹m nãi chung, trªn c¬ së nghiªn cøu, ph©n tÝch lý luËn vÒ téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm, chóng t«i cã thÓ ®a ra kh¸i niÖm: Téi ph¹m vi ph¹m c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ ®éng vËt hoang d· quý hiÕm lµ hµnh vi nguy hiÓm cho x· héi, ®îc quy ®Þnh trong bé luËt h×nh sù, do ngêi cã n¨ng lùc tr¸ch nhiÖm h×nh sù thùc hiÖn mét c¸ch cè ý, x©m ph¹m tr¸i phÐp ®Õn c¸c loµi ®éng vËt thuéc danh môc loµi nguy cÊp, quý, hiÕm ®îc ChÝnh phñ quy ®Þnh.
1.2. Mét sè vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
1.2.1. Kh¸i niÖm vµ cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
Kh¸i niÖm ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
Lý luËn vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ mét bé phËn cÊu thµnh, cã vÞ trÝ quan träng trong khoa häc ®iÒu tra h×nh sù. Nghiªn cøu n¾m v÷ng lý luËn vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn ®èi víi ho¹t ®éng ®iÒu tra, kh¸m ph¸ téi ph¹m. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, vµo cuèi thËp kû 60, ®Çu thËp kû 70 cña thÕ kû XX, ®· h×nh thµnh lý luËn vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m.
§Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ®Ò cËp vµ ph¶n ¸nh hÖ thèng ®Æc tÝnh, dÊu hiÖu cã tÝnh chÊt chung cña téi ph¹m trªn ph¬ng diÖn khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, tøc lµ ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh, dÊu hiÖu c¬ b¶n cã ý nghÜa ®èi víi ho¹t ®©ng ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m. C¬ së ®Ó x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ kÕt qu¶ tæng hîp vµ nghiªn cøu tµi liÖu kinh nghiÖm trong thùc tiÔn ho¹t ®éng ®iÒu tra téi ph¹m.
Tuy nhiªn cho ®Õn nay vÉn cßn nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ ®Æc ®iÓmh×nh sù téi ph¹m. §Ó cã ®îc nhËn thøc ®óng ®¾n, ®Çy ®ñ, khoa häc vÒ vÊn ®Ò nµy, cÇn nghiªn cøu mét c¸ch kh¸i qu¸t quan ®iÓm vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cña c¸c nhµ nghiªn cøu trong níc vµ ngoµi níc (tiªu biÓu lµ c¸c nhµ khoa häc ®iÒu tra h×nh sù Liªn x« (cò)).
Theo quan ®iÓm cña nhµ khoa häc ®iÒu tra h×nh sù U.PH.Panteleev: “Néi dung cña ®Æc tÝnh h×nh sù cña téi ph¹m lµ nh÷ng t×nh huèng ®iÒu tra tiªu biÓu ®èi víi lo¹i téiph¹m ®ã, nh÷ng thñ ®o¹n thùc hiÖn téi ph¹m phæ biÕn nhÊt, nh÷ng ph¬ng tiÖn mµ téi ph¹m thêng sö dông vµ nguån gèc cña nh÷ng ph¬ng tiÖn ®ã, ®Æc tÝnh cña c¸c dÊu vÕt ®Æc trng cã gi¸ trÞ chøng cø vµ nh÷ng vÞ trÝ thêng thÊy nh÷ng dÊu vÕt ®ã, nh÷ng thñ ®o¹n che giÊu cña téi ph¹m vµ nh÷ng thñ ®o¹n gi¶ t¹o cña hiÖn trêng, ®Æc ®iÓm cña nh÷ng thãi quen thùc hiÖn téi ph¹m”(1).
Nhµ khoa häc ®iÒu tra h×nh sù Tanhiaxirich cho r»ng: “§Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m bao gåm nh÷ng thñ ®o¹n thùc hiÖn téi ph¹m, bèi c¶nh thùc hiÖn téi ph¹m, ®èi tîng mµ téi ph©m ®ã trùc tiÕp x©m h¹i tíi, ®iÒu kiÖn b¶o vÖ nh÷ng ®èi tîng ®ã khái sù x©m h¹i cña téi ph¹m, lai lÞch vÒ chñ thÓ cña téi ph¹m, sù ngôy trang nh»m che giÊu hµnh vi ph¹m téi ®îc thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh ph¹m téi vµ sau khi thùc hiÖn téi ph¹m”(2).
Theo quan ®iÓm cña gi¸o s tiÕn sü R.X. Benkin: “§Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m cô thÓ bao gåm ®Æc ®iÓm cña c¸c nguån tin ban ®Çu vÒ téi ph¹m ®ã, hÖ thèng th«ng tin vÒ ph¬ng thøc thùc hiÖn vµ che giÊu téi ph¹m, ®éng c¬ môc ®Ých thùc hiÖn téi ph¹m vµ nh÷ng th«ng tin kh¸c vÒ viÖc thùc hiÖn téi ph¹m ®ã nh: ®Þa ®iÓm, thêi gian thùc hiÖn téi ph¹m”(3).
ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, trong c¸c chuyªn ®Ò khoa häc, c¸c bµi viÕt trªn t¹p chÝ C«ng an nh©n d©n, t¹p chÝ C¶nh s¸t nh©n d©n, trong hÖ thèng gi¸o tr×nh, tµi liÖu tham kh¶o cña Häc viÖn C¶nh s¸t nh©n d©n... c¸c nhµ nghiªn cøu còng ®· ®a ra mét sè kh¸i niÖm ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m. Tuy nhiªn, do xuÊt ph¸t tõ c¸c gãc ®é kh¸c nhau vµ ®©y còng lµ vÊn ®Ò cßn t¬ng ®èi míi nªn c¸c quan ®iÓm còng cha thèng nhÊt.
Theo quan ®iÓm cña Phã gi¸o s tiÕn sü Ph¹m TuÊn B×nh: “§Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m lµ mét tËp hîp th«ng tin vÒ mét lo¹i téi ph¹m thÓ hiÖn nh÷ng quy luËt chung trong ho¹t ®éng cña nh÷ng ngêi ph¹m lo¹i téi ®ã. §Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m ®îc nghiªn cøu trªn c¬ së thùc tiÔn ®iÒu tra, lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ phßng ngõa téi ph¹m, cã vai trß gióp ®a ra nh÷ng chØ dÉn ®iÒu tra vµ phßng ngõa tèi u”(4).
Theo quan ®iÓm cña Phã gi¸o s tiÕn sü NguyÔn Huy ThuËt: “§Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m lµ hÖ thèng nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nh÷ng téi ph¹m vµ nh÷ng t×nh tiÕt cã liªn quan ®Õn nh÷ng téi ph¹m ®ã cã ý nghÜa ®Ó ®iÒu tra vµ kh¸m ph¸ téi ph¹m”(5).
Nh×n chung, c¸c quan ®iÓm trªn tuy tiÕp cËn vÊn ®Ò díi c¸c gãc ®é kh¸c nhau song ®Òu cã gi¸ trÞ vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn. Tuy nhiªn, ®Ó ®a ra mét kh¸i niÖm ®Çy ®ñ, mang tÝnh khoa häc vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cÇn tiÕp cËn, nghiªn cøu téi ph¹m díi gãc ®é lµ mét hiÖn tîng x· héi - t©m lý, ph¸p lý tiªu cùc.
Téi ph¹m lµ mét hiÖn tîng x· héi ®Æc biÖt, kh¸c víi c¸c hiÖn tîng x· héi b×nh thêng kh¸c, ®ã lµ mét hiÖn tîng tiªu cùc x· héi. HiÖn tîng nµy do nh÷ng ngêi cã hµnh vi lÖch chuÈn g©y ra, chèng ®èi l¹i sù ph¸t triÓn cña x· héi, chÞu sù t¸c ®éng cña tr¹ng th¸i t©m lý tiªu cùc vµ ®îc ph¸p luËt quy ®Þnh lµ téi ph¹m. HiÖn tîng téi ph¹m cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nh÷ng hiÖn tîng x· héi kh¸c, ®Æc biÖt lµ víi c¸c hiÖn tîng x· héi tiªu cùc. MÆt kh¸c, hiÖn tîng téi ph¹m lu«n tån t¹i nh÷ng nÐt ®Æc trng riªng biÖt kh¸c víi nh÷ng hiÖn tîng x· héi kh¸c.
Trong thùc tÕ, mçi mét vô ph¹m téi x¶y ra bao giê còng ®Ó l¹i nh÷ng dÊu vÕt nhÊt ®Þnh trong thÕ giíi kh¸ch quan. Nh÷ng dÊu vÕt nµy rÊt ®a d¹ng vÒ néi dung còng nh h×nh thøc thÓ hiÖn. Nh÷ng dÊu vÕt cña hµnh vi ph¹m téi cã thÓ ®îc thÓ hiÖn díi d¹ng vËt chÊt, bao gåm c¸c vËt thÓ tån t¹i trong thÕ giíi kh¸ch quan bã chøa ®ùng th«ng tin vÒ téi ph¹m nh dÊu vÕt ®Ó l¹i trªn hiÖn trêng vô ¸n, trªn c«ng cô, ph¬ng tiÖn ph¹mtéi, trªn th©n thÓ n¹n nh©n... hoÆc còng cã thÓ tån t¹i díi d¹ng phi vËt chÊt, bao gåm sù ph¶n ¸nh, lu l¹i, ghi nhËn nh÷ng t×nh tiÕt cña vô ¸n vµo bé ãc cña con ngêi, sau ®ã ®îc tr×nh bµy l¹i nh lêi khai cña ngêi lµm chøng, ngêi bÞ h¹i, ngêi bÞ t¹m gi÷, bÞ can, bÞ c¸o ... vÒ sù viÖc ph¹m téi vµ con ngêi thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi ... hoÆc còngcã thÓ ®îc thÓ hiÖn díi d¹ng th«ng tin lu tr÷ nh th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi ph¹m téi, cña ngêi bÞ h¹i ... §©y lµ nh÷ng mÉu th«ng tin, lµ sù m« t¶ nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n cña nh÷ng vô ph¹m téi ®îc ph¶n ¸nh trong hiÖn thùc. HÖ thèng nh÷ng th«ng tin trªn trong khoa häc ®iÒu tra h×nh sù ®îc gäi lµ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m.
Nh vËy, ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ sù ph¶n ¸nh vµo hiÖn thùc hÖ thèng ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt, dÊu hiÖu h×nh sù cña vô ph¹m téi. Néi dung cña ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m bao gåm hÖ thèng th«ng tin ®iÓn h×nh vÒ dÊu vÕt vËt chÊt, vÒ thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m, vÒ hoµn c¶nh g©y ¸n, vÒ ®èi tîng bÞ x©m h¹i, vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña bÞ can vµ n¹n nh©n còng nh nh÷ng t×nh huèng t¹o thuËn lîi cho viÖc thùc hiÖn téi ph¹m.
CÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
Trong mèi quan hÖ gi÷a khoa häc ®iÒu tra h×nh sù vµ thùc tiÔn c«ng t¸c ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m, x¸c ®Þnh chÝnh x¸c cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m vµ nh÷ng tµi liÖu t¹o thµnh cã ý nghÜa quan träng. Tuy nhiªn, ®Õn nay vÉn kh«ng cã sù thèng nhÊt quan ®iÓm khi ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò trªn. MÆt kh¸c còng kh«ng thÓ quy ®Þnh cøng nh¾c vÒ cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cña mäi lo¹i téi ph¹m nãi chung, bëi v× sù phøc t¹p cña cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m tuú thuéc vµo tõng lo¹i téi ph¹m cô thÓ.
Tuy nhiªn, trong nghiªn cøu cÇn ph¶i tu©n thñ nguyªn t¾c: ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ph¶i chøa ®ùng th«ng tin ®iÓn h×nh, mang tÝnh quy luËt vÒ ho¹t ®éng cña téi ph¹m. §Ó x¸c ®Þnh ®óng cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cÇn xuÊt ph¸t tõ hai luËn ®iÓm c¬ b¶n sau:
Thø nhÊt: x¸c ®Þnh cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cÇn g¾n liÒn víi viÖc gi¶i thÝch chÝnh kh¸i niÖm “®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m”. Néi dung cña kh¸i niÖm nµy chØ ®Ò cËp ®Õn chÝnh vô ph¹m téi vµ ®èi tîng g©y ra vô ph¹m téi ®ã.
Thø hai: néi dung, cÊu tróc cña ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m kh«ng ®îc vît ra ngoµi ph¹m vi ®èi tîng cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù. Mét vô ph¹m téi xÈy ra ®îc nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nhau nghiªn cøu. Khoa häc ®iÒu tra h×nh sù tiÕn hµnh nghiªn cøu vô ph¹m téi vµ chØ khai th¸c, sö dông nh÷ng tµi liÖu cã ý nghÜa phôc vô c«ng t¸c ®iÒu tra, kh¸m ph¸ téi ph¹m.
Tõ c¸c luËn ®iÓm trªn cã thÓ ®i ®Õn kÕt luËn, trong cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m bao gåm c¸c néi dung c¬ b¶n sau:
- Th«ng tin vÒ dÊu vÕt vËt chÊt phæ biÕn cña vô ph¹m téi
Mçi mét vô ph¹m téi ®Òu g©y ra nh÷ng thay ®æi vËt chÊt nhÊt ®Þnh trong thÕ giíi kh¸ch quan vµ ®îc thÓ hiÖn díi d¹ng c¸c vËt thÓ chøa ®ùng th«ng tin vÒ téi ph¹m. §ã cã thÓ lµ nh÷ng thay ®æi t¹i hiÖn trêng vô ¸n, trªn ®èi tîng bÞ x©m h¹i, ë ngêi bÞ h¹i vµ ë chÝnh ngêi ®· g©y ra téi ph¹m ®ã ... Thay ®æi ®ã ®îc gäi chung lµ dÊu vÕt vËt chÊt cña vô ph¹m téi. Nh÷ng dÊu vÕt vËt chÊt nµy ®îc biÓu hiÖn trong mèi quan hÖ nh©n qu¶ víi vô ph¹m téi, chøa ®ùng th«ng tin vÒ t×nh tiÕt cô thÓ cña vô ph¹m téi, vÒ hµnh vi cña thñ ph¹m vµ cña ngêi bÞ h¹i t¹i hiÖn trêng, vÒ ®Æc ®iÓm cña c«ng cô, ph¬ng tiÖn lµm h×nh thµnh dÊu vÕt ®ã.
Tuy nhiªn, dÊu vÕt kh«ng chØ ph¶n ¸nh thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m. DÊu vÕt cã thÓ ®ãng vai trß ®éc lËp trong viÖc lµm râ nh÷ng yÕu tè kh¸c kh«ng cã liªn quan ®Õn thñ ®o¹n g©y ¸n. DÊu vÕt vËt chÊt cña vô ph¹m téi cã gi¸ trÞ chøng minh téi ph¹m, ®ång thêi lµ nh÷ng ®Þnh híng quan träng, lµ xuÊt ph¸t ®iÓm ®Ó ph¸t hiÖn nh÷ng th«ng tin kh¸c trong ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m.
- Th«ng tin vÒ thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m
Thñ ®o¹n g©y ¸n lµ hÖ thèng hµnh vi cña chñ thÓ téi ph¹m ë c¸c giai ®o¹n chuÈn bÞ g©y ¸n, g©y ¸n vµ hµnh vi che giÊu téi ph¹m mµ sù ph¶n ¸nh cña nã lµ c¸c dÊu vÕt vËt chÊt ®Ó l¹i t¹i hiÖn trêng. Thñ ®o¹n g©y ¸n lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ®óng b¶n chÊt, ®Æc ®iÓm, nh÷ng t×nh tiÕt cña vô ph¹m téi còng nh ®èi tîng cã kh¶ n¨ng g©y ra téi ph¹m. Qua thñ ®o¹n g©y ¸n cã thÓ t×m ra thñ ph¹m, bëi v× thñ ®o¹n g©y ¸n ph¶n ¸nh thãi quen, kü n¨ng, ®Æc ®iÓm vµ phÈm chÊt c¸ nh©n cña thñ ph¹m. Th«ng tin vÒ thñ ®o¹n g©y ¸n t¹o ®iÒu kiÖn lµm râ nh÷ng dÊu vÕt nµo ph¶i cã t¹i hiÒn trêng, ë ®©u vµ lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ ph¸t hiÖn ®îc dÊu vÕt ®ã. MÆt kh¸c, thñ ®o¹n g©y ¸n bÞ chi phèi bëi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh x¶y ra vô ph¹m téi vµ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña thñ ph¹m.
Trong thùc tiÔn, phÇn lín ngêi thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi ®Òu sö dông nhiÒu thñ ®o¹n kh¸c nhau ®Ó che giÊu téi ph¹m hay sù tham gia cña m×nh vµo qu¸ tr×nh g©y ¸n. V× vËy, ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cÇn cã th«ng tin vÒ thñ ®o¹n che giÊu téi ph¹m phæ biÕn ë c¸c giai ®o¹n chuÈn bÞ g©y ¸n, g©y ¸n vµ sau khi g©y ¸n còng nh c¸ch thøc ngêi ph¹m téi thêng thùc hiÖn thñ ®o¹n ®ã.
- Th«ng tin vÒ ®Þa ®iÓm vµ thêi gian g©y ¸n
§Þa ®iÓm g©y ¸n t¸c ®éng, ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn viÖc lùa chän thñ ®o¹n g©y ¸n cña ®èi tîng. Mçi lo¹i téi ph¹m thêng x¶y ra ë c¸c ®Þa ®iÓm cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt cho viÖc thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi. Trong mét sè trêng hîp vô ph¹m téi x¶y ra hoµn toµn phô thuéc vµo ®Þa ®iÓm g©y ¸n. §Þa ®iÓm g©y ¸n cã ý nghÜa thùc tiÔn ë gãc ®é x¸c ®Þnh vËt chøng cña vô¸n, lµm râ diÔn biÕn, nh÷ng t×nh tiÕt cña vô ph¹m téi, thñ ®o¹n g©y ¸n, ®èi tîng bÞ s©m h¹i, lµm râ ®Æc ®iÓm hµnh vi vµ phÈm chÊt c¸ nh©n cña ®èi tîng g©y ¸n vµ trong mét sè trêng hîp, gióp x¸c ®Þnh ngêi lµm chøng cña vô ¸n.
Th«ng tin vÒ thêi gian g©y ¸n lµ c¬ së ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng t×nh tiÕt cña vô ¸n, x¸c ®Þnh ph¹m vi ®èi tîng cã kh¶ n¨ng g©y ¸n. Thêi gian g©y ¸n lµ thêi ®iÓm mµ ngêi ph¹m téi thêng lùa chän ®Ó thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi. C¸c lo¹i téi ph¹m kh¸c nhau thêng x¶y ra ë c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau. Cã mét sè lo¹i téi ph¹m thêng x¶y ra trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh trong n¨m hay vµo nh÷ng ngµy, giê nhÊt ®Þnh.
- Th«ng tin vÒ diÔn biÕn qu¸ tr×nh ph¹m téi
Th«ng tin trªn biÓu hiÖn sù diÔn biÕn theo thêi gian vµ trong kh«ng gian cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi, thø tù thùc hiÖn c¸c hµnh vi trong qu¸ tr×nh ph¹m téi. §ã lµ th«ng tin vÒ mèi quan hÖ ®îc s¾p xÕp theo thêi gian vµ tr×nh tù biÕn ®éng cña tÊt c¶ c¸c ®iÒu kiÖn, yÕu tè cã liªn quan ®Õn viÖc chuÈn bÞ g©y ¸n, g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m. DiÔn biÕn qu¸ tr×nh ph¹m téi liªn quan chÆt chÏ víi thñ ®o¹n g©y ¸n vµ hoµn c¶nh x¶y ra vô ¸n.
Th«ng tin vÒ diÔn biÕn qu¸ tr×nh ph¹m téi gióp x¸c ®Þnh râ c¸c t×nh tiÕt cña vô ¸n, hµnh vi cña ngêi ph¹m téi vµ ngêi bÞ h¹i, mèi quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a c¸c t×nh tiÕt cña vô ¸n vµ nguyªn nh©n g©y ra nã, gióp gi¶i thÝch vµ x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña c¸c dÊu vÕt còng nh gi¶i thÝch ®îc toµn c¶nh cña vô ¸n.
- Th«ng tin vÒ hoµn c¶nh x¶y ra téi ph¹m
Mét vô ph¹m téi bao giê còng xÈy ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ nhÊt ®Þnh. KÕt hîp nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã t¹o thµnh hoµn c¶nh trong ®ã vô ph¹m téi xÈy ra. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau cña tÊt c¶ c¸c hiÖn tîng, qu¸ tr×nh, thêi gian chñ thÓ cã mÆt t¹i hiÖn trêng tríc vµ trong thêi ®iÓm g©y ¸n t¹o nªn vÞ trÝ, thêi ®iÓm, ®iÒu kiÖn m«i trêng, ®Æc ®iÓm hµnh vi vµ t©m lý cña chñ thÓ.
Th«ng tin vÒ hoµn c¶nh xÈy ra téi ph¹m x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn t¹o thuËn lîi hoÆc g©y khã kh¨n cho viÖc thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi. Thñ ®o¹n g©y ¸n vµ hoµn c¶nh xÈy ra téi ph¹m cã mèi quan hÖ víi nhau. §èi tîng lùa chän vµ ®iÒu chØnh thñ ®o¹n g©y ¸n trªn c¬ së ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh cô thÓ. MÆt kh¸c, chÝnh hoµn c¶nh cã thÓ thay ®æi díi sù t¸c ®éng cña mét thñ ®o¹n nµo ®ã. Hoµn c¶nh ¶nh hëng ®Õn diÔn biÕn vô ph¹m téi, ®îc ph¶n ¸nh ë qu¸ tr×nh h×nh thµnh dÊu vÕt cña vô ph¹m téi ®ã. Th«ng tin vÒ hoµn c¶nh xÈy ra téi ph¹m, ®Æc biÖt trong giai ®o¹n ®iÒu tra ban ®Çu gióp x¸c ®Þnh c¸i g× ®· xÈy ra tríc, mèi quan hÖ gi÷a chóng víi hµnh vi ph¹m téi, c¸i g× trong hoµn c¶nh g©y ¸n do ®èi tîng ph¹m téi t¹o ra vµ c¸i g× kh«ng phô thuéc vµo chóng.
- Th«ng tin vÒ ®èi tîng bÞ x©m h¹i
§èi tîng bÞ hµnh vi ph¹m téi x©m h¹i cã thÓ lµ ®å vËt, tµi s¶n, tÝnh m¹ng, søc khoÎ, danh dù, nh©n phÈm cña con ngêi ... Th«ng tin vÒ ®èi tîng bÞ x©m h¹i ph¶n ¸nh vÒ dÊu hiÖu, ®Æc ®iÓm, gi¸ trÞ, tÝnh n¨ng, t¸c dông, n¬i s¶n xuÊt ... cña ®å vËt, tµi s¶n bÞ x©m h¹i; còng nh th«ng tin vÒ ®å vËt tµi s¶n t¬ng tù ®· cã trong ng©n hµng d÷ liÖu cña c¸c c¬ quan chøc n¨ng.
Th«ng tin vÒ ®èi tîng bÞ x©m h¹i lµ c¬ së x¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm thêng tiªu thô ®Ó lùa chän vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p truy t×m, ®ång thêi rÊt cã ý nghÜa trong c«ng t¸c phßng ngõa téi ph¹m.
- Th«ng tin vÒ ®éng c¬ vµ môc ®Ých ph¹m téi phæ biÕn
C¸ nh©n tiÕn hµnh ho¹t ®éng ph¹m téi bao giê còng cã ®éng c¬ nhÊt ®Þnh thóc ®Èy vµ lu«n mong muèn ®¹t ®îc mét môc ®Ých nµo ®ã. Kh«ng cã ®éng c¬, môc ®Ých th× kh«ng thÓ cã ho¹t ®éng ph¹m téi. Môc ®Ých vµ ®éng c¬ ph¹m téi cã quan hÖ víi nhau vµ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m ®èi tîng bÞ x©m h¹i ...Th«ng tin vÒ ®éng c¬ vµ môc ®Ých ph¹m téi phæ biÕn gióp x¸c ®Þnh, truy t×m thñ ph¹m cña vô ¸n.
Môc ®Ých ph¹m téi phô thuéc vµo ®éng c¬ vµ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña thñ ph¹m. §éng c¬ quyÕt ®Þnh, chi phèi môc ®Ých, cßn môc ®Ých quyÕt ®Þnh thñ ®o¹n hµnh vi, do ®ã môc ®Ých cã thÓ ®îcph¶n ¸nh ë ®èi tîng bÞ x©m h¹i vµ dÊu vÕt cña vô ph¹m téi. Tõ ®ã cã thÓ x¸c ®Þnh ®éng c¬, môc ®Ých ph¹m téi trªn c¬ së dÊu vÕt thu ®îc vµ ®©y lµ c¬ së ®Ó tiÕn hµnh ho¹t ®éng ®iÒu tra.
- Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi ph¹m téi
Nh©n th©n cña ngêi ph¹m téi lµ tæng hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm, dÊu hiÖu, mèi quan hÖ x· héi vÒ mét con ngêi cã nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n tiªu cùc thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi. Th«ng tin trªn ®îc ph¶n ¸nh trong c¸c ®Æc ®iÓm, dÊu hiÖu vÒ x· héi, nh©n khÈu häc; ph¸p luËt h×nh sù; ®¹o ®øc, t©m lý x· héi. §ã cã thÓ lµ c¸c ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch cña ngêi ph¹m téi hoÆc c¸c ®Æc ®iÓm mµ ngêi ph¹m téi buéc ph¶i cã khi giao tiÕp x· héi.
Th«ng tin trªn cã ý nghÜa quan träng trong ph¸t hiÖn, lµm râ thñ ph¹m cña vô ¸n. Nã gióp x¸c ®Þnh nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n phæ biÕn, cã liªn quan ®Õn nh÷ng téi ph¹m nhÊt ®Þnh thuéc së trêng g©y ¸n cña chñ thÓ téi ph¹m. §©y lµ c¬ së ®Ó ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa, trong x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra, ®îc sö dông cã hiÖu qu¶ trong chiÕn thuËt hái cung bÞ can.
- Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi bÞ h¹i
Nh©n th©n cña mét con ngêi lµ tæng hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm, dÊu hiÖu, thÓ hiÖn b¶n chÊt cña con ngêi tham gia vµo c¸c mèi quan hÖ x· héi. Trong sè nh÷ng ngêi liªn quan ®Õn téi ph¹m, ngêi bÞ h¹i lµ ngêi cã quan hÖ trùc tiÕp víi ngêi ph¹m téi. Ngêi bÞ h¹i ®«i khi cã vai trß quan träng trong viÖc h×nh thµnh ý ®Þnh ph¹m téi vµ thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi cña thñ ph¹m.
Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi bÞ h¹i trong nhiÒu trêng hîp gióp x¸c ®Þnh nh©n th©n ngêi ph¹m téi, ®éng c¬, môc ®Ých ph¹m téi, qua ®ã gióp giíi h¹n ph¹m vi t×m kiÕm ®èi tîng g©y ¸n, gi¶i thÝch viÖc lùa chän, sö dông thñ ®o¹n g©y ¸n cña thñ ph¹m. Th«ng tin trªn bao gåm c¸c ®Æc ®iÓm, dÊu hiÖu vÒ x· héi, nh©n khÈu häc; ®¹o ®øc, t©m lý x· héi; nh÷ng th«ng tin vÒ tÝnh chÊt vµ møc ®é thiÖt h¹i, vÒ mèi quan hÖ vµ hµnh vi cña hä tríc, trong vµ sau khi vô ¸n xÈy ra. Th«ng tin nµy t¹o ®iÒu kiÖn, gióp hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ nhiÒu t×nh tiÕt cña vô ¸n còng nh toµn bé vô ¸n.
- Th«ng tin vÒ ®iÒu kiÖn t¹o thuËn lîi cho viÖc thùc hiÖn téi ph¹m
§ã lµ th«ng tin mang tÝnh ®iÓn h×nh vÒ c¸c t×nh huèng t¹o thuËn lîi cho viÖc chuÈn bÞ g©y ¸n, g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m, mµ tríc hÕt lµ th«ng tin vÒ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc g©y ¸n. §iÒu kiÖn t¹o thuËn lîi cho viÖc thùc hiÖn téi ph¹m rÊt ®a d¹ng, tuú thuéc vµo tõng lo¹i téi ph¹m, tõng thêi gian, ®Þa ®iÓm, põng vô ¸n cô thÓ. Th«ng tin trªn rÊt cã gi¸ trÞ trong viÖc ®a ra c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa téi ph¹m phï hîp, x¸c ®Þnh ph¹m vi ¸p dông cã hiÖu qu¶ c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa téi ph¹m.
CÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ®îc cÊu t¹o bëi c¸c nh÷ng th«ng tin trªn. Tuy nhiªn, khi nghiªn cøu cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù cña mét lo¹i téi ph¹m, mét nhãm hay cña mét d¹ng téi ph¹m, cÊu tróc trªn cã thÓ thay ®æi bëi v× cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m tuú thuéc vµo tõng lo¹i, nhãm, d¹ng téi ph¹m cô thÓ. ChØ nhãm th«ng tin nµo mang tÝnh quy luËt míi ®îc ®a vµo vµ t¹o thµnh cÊu tróc ®Æc ®iÓm h×nh sù cña lo¹i, nhãm, d¹ng téi ph¹m ®ã.
1.2.2. Ph©n lo¹i vµ nguyªn t¾c x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù
Ph©n lo¹i ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
Khi nghiªn cøu ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cÇn tiÕn hµnh ph©n lo¹i ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m. C¬ së ®Ó ph©n lo¹i ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ cÆp ph¹m trï triÕt häc c¸i chung, c¸i riªng. Khoa häc ®iÒu tra h×nh sù chia ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m thµnh ba lo¹i:
Mét lµ: ®Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m chung, lµ th«ng tin ph¶n ¸nh vÒ ho¹t ®éng cña téi ph¹m ë ViÖt Nam, mang tÝnh kh¸i qu¸t cao. Th«ng tin nµy cã ý nghÜa ë tÇm chiÕn lîc, lµ c¬ së ®Ó x©y dùng häc thuyÕt chung cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, tæng kÕt kinh nghiÖm trong ho¹t ®éng ®iÒu tra téi ph¹m.
Hai lµ: ®Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m riªng (cña mét nhãm téi ph¹m). C¬ së ®Ó ph©n lo¹i dùa trªn kh¸ch thÓ lo¹i ®îc quy ®Þnh trong Bé luËt h×nh sù, vÝ dô nh ®Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m vÒ chøc vô, cña téi ph¹m vÒ m«i trêng... Th«ng tin nµy ®îc sö dông trong x©y dùng vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phßng ngõ` vµ ®iÒu tra kh¸m ph¸ tõng nhãm téi ph¹m cïng lo¹i.
Ba lµ: ®Æc ®iÓm h×nh sù cñamét lo¹i téi ph¹m cô thÓ, lµ tæng hîp th«ng tin vÒ mét vô ph¹m téi ®ang ®îc ®iÒu tra, ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm ®Æc thï cña lo¹i téi ph¹m ®ã, vÝ dô nh ®Æc ®iÓm h×nh sù cña téi ph¹m giÕt ngêi, tham « tµi s¶n ... Th«ng tin nµy cã ý nghÜa trùc tiÕp ®èi víi viÖc ®iÒu tra kh¸m ph¸ mét vô ¸n hoÆc x©y dùng, ¸p dông ph¬ng ¸n phßng ngõa mét lo¹i téi ph¹m cô thÓ.
Nguyªn t¾c x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù
§Ó ®¶m b¶o c¬ së khoa häc vµ thùc tiÔn trong x©y dùng lý luËn ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m, cÇn chó ý qu¸n triÖt mét sè nguyªn t¾c c¬ b¶n sau:
- Tu©n thñ nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt (nguyªn t¾c ph¸p chÕ XHCN)
Nguyªn t¾c ph¸p chÕ XHCN lµ nguyªn t¾c chung cho c¸c ho¹t ®éng x©y dùng vµ ¸p dông ph¸p luËt ë níc ta. Ph¸p chÕ XHCN ®ßi hái sù tu©n thñ nghiªm tóc nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt tõ mçi c«ng d©n ®Õn tõng c«ng chøc cña c¸c c¬ quan nhµ níc. §iÒu nµy còng cã nghÜa, mäi ho¹t ®éng cña c¬ quan nhµ níc ph¶i ®Æt díi ph¸p luËt, t«n träng vµ tu©n thñ ph¸p luËt, chÞu sù kiÓm so¸t cña ph¸p luËt.
Néi dung nguyªn t¾c nµy ®ßi hái cÇn ph¶i tu©n thñ HiÕn ph¸p, luËt h×nh sù, luËt tè tông h×nh sù vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c cña níc ta khi x©y dùng th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m. Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ph¶i lµ hÖ thèng th«ng tin cã gi¸ trÞ, t¹o c¬ së cho ho¹t ®éng ®iÒu tra, víi môc ®Ých lµm râ téi ph¹m vµ ngêi thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi.
Tu©n thñ ®óng quy ®Þnh cña ph¸p luËt lµ ph¶i c¨n cø vµo Bé luËt tè tông h×nh sù vµ Bé luËt h×nh sù trong viÖc x¸c ®Þnh mét vô viÖc x¶y ra trong thùc tÕ cã ph¶i lµ vô ¸n h×nh sù hay kh«ng, ai lµ ngêi thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi ®ã. ChØ ®îc phÐp ®iÒu tra nh÷ng hµnh vi ®îc Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh lµ téi ph¹m, ®ång thêi ph¶i thùc hiÖn ®óng vµ chØ ®îc thùc hiÖn c¸c hµnh vi tè tông mµ Bé luËt tè tông h×nh sù ®· quy ®Þnh. Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ph¶i ®îc thu thËp b»ng c¸c biÖn ph¸p ®iÒu tra ®îc quy ®Þnh trong Bé luËt tè tông h×nh sù.
Tu©n thñ nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt ®ßi hái khi tiÕn hµnh thu thËp th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, t«n träng sù thËt kh¸ch quan, thËn träng, tØ mØ, chÝnh x¸c, kh«ng ®îc ®Þnh kiÕn, chñ quan suy diÔn kh«ng cø c¨n cø.
Qu¸n triÖt nguyªn t¾c ph¸p chÕ XHCN lµ ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o tÝnh ph¸p lý, tÝnh khoa häc vµ tÝnh thùc tiÔn cña th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m, t¹o c¬ së cho ho¹t ®éng ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m.
- XuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn ®Ó x©y dùng lý luËn ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
Lý luËn ®îc tæng hîp, kh¸i qu¸t tõ thùc tiÔn, lµ sù ph¶n ¸nh cña thùc tiÔn. Thùc tiÔn lµ c¬ së, lµ ®éng lùc vµ lµ môc ®Ých cña lý luËn khoa häc. §ång thêi, thùc tiÔn cßn lµ tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra, ®¸nh gi¸ nhËn thøc khoa häc. Gi÷a thùc tiÔn vµ lý luËn cã mèi quan hÖ víi nhau, trong ®ã lý luËn bÞ quy ®Þnh bëi thùc tiÔn, tuy nhiªn, lý luËn còng cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña m×nh.
ChØ cã thÓ x©y dùng lý luËn ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m th«ng qua nghiªn cøu thùc tiÔn ho¹t ®éng ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m. Trong nhiÒu trêng hîp, nh÷ng vÊn ®Ò cña thùc tiÔn ®· vît ra ngoµi ph¹m vi lý luËn hiÖn cã, v× do vÊn ®Ò cha ®îc ph¶n ¸nh trong lý luËn, hoÆc do nã trë nªn l¹c hËu, m©u thuÉn víi lý luËn tríc ®©y. Lóc nµy, chØ cã thÓ gi¶i quyÕt b»ng con ®êng nghiªn cøu, tæng kÕt thùc tiÔn, nhÊt lµ vµo thêi kú mµ sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò míi, lµm cho lý luËn trë thµnh l¹c hËu, bÊt cËp.
Thùc tiÔn cã tÝnh lÞch sö, lu«n thay ®æi, do ®ã viÖc x©y dùng lý luËn ph¶i thêng xuyªn ®îc bæ sung, hoµn thiÖn trªn c¬ së nhËn thøc thùc tiÔn. §Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ph¶i ®îc kiÓm tra tÝnh ®óng ®¾n, khoa häc vµ x¸c thùc trªn c¬ së ho¹t ®éng thùc tiÔn ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m.
- Nguyªn t¾c cÇn vµ ®ñ trong x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
Qu¸n triÖt néi dung nguyªn t¾c nµy ®ßi hái khi x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m chØ ®îc thu thËp th«ng tin liªn quan ®Õn ho¹t ®éng cña téi ph¹m cÇn nghiªn cøu. Th«ng tin ®ã ph¶i ph¶n ¸nh ho¹t ®éng riªng biÖt, cã tÝnh quy luËt cña téi ph¹m, tr¸nh thu thËp trµn lan. Do ®ã, ®Ó x©y dùng lý luËn ®Æc ®iÓm h×nh sù cña tõng lo¹i, nhãm, d¹ng téi ph¹m chØ ®îc khai th¸c, sö dông nh÷ng th«ng tin phæ biÕn nhÊt, tiªu biÓu nhÊt, ®Æc trng nhÊt vÒ téi ph¹m.
§Ó x©y dùng ®îc ®Æc ®iÓm h×nh sù mét lo¹i téi ph¹m cÇn nghiªn cøu trªn mét lîng th«ng tin ®ñ lín, ¸p dông quy luËt x¸c suÊt ®Ó x¸c ®Þnh nhãm nghiªn cøu ®¹i diÖn. §©y lµ yªu cÇu ®Ó ®¶m b¶o tÝnh cã c¨n cø vµ kh¸i qu¸t trong nghiªn cøu, tõ ®ã rót ra quy luËt ®Æc trng vÒ ho¹t ®éng cña téi ph¹m.
CÇn thiÕt vµ ®Çy ®ñ lµ hai yªu cÇu lu«n thèng nhÊt víi nhau. Qu¸n triÖt nguyªn t¾c cÇn vµ ®ñ gióp x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cã c¨n cø khoa häc, tiÕt kiÖm thêi gian, tiÒn cña vµ c«ng søc.
- §¶m b¶o tÝnh c¸ biÖt trong x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m
§Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ c¬ së ®Ó x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra ®èi víi tõng lo¹i téi ph¹m cô thÓ. Tõng téi ph¹m cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, c¸ biÖt, do ®ã ®Æc ®iÓm h×nh sù cña tõng lo¹i, nhãm, d¹ng téi ph¹m còng ph¶i cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, c¸ biÖt. MÆc dï ®Æc ®iÓm h×nh sù cña tõng lo¹i, nhãm, d¹ng téi ph¹m ®îc x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng th«ng tin phæ biÕn, cã tÝnh quy luËt nhng trong néi dung ph¶i chØ ra ®îc nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, c¸ biÖt, ®Æc thï cña tõng lo¹i, nhãm, d¹ng téi ph¹m cã ý nghÜa ®èi víi ho¹t ®éng ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m. V× vËy khi x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cÇn ph¶i tu©n thñ nguyªn t¾c trªn.
Tu©n thñ nguyªn t¾c nµy ®ßi hái khi nghiªn cøu, x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ph¶i dùa trªn c¬ së ph©n lo¹i téi ph¹m cña Bé luËt h×nh sù còng nh yªu cÇu thùc tiÔn c«ng t¸c ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m. Cã nh vËy míi ®¶m b¶o th«ng tin trªn lµ c¬ së ®Ó x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra ®èi víi tõng lo¹i, nhãm, d¹ng téi ph¹m, t¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn t duy s¸ng t¹o trong ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m.
C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n lµ nh÷ng t tëng chØ ®¹o xuyªn suèt c¶ qu¸ tr×nh ph¸t hiÖn, ghi nhËn, nghiªn cøu th«ng tin ph¶n ¸nh ho¹t ®éng cña téi ph¹m. C¸c nguyªn t¾c trªn cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau vµ ®Òu cÇn ®îc qu¸n triÖt nh nhau trong x©y dùng ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m.
1.3. ý nghÜa cña ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ®èi víi ho¹t ®éng trinh s¸t, ph¸t hiÖn ph¸ téi ph¹m
1.3.1. §Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù
Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù lµ mét bé phËn cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, bao gåm hÖ thèng nh÷ng luËn ®iÓm khoa häc vµ nh÷ng ®iÒu chØ dÉn vÒ tæ chøc, tiÕn hµnh ho¹t ®éng ®iÒu tra vµ phßng ngõa téi ph¹m. Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù khai th¸c, sö dông thµnh tùu cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, lµ “nhÞp cÇu” g¾n liÒn lý luËn víi thùc tiÔn. Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù bao gåm hai bé phËn: nh÷ng luËn ®iÓm lý luËn khoa häc chung vµ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ.
C¬ së ®Ó x©y dùng ph¬ng ph¸p ®i’u tra h×nh sù gåm cã: hÖ thèng v¨n b¶n ph¸p huËt; tµi liÖu cña thùc tiÔn ho¹t ®éng ®iÒu tra vµ phßng ngõa téi ph¹m; tri thøc cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù vµ nh÷ng khoa häc kh¸c ®îc sö dông trong c«ng t¸c ®Êu tranh phßng chèng téi ph¹m.
Nh vËy, mét trong nh÷ng c¬ së ®Ó x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù lµ tµi liÖu cña thùc tiÔn ho¹t ®éng ®iÒu tra vµ phßng ngõa téi ph¹m. Tµi liÖu nµy gåm cã hai nhãm: nhãm thø nhÊt lµ dµi liÖu tæng kÕt ho¹t ®éng thùc tiÔn ®iÒu tra vµ phßng ngõa téi ph¹m; nhãm thø hai lµ tµi liÖu ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m vµ nh÷ng t×nh tiÕt kh¸c cã liªn quan ®Õn téi ph¹m. Nhãm tµi liÖu thø hai nµy chÝnh lµ tµi liÖu vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m.
§Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cã vÞ trÝ quan träng trong ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù, t¹o ®iÒu kiÖn dù ®o¸n tæng thÓ biÖn ph¸p vµ ph¬ng tiÖn cÇn tiÕn hµnh ®Ó ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m. §îc tæng kÕt tõ thùc tiÔn, ®ã lµ nh÷ng luËn ®iÓm nÒn mãng, khëi ®Çu trong cÊu tróc cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra, lµ c¬ së ®Ó x©y dùng lý luËn chung, nh÷ng biÖn ph¸p, ph¬ng tiÖn, nh÷ng ®iÒu chØ dÉn vÒ kü thuËt, chiÕn thuËt vµ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ.
Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ lµ s¶n phÈm cuèi cïng cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, lµ hÖ thèng nh÷ng ®iÒu chØ dÉn vÒ lý luËn cã tÝnh øng dông trong ho¹t ®éng ®iÒu tra vµ phßng ngõa téi ph¹m cô thÓ. Ph¬ng ph¸p ®iÒu téi ph¹m cô thÓ ®îc x©y dùng trªn c¬ së lý luËn chung cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra, kinh nghiÖm thùctiÔn cña ho¹t ®éng ®iÒu tra vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc cña cuéc ®Êu tranh phßng chèng téi ph¹m. Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ ®îc x©y dùng xuÊt ph¸t tõ luËn cø khoa häc cho r»ng, tÝnh c¸ biÖt cña tõng lo¹i téi ph¹m vµ ngêi ph¹m téi quy ®Þnh tÝnh c¸ biÖt cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra.
Néi dung vµ cÊu tróc cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ bao gåm c¸c yÕu tè c¬ b¶n sau: ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m mµ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m ®Ò cËp; ®Æc ®iÓm cña viÖc lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra; ph¹m vi vµ ®Æc ®iÓm cña chiÕn thuËt tiÕn hµnh biÖn ph¸p ®iÒu tra ban ®Çu vµ biÖn ph¸p trinh s¸t; ®Æc ®iÓm cña biÖn ph¸p phßng ngõa téi ph¹m phæ biÕn dùa trªn c¬ së kÕt qu¶ ®iÒu tra vô ¸n.
Néi dung c¬ b¶n cña ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m mµ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m ®Ò cËp, bao gåm:
- Th«ng tin vÒ thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m
Thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m phæ biÕn lµ yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c con ®êng, ph¬ng tiÖn, biÖn ph¸p ®Ó ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m. Thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m thêng xuyªn thay ®æi. Thùc tiÔn cho thÊy, kh«ng nhËn thøc ®îc thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m còng nh nh÷ng yÕu tè, t×nh tiÕt lý gi¶i t¹i sao bän téi ph¹m l¹i thùc hiÖn thñ ®o¹n ®ã th× kh«ng thÓ ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m. VÒ c¬ b¶n, ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ phô thuéc vµo thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m. V× vËy, tµi liÖu vÒ thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn khëi ®Çu ®Ó x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra, lµ c¬ së ®¶m b¶o tÝnh cô thÓ, tÝnh ®Æc thï cña nh÷ng ®iÒu chØ dÉn cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra.
- Th«ng tin vÒ thêi gian vµ ®Þa ®iÓm g©y ¸n
Thêi gian vµ ®Þa ®iÓm g©y ¸n cña mçi lo¹i téi ph¹m ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, ®îc ph¶n ¸nh bëi kho¶ng thêi gian vµ ®Þa ®iÓm phæ biÕn thêng x¶y ra téi ph¹m. §©y lµ c¬ së ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng t×nh tiÕt cña vô ¸n, x¸c ®Þnh ph¹m vi ®èi tîng cã kh¶ n¨ng g©y ¸n. Nh÷ng yÕu tè nµy t¸c ®éng ®Õn chiÕn thuËt tæ chøc vµ tiÕn hµnh ho¹t ®éng ®iÒu tra. V× vËy, trong ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ, tµi liÖu vÒ thêi gian vµ ®Þa ®iÓm g©y ¸n lµ c¬ së ®Ó x©y dùng nh÷ng ®iÒu chØ dÉn vÒ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra, ®¶m b¶o tÝnh khoa häc vµ hiÖu qu¶ cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra.
- Th«ng tin vÒ vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn g©y ¸n
Vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn mµ bän téi ph¹m thêng sö dông ®Ó g©y ¸n ®èi víi tõng lo¹i téi ph¹m thêng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, ®îc ph¶n ¸nh chñ yÕu ë lo¹i vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn g©y ¸n, môc ®Ých sö dông, nguån gèc, thñ ®o¹n ngôy trang cÊt giÊu trong qu¸ tr×nh g©y ¸n vµ sau khi g©y ¸n. V× vËy, tµi liÖu vÒ chñng lo¹i, nguån gèc, ®Æc ®iÓm cña vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn g©y ¸n cã ý nghÜa quan träng, lµ c¬ së ®Ó x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ, ®¶m b¶o tÝnh cô thÓ, tÝnh ®Æc thï cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra.
- Th«ng tin vÒ dÊu vÕt phæ biÕn thêng tån t¹i vµ n¬i ®Ó l¹i dÊu vÕt ®ã
Mçi vô ph¹m téi ®Òu lµm h×nh thµnh hÖ thèng dÊu vÕt ®Ó l¹i trong m«i trêng. DÊu vÕt ®îc ph©n thµnh hai lo¹i: dÊu vÕt vËt chÊt vµ dÊu vÕt t©m - sinh lý (dÊu vÕt tinh thÇn). Nh÷ng dÊu vÕt nµy tån d¹i trong mèi quan hÖ nh©n qu¶ víi vô ph¹m téi, Chøa ®ùng th«ng tin vÒ t×nh tiÕt cô thÓ cña vô ph¹m téi, cã gi¸ trÞ chøng minh téi ph¹m. HÖ thèng dÊu vÕt rÊt ®a d¹ng, mçi lo¹i téi ph¹m hÖ thèng dÊu vÕt cã ®Æc ®iÓm riªng vµ nã quy ®Þnh tÝnh ®Æc thï cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra lo¹i téi ph¹m nµy. Tµi liÖu nµy lµ c¬ së ®Ó x©y dùng Nh÷ng ®iÒu chØ dÉn vÒ viÖc lùa chän vµ ¸p dông ph¬ng tiÖn kü thuËt, thñ thuËt chiÕn thuËt ®Ó ph¸t hiÖn, thu thËp, b¶o qu¶n nh÷ng dÊu vÕt trong ho¹t ®éng ®iÒu tra, ®¶m b¶o tÝnh ®Æc thï vµ hiÖu qu¶ cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra.
- Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi bÞ h¹i
Gi÷a ngêi bÞ h¹i vµ hµnh vi ph¹m téi cña thñ ph¹m thêng cã mèi quan hÖ víi nhau. Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi bÞ h¹i trong nhiÒu trêng hîp gióp x¸c ®Þnh ®éng c¬, môc ®Ých, nh©n th©n ngêi ph¹m téi. MÆt kh¸c, mét sè ®Æc ®iÓm ngêi bÞ h¹i, nhÊt lµ tr×nh ®é nhËn thøc, ®Æc ®iÓm t©m lý, th¸i ®é tham gia trong ho¹t ®éng ®iÒu tra ... cã ý nghÜa quan träng ®èi víi qu¸ tr×nh tæ chøc vµ tiÕn hµnh ho¹t ®éng ®iÒu tra. V× vËy, khai th¸c, sö dông tµi liÖu vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi bÞ h¹i ®Ó x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ lµ cÇn thiÕt, lµ m©t yÕu tè ®¶m b¶o tÝnh hiÖu qu¶, kh¶ n¨ng øng dông cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra.
- Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi ph¹m téi
Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi ph¹m téi bao gåm c¸c ®Æc ®iÓm, dÊu hiÖu vÒ giíi, ®é tuæi, nghÒ nghiÖp, tr×nh ®é v¨n ho¸, tiÒn ¸n, tiÒn sù, ®¹o ®øc, t©m lý ... Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi ph¹m téi cã ý nghÜa quan träng, gióp ph¸t hiÖn, lµm râ thñ ph¹m cña vô ¸n, nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n cña hä còng nh c¸c t×nh tiÕt kh¸c cã liªn quan. Tµi liÖu trªn lµ c¬ së ®Ó x©y dùng nh÷ng ®iÒu chØ dÉn vÒ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra, x¸c ®Þnh chiÕn thuËt tiÕn hµnh nhiÒu biÖn ph¸p ®iÒu tra, nhÊt lµ chiÕn thuËt tæ chøc vµ tiÕn hµnh biÖn ph¸p ®iÒu tra cã sù tham gia cña bÞ can còng nh ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p phßng ngõa téi ph¹m.
Trªn ®©y lµ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m víi vai trß lµ mét bé phËn cÊu thµnh quan träng, lµ tiÒn ®Ò ®Ó x©y dùng lý luËn chung vÒ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù còng nh ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ. NhËn thøc ®îc vai trß, vÞ trÝ cña ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ®èi víi ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù cã ý nghÜa kh«ng nh÷ng ®èi víi x©y dùng ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù mµ cßn ®èi víi viÖc lùa chän vµ ¸p dông chiÕn thuËt, biÖn ph¸p, ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m.
1.3.2. §Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m quyÕt ®Þnh ph¬ng híng vµ néi dung kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m
Ph¸t hiÖn téi ph¹m lµ ho¹t ®éng t×m kiÕm, thu thËp vµ xö lý th«ng tin cã liªn quan ®Õn téi ph¹m nh»m môc ®Ých x¸c ®Þnh téi ph¹m ®· x¶y ra, ®èi tîng ®· thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi vµ nh÷ng t×nh tiÕt kh¸c cã ý nghÜa ®Ó ph¸t hiÖn, ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m.
Ph¸t hiÖn téi ph¹m lµ mét ho¹t ®éng nhËn thøc, bao gåm nhiÒu c«ng viÖc cô thÓ ph¶i tiÕn hµnh, sö dông nhiÒu lùc lîng, biÖn ph¸p, ph¬ng tiÖn do ®ã cÇn lËp kÕ ho¹ch. LËp kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m lµ mét biÖn ph¸p tæng hîp nh»m x©y dùng h×nh mÉu tèi u, ®¶m b¶o triÓn väng vµ hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng ph¸t hiÖn téi ph¹m.
KÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m ®îc x©y dùng trªn c¬ së tæng hîp, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ th«ng tin cã liªn quan ®Õn téi ph¹m. Th«ng tin nµy xuÊt hiÖn tõ thêi ®iÓm vô ph¹m téi x¶y ra vµ ®îc bæ sung trong suèt qu¸ tr×nh diÔn ra vô ph¹m téi, ph¶n ¸nh nh÷ng thay ®æi cña m«i trêng cã liªn quan ®Õn vô ph¹m téi. Qu¸ tr×nh diÔn ra vô ph¹m téi lµ mét hÖ thèng phøc t¹p, chuyÓn ®éng bao gåm chñ thÓ cña téi ph¹m, thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m, ®èi tîng bÞ x©m h¹i, hËu qu¶ cña téi ph¹m, thêi gian ®Þa ®iÓm x¶y ra téi ph¹m vµ nh÷ng tÕnh tiÕt kh¸c cã liªn quan ®Õn téi ph¹m.
Th«ng tin ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh diÔn ra vô ph¹m téi chÝnh lµ hÖ thèng th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m. Do chøa ®ùng th«ng tin ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh diÔn ra vô ph¹m téi nªn nã cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ph¬ng híng vµ néi dung kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c yÕu tè trong cÊq tróc cña ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ®Òu ®ãng vai trß nh nhau trong qu¸ tr×lh ph¶n ¸nh. Nh÷ng ®èi tîng ph¶n ¸nh trùc tiÕp lµ chñ thÓ cña téi ph¹m, thñ ®o¹n g©y ¸n, ®èi tîng bÞ x©m h¹i, thêi gian ®Þa ®iÓm x¶y ra téi ph¹m.
Chñ thÓ cña téi ph¹m ®îc ph¶n ¸nh th«ng qua ®Æc ®iÓm nh©n th©n vµ thñ ®o¹n hµnh vi cña chñ thÓ. Khi x¸c ®Þnh ®èi tîng g©y ¸n cÇn ph¶i nghiªn cøu, xem xÐt tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸ nh©n. Tøc lµ, cÇn ph¶i lµm râ ®Æc ®iÓm nh©n th©n, hµnh vi cña c¸ nh©n vµ b¶n chÊt cña hµnh vi ®ã th«ng qua sù ph¶n ¸nh cña chóng trong m«i trêng xung puanh.
Thñ ®o¹n g©y ¸n ®ãng vai trß rÊt quan träng trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh th«ng tin rÒ téi ph¹m. Thñ ®o¹n g©y ¸n lµ hÖ thèng hµnh vi cña chñ thÓ téi ph¹m ë c¸c giai ®o¹n chuÈn bÞ g©y ¸n, g©y ¸n vµche giÊu téi ph¹m mµ sù ph¶n ¸nh cña nã lµ c¸c dÊu vÕt vËt chÊt kh¸c nhau ®Ó l¹i t¹i hiÖn trêng. Gi÷a thñ ®o¹n g©y ¸n vµ dÊu vÕt ®Ó l¹i t¹i hiÖn trêng cã mèi quan hÖ h÷u c¬ víi nhau. Tõ nhËn thøc ®îc thñ ®o¹n g©y ¸n cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc nh÷ng dÊu rÕt ®Ó l¹i do thùc hiÖn thñ ®o¹n ®ã vµ ngîc l¹i, tõ nh÷ng dÊu vÕt ®Ó l¹i cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc thñ ®o¹n g©y ¸n.
Qu¸ tr×nh lùa chän thñ ®o¹n g©y ¸n phô thuéc, bÞ chi phèi bëi rÊt nhiÒu yÕu tè, t×nh tiÕt cô thÓ mang tÝnh kh¸ch quan vµ chñ quan. Tõ nghiªn cøu thñ ®o¹n g©y ¸n cã thÓ gióp lý gi¶i t¹i sao ngêi ph¹m téi lùa chän thñ ®o¹n ®ã chø kh«ng ph¶i thñ ®o¹n kh¸c vµ ngîc l¹i. Thñ ®o¹n g©y ¸n ph¶n ¸nh thãi quen, kü n¨ng, ®Æc ®iÓm vµ phÈm chÊt c¸ nh©n cña thñ ph¹m. Do ®ã, cã thÓ ph¸t hiÖn ®îc nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ngêi ph¹m téi th«ng qua viÖc lùa chän vµ thùc hiÖn thñ ®o¹n g©y ¸n.
Qu¸ tr×nh lùa chän thñ ®o¹n g©y ¸n cã quan hÖ chÆt chÏ víi vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn g©y ¸n. Thùc tÕ cho thÊy, tõng lo¹i téi ph¹m, tõng ®èi tîng ph¹m téi thêng sö dông nh÷ng vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn kh¸c nhau ®Ó g©y ¸n. Do ®ã th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm trong c¸ch thøc sö dông, môc ®Ých sö dông, chñng lo¹i, nguån gèc ... cña vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn g©y ¸n còng ph¶n ¸nh vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña thñ ph¹m, còng cã ý nghÜa trong x¸c ®Þnh ®èi tîng cã kh¶ n¨ng ®· thùc hiÖn hµnh vi ph¹m téi.
Nghiªn cøu thñ ®o¹n g©y ¸n lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ph¬ng híng truy t×m nh÷ng dÊu vÕt sÏ cã t¹i hiÖn trêng. Thñ ®o¹n g©y ¸n lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ®óng b¶n chÊt, ®Æc ®iÓm, nh÷ng t×nh tiÕt cña vô ph¹m téi còng nh chÝnh ®èi tîng g©y ¸n. Nghiªn cøu mèi quan hÖ nhiÒu chiÒu gi÷a dÊu vÕt vËt chÊt ®Ó l¹i t¹i hiÖn trêng - vò khÝ, c«ng cô, ph¬ng tiÖn g©y ¸n - thñ ®o¹n g©y ¸n - ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh x¶y ra vô ph¹m téi vµ ®Æc ®iÓm nh©n th©n ngêi ph¹m téi t¹o ra kh¶ n¨ng cã thÓ tõ mét hay nhiÒu yÕu tè ®· biÕt ph¸t hiÖn, x¸c ®Þnh ®îc mét hay nhiÒu yÕu tè cßn l¹i.
Thêi gian vµ ®Þa ®iÓm g©y ¸n còng lµ yÕu tè lu«n ®îc ph¶n ¸nh trong th«ng tin vÒ vô ph¹m téi. Mçi lo¹i téi ph¹m ®Òu cã ®Æc ®iÓm riªng vÒ thêi gian vµ ®Þa ®iÓm phæ biÕn thêng x¶y ra lo¹i téi ph¹m ®ã. §©y lµ c¬ së ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng t×nh tiÕt cña vô ¸n, x¸c ®Þnh ph¹m vi ®èi tîng cã kh¶ n¨ng g©y ¸n, do ®ã còng lµ c¬ së x¸c ®Þnh ph¬ng híng vµ néi dung kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m.
§èi tîng bÞ x©m h¹i mµ ®Æc biÖt lµ ngêi bÞ h¹i còng thêng ®îc ph¶n ¸nh trong th«ng tin vÒ vô ph¹m téi. Gi÷a ngêi bÞ h¹i vµ thñ ph¹m thêng cã quan hÖ víi nhau. Th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm nh©n th©n cña ngêi bÞ h¹i trong nhiÒu trêng hîp gióp x¸c ®Þnh ®éng c¬, môc ®Ých còng nh nh©n th©n ngêi ph¹m téi. Th«ng tin vÒ ®èi tîng bÞ x©m h¹i lµ c¬ së x¸c ®Þnh ®Þa ®iÓm thêng tiªu thô ®Ó lùa chän vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p truy t×m. V× vËy, th«ng tin vÒ ®èi tîng bÞ x©m h¹i vµ ngêi bÞ h¹i lµ yÕu tè gióp x¸c ®Þnh ph¬ng híng vµ néi dung kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m.
KÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m thêng ®îc lËp vµo thêi ®iÓm cã Ýt th«ng tin, th«ng tin l¹i thêng thiÕu chÝnh x¸c vµ kh«ng ®Çy ®ñ. V× vËy, th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m sÏ gióp x¸c ®Þnh chÝnh x¸c ph¬ng híng vµ néi dung, ®ång thêi lµ c¬ së quan träng nhÊt ®Ó x©y dùng kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m. Cã thÓ kh¶ng ®Þnh, ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m quyÕt ®Þnh ph¬ng híng vµ néi dung kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m.
1.3.3. §Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ c¬ së x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra vµ lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra
Gi¶ thuyÕt ®iÒu tra lµ nh÷ng gi¶i thÝch cã tÝnh dù ®o¸n cña ®iÒu tra viªn vÒ b¶n chÊt cña vô ¸n ®ang ®îc ®iÒu tra nãi chung hoÆc cña c¸c t×nh tiÕt cÊu thµnh cña vô ¸n nãi riªng, ®îc x©y dùng trªn c¬ së tæng hîp, ®¸nh gi¸ nh÷ng th«ng tin ®· ®îc x¸c ®Þnh cña vô ¸n t¹i thêi ®iÓm ®ã kÕt hîp víi kinh nghiÖm cña thùc tiÔn ho¹t ®éng ®iÒu tra, lý luËn khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, th«ng tin tµng th h×nh sù ... mµ ®iÒu tra viªn cã ®îc nh»m môc ®Ých chøng minh sù thËt kh¸ch quan cña vô ¸n.
LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra lµ mét biÖn ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng ®iÒu tra mµ néi dung cña nã lµ dùa trªn c¬ së nh÷ng tµi liÖu chøng cø thu thËp ®îc vÒ vô ¸n tiÕn hµnh x¸c ®Þnh môc ®Ých, nhiÖm vô, biÖn ph¸p, ph¬ng tiÖn vµ lùc lîng tiÕn hµnh ho¹t ®éng ®iÒu tra nh»m môc ®Ých kh¸m ph¸ téi ph¹m trong thêi gian ng¾n nhÊt víi chi phÝ Ýt nhÊt vÒ søc lùc, ph¬ng tiÖn vµ tµi chÝnh.
Gi÷a gi¶ thuyÕt ®iÒu tra vµ lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra cã mèi quan hÖ víi nhau. Gi¶ thuyÕt ®iÒu tra lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p nhËn thøc ch©n lý kh¸ch quan, lµ qu¸ tr×nh dÇn dÇn lµm râ sù tån t¹i cña c¸c t×nh tiÕt, sù kiÖn vµ mèi liªn hÖ gi÷a chóng ®Ó chøng minh sù thËt kh¸ch quan cña vô ¸n. Gi¶ thuyÕt ®iÒu tra lµ ph¬ng tiÖn chøng minh sù thËt cña vô ¸n, lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ph¬ng híng cña ho¹t ®éng ®iÒu tra.
LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra lµ mét biÖn ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng ®iÒu tra nh»m ®¶m b¶o tÝnh thèng nhÊt cña ho¹t ®éng ®iÒu tra, ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng ®iÒu tra ®îc tiÕn hµnh mét c¸ch cã c¬ së, cã môc ®Ých nh»m lµm râ sù thËt kh¸ch quan cña vô ¸n. Nh vËy, lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra ph¶n ¸nh mét mÆt cña ho¹t ®éng ®iÒu tra, cßn gi¶ thuyÕt ®iÒu tra ph¶n ¸nh mÆt thø hai cña ho¹t ®éng nµy. Gi¶ thuyÕt ®iÒu tra lµ c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh néi dung b¶n kÕ ho¹ch ®iÒu tra, do ®ã, còng lµ c¬ së ®Ó lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra.
Gi¶ thuyÕt ®iÒu tra ®îc x©y dùng trªn nh÷ng c¬ së sau ®©y:
- Tµi liÖu, chøng cø cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn vô ¸n
KÕt qu¶ tæng hîp, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ nh÷ng tµi liÖu, chøng cø thu thËp ®îc vÒ vô ¸n vµ ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh cô thÓ x¶y ra vô ¸n lµ c¬ së ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra. Nh÷ng tµi liÖu thu thËp ®îc vÒ vô ¸n bao gåm tµi liÖu thu thËp ®îc qua tiÕp nhËn vµ kiÓm tra tin b¸o, tè gi¸c téi ph¹m, qua tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p ®iÒu tra còng nh c¸c biÖn ph¸p trinh s¸t.
Ngoµi ra, c¸c tµi liÖu vÒ ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh x¶y ra vô ¸n nh t×nh h×nh téi ph¹m h×nh sù x¶y ra t¹i ®Þa bµn, t×nh h×nh ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh cña ®¬n vÞ, doanh nghiÖp lµ n¬i x¶y ra téi ph¹m m«i trêng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng vô ¸n ®îc ®iÒu tra kh¸m ph¸ hoÆc cha ®îc ®iÒu tra kh¸m ph¸ cã sù gièng nhau vÒ ph¬ng thøc, thñ ®o¹n g©y ¸n vµ che giÊu téi ph¹m, vÒ ®Æc ®iÓm nh©n d¹ng cña thñ ph¹m ... cã ý nghÜa quan träng ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra.
Tµi liÖu, chøng cø cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn vô ¸n ®· thu thËp ®îc còng chÝnh lµ th«ng tin ph¶n ¸nh vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m. Nh vËy, gi¶ thuyÕt ®iÒu tra ®îc x©y dùng trªn c¬ së ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m, díi gãc ®é lµ nh÷ng tµi liÖu, chøng cø ®· thu thËp ®îc cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn vô ¸n. §Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cã vai trß nh mét gi¶ thuyÕt ®iÒu tra chung trong giai ®o¹n ®iÒu tra ban ®Çu. Trong c¸c giai ®o¹n ®iÒu tra tiÕp theo, nã chÝnh lµ c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn ®Ó x©y dùng c¸c gi¶ thuyÕt ®iÒu tra.
- Nh÷ng tµi liÖu kh¸c cã ý nghÜa ®èi víi ho¹t ®éng ®iÒu tra téi ph¹m
Nh÷ng tµi liÖu nµy tuy kh«ng liªn quan trùc tiÕp ®Õn vô ¸n nhng qua nghiªn cøu cã thÓ sö dông lµm c¬ së ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra, bao gåm: thµnh tùu cña c¸c ngµnh khoa häc cã liªn quan; nh÷ng kinh nghiÖm cña thùc tiÔn ho¹t ®éng ®iÒu tra, gi¸m ®Þnh, truy tè, xÐt xö, kinh nghiÖm sèng, kinh nghiÖm nghÒ nghiÖp … vµ ®Æc biÖt cã ý nghÜa lµ nh÷ng tµi liÖu vÒ ®Æc ®iÓm téi ph¹m häc vµ ®Æc ®iÓm h×nh sù cña tõng lo¹i téi ph¹m cô thÓ.
Nhãm tµi liÖu nµy ®îc sö dông lµm c¬ së ®Ò x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra chñ yÕu trªn c¬ së cña phÐp so s¸nh. Nghiªn cøu, ph©n tÝch, so s¸nh nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n, tõ ®ã rót ra kÕt luËn ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra. NÕu gi¶ thuyÕt ®iÒu tra ®îc x©y dùng tõ c¸c kÕt luËn cã s¬ së th× gi¶ thuyÕt ®ã mang tÝnh hiÖn thùc.
Gi¶ thuyÕt ®iÒu tra lµ nh÷ng nhËn ®Þnh cã c¬ së vÒ b¶n chÊt cña mét vô viÖc ®ang ®îc ®iÒu tra nãi chung vµ nh÷ng t×nh tiÕt cña nã nãi riªng, do ®ã ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra cÇn ph¶i cã nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt, thu thËp ®îc tõ c¸c nguån kh¸c nhau. Th«ng tin cµng nhiÒu, cµng chÝnh x¸c th× gi¶ thuyÕt ®iÒu tra cµng mang tÝnh ®a d¹ng, cô thÓ vµ x¸c thùc. TÝnh ®a d¹ng, cô thÓ vµ x¸c thùc cña gi¶ thuyÕt ®iÒu tra cã ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn rÊt quan träng, ®¶m b¶o tÝnh toµn diÖn, kh¸ch quan vµ ®Çy ®ñ cña ho¹t ®éng ®iÒu tra. Tuy nhiªn, trong nhiÒu trêng hîp, nhÊt lµ ë giai ®o¹n ®iÒu tra ban ®Çu, th«ng tin vÒ vô ¸n vµ thñ ph¹m thêng Ýt thiÕu chÝnh x¸c vµ ®Çy ®ñ. Khi ®ã th«ng tin vÒ ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m ®· thu thËp ®îc sÏ lµ nguån th«ng tin rÊt quan träng ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra,
LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra ®îc tiÕn hµnh dùa trªn c¬ së nh÷ng luËn ®iÓm lý luËn khoa häc cña khoa häc ®iÒu tra h×nh sù, nh÷ng tµi liÖu thùc tÕ vµ sö dông nh÷ng thñ thuËt cña logic häc.
C¬ së th«ng tin cña lËp kÕ ho¹bh ®iÒu tra lµ tÊt c¶ c¸c tµi liÖu rÒ c¸c sù kiÖn, t×nh tiÕt ®îc lµm râ trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh c¸c biÖn ph¸p ®iÒutra, trinh s¸t vµ c¸c biÖn ph¸p kh¸c. Díi gãc ®é lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña téi ph¹m vµ nh÷ng t×nh tiÕt cã liªn quan ®Õn téi ph¹m Cã ý nghÜa ®Ó ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m, ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m chÝnh lµ c¬ së ®Ó lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra. Tµi liÖu thu thËp ®îc trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra ph¶i ®îc nghiªn cøu, xem xÐt trong mét thÓ thèng nhÊt, cã mèi quan hÖ h÷u c¬ víi nhau, kh«ng nªn xuÊt ph¸t mét c¸ch m¸y mãc ®¬n thuÇn tõ khèi lîng c¸c sù kiÖn, t×nh tiÕt.
C¬ së logic cña lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra chÝnh lµ gi¶ thuyÕt ®iÒu tra. Khi lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra cÇn nghiªn cøu toµn bé th«ng tin cã liªn quan ®Õn vô ¸n, ®¸nh gi¸ sè lîng, møc ®é tin cËy, tÝnh liªn quan còng nh gi¸ trÞ cña chóng ®èi víi ho¹t ®éng ®iÒu tra.
§Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra. TiÕp theo, gi¶ thuyÕt ®iÒu tra l¹i lµ c¬ së logic ®Ó lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra; ®ång thêi, ®Æc ®iÓm h×nh sù l¹i ®ãng vai trß lµ c¬ së th«ng tin cïng víi c¬ së logic lµ gi¶ thuyÕt ®iÒu tra ®Ó lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra. Nh vËy, nã lµ c¬ së quan träng ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra vµ lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra.
Nh vËy, ®Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m lµ mét bé phËn cÊu thµnh, lµ tiÒn ®Ò ®Ó x©y dùng lý luËn chung vÒ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra h×nh sù còng nh ph¬ng ph¸p ®iÒu tra téi ph¹m cô thÓ. §Æc ®iÓm h×nh sù quyÕt ®Þnh ph¬ng híng vµ néi dung kÕ ho¹ch tæ chøc ph¸t hiÖn téi ph¹m, ®ång thêi lµ c¬ së ®Ó x©y dùng gi¶ thuyÕt ®iÒu tra vµ lËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra. §Æc ®iÓm h×nh sù téi ph¹m cã tÇm quan träng ®Æc biÖt ®èi víi ho¹t ®éng ph¸t hiÖn, ®iÒu tra kh¸m ph¸ téi ph¹m.
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |