BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ
VIỆN DINH DƯỠNG QUỐC GIA
PHẠM QUỐC HÙNG
SO SÁNH HIỆU QUẢ BỔ SUNG ĐA VI CHẤT
VỚI SẮT - ACID FOLIC LÊN TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG
CỦA PHỤ NỮ MANG THAI VÀ TĂNG TRƯỞNG CỦA TRẺ
ĐẾN 12 THÁNG TUỔI TẠI HÀ NAM
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DINH DƯỠNG
Hà Nội - 2017
|
|
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ
VIỆN DINH DƯỠNG QUỐC GIA
PHẠM QUỐC HÙNG
SO SÁNH HIỆU QUẢ BỔ SUNG ĐA VI CHẤT
VỚI SẮT - ACID FOLIC LÊN TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG
CỦA PHỤ NỮ MANG THAI VÀ TĂNG TRƯỞNG CỦA TRẺ
ĐẾN 12 THÁNG TUỔI TẠI HÀ NAM
CHUYÊN NGÀNH: DINH DƯỠNG
MÃ SỐ: 62 72 03 03
LUẬN ÁN TIẾN SĨ DINH DƯỠNG
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS.TS. Lê Danh Tuyên
GS.TS. Nguyễn Công Khẩn
Hà Nội - 2017
| LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực và chưa được tác giả khác công bố trong bất kỳ công trình nào.
Tác giả
Phạm Quốc Hùng
LỜI CẢM ƠN
Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới Ban Giám đốc Viện Dinh dưỡng, Trung tâm Đào tạo Dinh dưỡng và Thực phẩm, các Thầy Cô giáo và các Khoa, Phòng liên quan của Viện đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập.
Tôi xin đặc biệt bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS.TS. Lê Danh Tuyên, GS.TS. Nguyễn Công Khẩn, PGS.TS. Nguyễn Đỗ Huy, những người Thầy tâm huyết đã tận tình hướng dẫn, động viên khích lệ và định hướng cho tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận án.
Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành, sâu sắc tới TS.BS. Trần Thúy Nga, Trưởng Khoa Vi chất Viện Dinh dưỡng; TS.BS. Đặng Đình Thoảng, Giám đốc Sở Khoa học Công nghệ tỉnh Hà Nam; TS.BS. Trần Tuấn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Đào tạo Phát triển Cộng đồng; ThS. Trần Thu Hà, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Đào tạo Phát triển Cộng đồng đã hỗ trợ giúp đỡ tôi tiến hành nghiên cứu.
Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Trung tâm Y tế dự phòng tỉnh Hà Nam, Trung tâm Nghiên cứu và Đào tạo Phát triển Cộng đồng và các cán bộ, nhân viên y tế huyện và các xã thuộc Lý Nhân đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian nghiên cứu.
Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân, đồng nghiệp, anh chị em, bè bạn đã quan tâm, động viên, chia sẻ, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành đề tài.
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BMI Body Mass Index (Chỉ số khối cơ thể)
CDTB Chiều dài trung bình
CNTB Cân nặng trung bình
ĐVC Đa vi chất
Hb Hemoglobin
HT Huyết thanh
INACG International Nutritional Anemia Consultative Group
(Nhóm tư vấn thiếu máu dinh dưỡng quốc tế)
PNMT Phụ nữ mang thai
SAF Sắt - acid folic
SDD Suy dinh dưỡng
SSNC Sơ sinh nhẹ cân
TB Trung bình
TfR Transferrin Receptor
TB SD Trung bình Độ lệch chuẩn
TV(25th-75th) Trung vị (Tứ phân vị 1 - Tứ phân vị 3)
TMDD Thiếu máu dinh dưỡng
TTDD Tình trạng dinh dưỡng
TNLTD Thiếu năng lượng trường diễn (Chronic Energy Deficiency)
UNIMMAP United Nations International Multiple Micronutrient reparation
(Công thức đa vi chất quốc tế của UNICEF, WHO, UNU)
VCDD Vi chất dinh dưỡng
VDDQG Viện Dinh dưỡng Quốc gia
VĐTB Vòng đầu trung bình
WHO World Health Organization (Tổ chức Y tế Thế giới)
YNSKCĐ Ý nghĩa sức khỏe cộng đồng
Z- score Độ lệch chuẩn = (Kích thước đo được - số trung bình quần thể)/Độ lệch chuẩn của quần thể tham chiếu
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN i
LỜI CẢM ƠN ii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT iii
MỤC LỤC iv
DANH MỤC BẢNG vii
1 DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ viii
ĐẶT VẤN ĐỀ 1
2 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU 4
2.1. Vi chất dinh dưỡng 4
2.1.1. Khái niệm về vi chất dinh dưỡng 4
2.1.2. Vai trò của một số vi chất dinh dưỡng thiết yếu 4
2.1.3. Nguyên nhân và hậu quả của thiếu vi chất dinh dưỡng 8
2.1.4. Nhu cầu khuyến nghị cho phụ nữ mang thai 10
2.2. Tình trạng dinh dưỡng của phụ nữ mang thai 11
2.2.1. Nhân trắc của phụ nữ mang thai 11
2.2.2. Thiếu vi chất dinh dưỡng ở phụ nữ mang thai 12
2.2.3. Thiếu máu dinh dưỡng ở phụ nữ mang thai 14
2.2.4. Thay đổi cơ thể trong thời kỳ mang thai 15
2.3. Tăng trưởng của trẻ đến 12 tháng tuổi 16
2.3.1. Phát triển của bào thai và trẻ sơ sinh 17
2.3.2. Tăng trưởng của trẻ sau sinh đến 12 tháng tuổi 21
2.4. Can thiệp, nghiên cứu bổ sung sắt - acid folic, đa vi chất ở PNMT 24
2.4.1. Các can thiệp bổ sung sắt - acid folic, đa vi chất cho PNMT 24
2.4.2. Các nghiên cứu trong nước và thế giới về bổ sung ĐVC cho PNMT 27
2.4.3. Những vấn đề còn tranh luận cần tiếp tục nghiên cứu 30
3 CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 32
3.1. Địa điểm, đối tượng, thời gian nghiên cứu 32
3.1.1. Địa điểm nghiên cứu 32
3.1.2. Đối tượng nghiên cứu 32
3.1.3. Thời gian nghiên cứu 33
3.1.4. Lý do chọn địa bàn nghiên cứu 33
3.2. Phương pháp nghiên cứu 35
3.2.1. Thiết kế nghiên cứu 35
3.2.2. Cỡ mẫu, chọn mẫu 36
3.2.3. Phương pháp và công cụ thu thập số liệu 39
3.2.4. Chế phẩm vi chất dinh dưỡng dùng cho nghiên cứu 43
3.2.5. Biến số, chỉ số nghiên cứu và các chỉ tiêu đánh giá 45
3.2.6. Tổ chức triển khai nghiên cứu 46
3.2.7. Xử lý số liệu 49
3.2.8. Hạn chế sai số 50
3.2.9. Đạo đức nghiên cứu 51
4 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 54
4.1. Tình trạng dinh dưỡng của phụ nữ mang thai 6-16 tuần 54
4.1.1. Những đặc điểm về nhân khẩu, thai sản của phụ nữ mang thai 54
4.1.2. Tình trạng thiếu máu, thiếu sắt của phụ nữ mang thai 6-16 tuần 55
4.1.3. Tình trạng dinh dưỡng và một số yếu tố liên quan của PNMT 59
4.2. Hiệu quả bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic lên TTDD ở PNMT 64
4.2.1. Đặc điểm PNMT tham gia nghiên cứu can thiệp 64
4.2.2. Hiệu quả bổ sung đa vi chất với sắt - acid folic lên tình trạng thiếu máu 69
4.2.3. Hiệu quả bổ sung đa vi chất với sắt - acid folic lên tình trạng dinh dưỡng 79
4.3. Tác động bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic ở PNMT đối với tăng trưởng của trẻ đến 12 tháng tuổi 86
4.3.1. Tác động bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic ở PNMT đối với cuộc đẻ và trẻ sơ sinh 86
4.3.2. Tác động bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic ở PNMT đối với tăng trưởng của trẻ sau sinh đến 12 tháng tuổi 88
5 CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN 97
5.1. Tình trạng dinh dưỡng của phụ nữ mang thai 97
5.1.1. Đặc điểm nhân khẩu, thai sản của PNMT 97
5.1.2. Tình trạng thiếu máu, thiếu sắt của phụ nữ mang thai 6-16 tuần 99
5.1.3. Tình trạng dinh dưỡng và một số yếu tố liên quan của PNMT 104
5.2. Hiệu quả bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic lên TTDD của PNMT 106
5.2.1. Hiệu quả bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic lên tình trạng thiếu máu 107
5.2.2. Hiệu quả bổ sung đa vi chất với sắt - acid folic lên tình trạng dinh dưỡng 113
5.3. Tác động bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic ở PNMT đối với tăng trưởng của trẻ đến 12 tháng tuổi 115
5.3.1. Tác động bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic ở PNMT đối với kết quả cuộc đẻ và trẻ sơ sinh 115
5.3.2. Tác động bổ sung đa vi chất, sắt - acid folic ở PNMT đối với tăng trưởng của trẻ sau sinh đến 12 tháng tuổi 119
Hạn chế của nghiên cứu 126
KẾT LUẬN 127
KHUYẾN NGHỊ 129
NHỮNG ĐIỂM MỚI CỦA NGHIÊN CỨU 1
TÀI LIỆU THAM KHẢO 2
CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 11
PHỤ LỤC 12
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Nghiên cứu bổ sung đa vi chất ở PNMT trên thế giới 27
Bảng 3.2. Đặc điểm dân tộc, hôn nhân, trình độ, nghề nghiệp, kinh tế 54
Bảng 3.3. Đặc điểm tuổi, thai sản, số con, tuổi con gần nhất 55
Bảng 3.4. Nồng độ Hemoglobin, Ferritin và Transferrin Receptor 56
Bảng 3.5. Tỷ lệ thiếu máu và thiếu sắt ở PNMT 56
Bảng 3.6. Nồng độ Hb, Ferritin của PNMT theo nhóm tuổi 57
Bảng 3.7. Các chỉ số nhân trắc của phụ nữ trước khi có thai 59
Bảng 3.8. Nhân trắc và tuổi thai của PNMT khi tham gia nghiên cứu 60
Bảng 3.9. Tình trạng Acid folic và Vitamin B12 huyết thanh 61
Bảng 3.10. Tình trạng bổ sung VCDD tới khi điều tra trước can thiệp 62
Bảng 3.11. Đặc điểm tuổi, thai sản, số con, tuổi con gần nhất 66
Bảng 3.12. Đặc điểm dinh dưỡng, vi chất dinh dưỡng trước khi can thiệp 67
Bảng 3.13. Một số yếu tố liên quan đến dinh dưỡng, thiếu máu 68
Bảng 3.14. Thay đổi hàm lượng Hb của hai nhóm ở tuần thai 32 69
Bảng 3.15. Thay đổi hàm lượng Ferritin của PNMT ở tuần thai 32 71
Bảng 3.16. Thay đổi hàm lượng Hemoglobin sau sinh 6 tháng 73
Bảng 3.17. Thay đổi hàm lượng Ferritin sau sinh 6 tháng 74
Bảng 3.18. Thay đổi hàm lượng TfR sau sinh 6 tháng 76
Bảng 3.19. Thay đổi hàm lượng hemoglobin sau sinh 12 tháng 77
Bảng 3.20. Thay đổi cân nặng của hai nhóm qua từng thời điểm 80
Bảng 3.21. Tỷ lệ BMI của hai nhóm trước và sau sinh 12 tháng 81
Bảng 3.22. Thay đổi vòng cánh tay trước và sau sinh 82
Bảng 3.23. So sánh tỷ lệ vòng cánh tay dưới 23 cm của hai nhóm 83
Bảng 3.24. Nồng độ iốt niệu tại thời điểm thai 32 tuần và sau sinh 6 tháng 84
Bảng 3.25. Hàm lượng vitamin D huyết thanh tại thời điểm thai 32 tuần 85
Bảng 3.26. So sánh đặc điểm về thai sản của hai nhóm 86
Bảng 3.27. So sánh đặc điểm nhân trắc trẻ sơ sinh 87
Bảng 3.28. Đặc điểm nhân trắc trẻ 6 tuần tuổi 89
Bảng 3.29. Đặc điểm tình hình nuôi dưỡng trẻ nhỏ đến 6 tuần tuổi 90
Bảng 3.30. Đặc điểm nhân trắc trẻ 6 tháng tuổi 91
Bảng 3.31. Đặc điểm tình hình nuôi dưỡng trẻ nhỏ ở 6 tháng 92
Bảng 3.32. Đặc điểm nhân trắc của trẻ 12 tháng tuổi ở hai nhóm 93
Bảng 3.33. Chế độ ăn của hai nhóm khi trẻ 12 tháng tuổi 95
DANH MỤC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ
Hình 1.1. Sơ đồ ảnh hưởng của thiếu vi chất dinh dưỡng 10
Hình 2.2. Sơ đồ tóm tắt nghiên cứu 36
Hình 3.3. Tỷ lệ thiếu máu ở PNMT theo nhóm tuổi 58
Hình 3.4. Tỷ lệ dự trữ sắt thấp và cạn kiệt ở theo nhóm tuổi 59
Hình 3.5. Thay đổi chế độ ăn khi có thai ở PNMT điều tra trước can thiệp 63
Hình 3.6. Số ngày ăn thịt trung bình 1 tuần của PNMT 64
Hình 3.7. Thay đổi tỷ lệ thiếu máu của PNMT ở tuần thai 32 70
Hình 3.8. Thay đổi tỷ lệ thiếu dự trữ sắt của PNMT ở tuần thai 32 72
Hình 3.9. Sự thay đổi tỷ lệ thiếu máu ở sau sinh 6 tháng 74
Hình 3.10. Thay đổi tỷ lệ thiếu dự trữ sắt sau sinh 6 tháng 75
Hình 3.11. Thay đổi tỷ lệ thiếu máu sau sinh 12 tháng 78
Hình 3.12. Thay đổi tỷ lệ thiếu máu qua các thời điểm nghiên cứu 79
Hình 3.13. Tình hình bệnh tật trong 1 tháng khi trẻ 12 tháng tuổi 96
ĐẶT VẤN ĐỀ
Thiếu vi chất dinh dưỡng (VCDD) đang là một vấn đề quan trọng đối với sức khỏe toàn cầu. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) có khoảng 2 tỷ người bị thiếu VCDD và đây là một trong 10 nguyên nhân gây bệnh hàng đầu trên thế giới hiện nay [1]. Phụ nữ mang thai (PNMT) là nhóm dân số bị ảnh hưởng nhiều nhất vì nhu cầu sử dụng vi chất của cơ thể tăng cao, sự phát triển của bào thai rất nhạy cảm với việc thiếu vi chất, thiếu vi chất trong thời kỳ mang thai để lại hậu quả cho bản thân và thế hệ trẻ mới sinh ra. Hàng năm, thiếu VCDD ảnh hưởng tới 20 triệu PNMT, gây ra 20% số ca tử vong thai sản, 600.000 tử vong sơ sinh, làm suy giảm thể chất, trí thông minh của 18 triệu trẻ em sinh ra bởi PNMT thiếu VCDD [2].
Tại Việt Nam, các nghiên cứu cho thấy thiếu VCDD ở PNMT vẫn là một vấn đề sức khỏe cộng đồng quan trọng. Theo điều tra của Viện Dinh dưỡng Quốc gia năm 2014-2015, tỷ lệ thiếu máu PNMT toàn quốc là 32,8% trong đó 54,3% là do thiếu sắt; tỷ lệ thiếu kẽm ở PNMT trên toàn quốc đặc biệt cao ở mức 80,3%, và ở miền núi là 87%, ở nông thôn là 80,1%, ở thành phố là 70,8% [3]. Các vi chất khác như vitamin D, vitmin A, folate, vitamin B12, selen cũng được đề cập đến sự thiếu hụt đáng kể ở các nghiên cứu khác nhau [4],[5],[6],[7].
Nguyên nhân của thiếu VCDD bao gồm 3 nhóm chính: chế độ ăn uống cung cấp không đủ; nhu cầu của cơ thể tăng cao vào các giai đoạn mang thai, cho con bú, trẻ đang tăng trưởng; mắc các loại bệnh tật làm kém hấp thụ hoặc làm mất vi chất. Đặc biệt trong thời kỳ mang thai nhu cầu VCDD tăng rất cao vì cần cho cơ thể mẹ, sự phát triển của tử cung, bánh rau, thai nhi và hàng loạt hoạt động chức năng trong thai kỳ [8]. Hậu quả thiếu hụt VCDD trong thời kỳ mang thai có thể gây suy dinh dưỡng, TMDD, ảnh hưởng đến sức khỏe của bà mẹ và để lại những hậu quả nặng nề như sảy thai, sinh non, thai chết lưu, thai dị tật, suy dinh dưỡng bào thai, trẻ nhỏ, suy yếu miễn dịch ảnh hưởng đến sự phát triển trí tuệ và thể chất của trẻ và để lại hậu quả lâu dài cho nguồn nhân lực, kinh tế xã hội của mỗi quốc gia [9],[10],[11],[12].
Các nhóm giải pháp can thiệp cho PNMT gồm: 1) Bổ sung vi chất đường uống; 2) Tăng cường VCDD vào thực phẩm; 3) Cải thiện, đa dạng bữa ăn [10],[13]. Trong đó giải pháp cải thiện bữa ăn khó thực hiện, phụ thuộc kinh tế, lương thực; giải pháp tăng cường VCDD vào thực phẩm có hạn chế như bổ sung được ít loại vi chất, khó kiểm soát. Giải pháp bổ sung VCDD đường uống được coi là đơn giản, khả thi, cải thiện tình trạng dinh dưỡng của phụ nữ mang thai [14],[15],[16] và có thể góp phần cải thiện tăng trưởng của trẻ nhỏ [17],[18],[19],[20]. Bổ sung sắt - acid folic (SAF) với phác đồ hàng ngày từ khi bắt đầu có thai cho tới sau sinh 1 tháng ở những cộng đồng thiếu máu trung bình đã được WHO và nhiều quốc gia áp dụng từ 2006 tới nay [8],[21]. Tuy nhiên, SAF không bù đắp được sự thiếu hụt nhiều vi chất khác. Bổ sung đa vi chất (ĐVC) thay cho SAF đã và đang được tiến hành nghiên cứu với sự khác biệt về thiết kế, địa điểm và kết quả [17],[22]. Một số nghiên cứu ở Pakistan, Bangladesh, Indonesia, Burkina Faso cho thấy hiệu quả bổ sung ĐVC tốt hơn bổ sung; trong khi đó một số nghiên cứu khác ở Trung Quốc, Anh, Mexico lại cho kết quả ngược lại [23],[24]. Các nghiên cứu bổ sung ĐVC, SAF cho thấy liều hàng tuần, hoặc 2 lần/tuần có hiệu quả tương tự liều hàng ngày và có thể làm giảm chi phí ở một số cộng đồng có mức độ thiếu máu thiếu sắt trung bình nhẹ [25],[26],[27],[28],[29],[30].
Từ những căn cứ trên, nghiên cứu đã được thiết kế để so sánh hiệu quả bổ sung ĐVC với SAF cho PNMT ở cộng đồng thiếu máu vừa và nhẹ với liều uống 2 lần/tuần. Thêm vào đó là nghiên cứu cắt ngang trước can thiệp làm cơ sở và nghiên cứu theo dõi tác động của can thiệp tới tăng trưởng của trẻ đến 12 tháng tuổi.
Huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam nằm ở khu vực Đồng bằng sông Hồng có tình trạng thiếu máu vừa/nhẹ có đặc điểm tương đối ổn định, đồng đều về kinh tế, văn hóa, xã hội, phù hợp cho nghiên cứu thử nghiệm can thiệp cộng đồng có đối chứng được chọn làm địa bàn nghiên cứu.
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
Mô tả tình trạng dinh dưỡng, thiếu máu của phụ nữ mang thai 6-16 tuần tại 23 xã thuộc huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam.
So sánh hiệu quả của việc bổ sung ĐVC với bổ sung SAF liều 2 lần/tuần đối với tình trạng dinh dưỡng, thiếu máu của PNMT tại huyện Lý Nhân tỉnh Hà Nam.
Tác động của việc bổ sung ĐVC với SAF cho bà mẹ thời kỳ mang thai và 3 tháng sau sinh đối với sự tăng trưởng của trẻ đến 12 tháng tuổi.
GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU
Tình trạng dinh dưỡng, thiếu máu ở PNMT ở Hà Nam và một số yếu tố liên quan có thể nằm ở mức trung bình.
Can thiệp vi chất dinh dưỡng cộng đồng với phương pháp bổ sung ĐVC liều 2 lần/tuần có thể có hiệu quả cao hơn phương pháp bổ sung SAF liều 2 lần/tuần đối với tình trạng DD, TM của PNMT.
Việc bổ sung ĐVC cho bà mẹ thời kỳ mang thai và 3 tháng sau sinh có thể có tác động tốt hơn việc bổ sung SAF đối với sự tăng trưởng của trẻ em đến 12 tháng tuổi.
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU Vi chất dinh dưỡng Khái niệm về vi chất dinh dưỡng
Vi chất dinh dưỡng (VCDD) là các chất mà cơ thể con người chỉ cần với một lượng rất nhỏ, nhưng nếu thiếu hụt sẽ gây nên những tác động lớn với sức khỏe. Có khoảng 80 vi chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể, bao gồm các vitamin (A, B, C, D, E, K..) và các chất khoáng (canxi, sắt, kẽm, iốt, đồng, mangan, magiê, selen, fluor...) [31].
Các vi chất dinh dưỡng tham gia vào việc tái tạo các thành phần tế bào, các mô, và các hoạt động chức năng như hô hấp, chuyển hóa, bài tiết của tế bào, hệ thống miễn dịch và hoạt động của nhiều cơ quan trong cơ thể, duy trì sự cân bằng của hệ thống nội môi, giúp phục hồi các tế bào, các mô tổn thương, là thành phần chủ yếu để tạo ra các hoóc-môn, các chất nội tiết, các enzym [32].
Vai trò của một số vi chất dinh dưỡng thiết yếu
Vai trò của các chất khoáng (sắt, kẽm, đồng, iốt, selen)
Vai trò của sắt: Sắt (iron) là thành phần quan trọng của hemoglobin (Hb), myoglobin, cytocrom oxytdase, peroxydase, catalase. 65% sắt trong cơ thể là ở trong Hb, 4% trong myoglobin, 0,1% gắn với transferrin trong huyết tương, 15 đến 30% dự trữ trong hệ thống liên võng nội mô và các tế bào nhu mô của gan dưới dạng ferritin. Sắt cùng với protein tạo thành huyết sắc tố, là yếu tố vận chuyển O2 và CO2 [31]. Sắt cũng tham gia vào biệt hóa hồng cầu từ tế bào non trong tủy xương. Khi hồng cầu chết, sắt được thu giữ ở ferritin và hemosiderin ở gan và lách được chuyển đến tủy xương để tạo hồng cầu mới [31].
Vai trò của Kẽm: Kẽm (zinc) có trong thành phần của nhiều enzym tham gia rất nhiều hoạt động chức năng của cơ thể và có vai trò trong sự trưởng thành của hồng cầu. Kẽm giúp tăng tổng hợp protein, phân chia tế bào, thúc đẩy sự tăng trưởng, tăng cảm giác ngon miệng. giúp phát triển và duy trì hoạt động của hệ thống miễn dịch, cần thiết cho việc bảo vệ cơ thể trước bệnh tật, làm vết thương mau lành. Thiếu kẽm có thể gây nặng thêm tình trạng thiếu máu, giảm sức đề kháng của tế bào máu đối với quá trình gây oxy hóa, làm trẻ biếng ăn, thấp còi và chậm lớn [31],[33]. Gần đây có nghiên cứu đã cho thấy bổ sung kẽm cho PNMT cải thiện cân nặng và vòng đầu sơ sinh [34].
Vai trò của Đồng: Đồng (copper) có ở mọi nơi trong cơ thể, nhất là các phức hợp hữu cơ như các enzyme liên quan đến chức năng não và hệ tuần hoàn. Đồng là một thành phần của ceruloplasmin trong huyết tương, là chất kiểm soát nồng độ một số hormone trong máu và cần thiết cho sự tạo thành tế bào hồng cầu. Thiếu đồng gây ra thiếu máu, bệnh về xương, rối loạn hệ thần kinh, rụng tóc [31]. Có sự tương tác giữa đồng với sắt trong thiếu máu dinh dưỡng.
Vai trò của iốt: (iodine) là vi chất cần thiết cho sự tổng hợp các hormone tuyến giáp kích thích tăng trưởng thyroxine (T4) và triiodothyronine (T3) [35]. Hormone tuyến giáp làm tăng quá trình biệt hoá của tế bào và tham gia vào chức năng hoạt động của não bộ. Tác động của iốt trong mô vú liên quan đến sự phát triển của bào thai và sơ sinh. Ngoài ra iốt còn tham gia việc chuyển đổi beta - caroten thành vitamin A, tổng hợp protein, hấp thu chất bột đường trong ruột non. Thiếu iốt ở PNMT làm tăng nguy cơ tai biến sản khoa, dễ gây sảy thai, thai chết lưu, sinh non [31],[35].
Vai trò của Selen: (selenium) chống oxy hóa trong cơ thể, chống lại các gốc tự do, kiểm soát chức năng tuyến giáp và liên quan đến việc giảm các rối loạn miễn dịch. Selen làm tăng lượng bạch cầu trong máu và giúp chống lại nhiễm khuẩn và bệnh tật [31]. Ngoài ra selen cũng có vai trò trong phòng chống thiếu máu và nằm trong thành phần men deiodinase tham gia chuyển hóa iốt trong cơ thể [36],[37].
Vai trò của các vitamin : A, B1, B2, B3, B6, B9, B12, C, D, E
Vai trò của Vitamin A: cần thiết cho chức năng thị giác, sinh sản, phát triển, phân bào, sao chép gien và chức năng miễn dịch, tổng hợp các protein của cơ thể, trưởng thành của tế bào, hồng cầu. Vitamin A tham gia làm tăng nồng độ Hb trong máu cùng với vitamin C, E, và B12, B9 [31].
Vai trò của vitamin B1 (thiamine): duy trì một hệ thống thần kinh khỏe mạnh và cải thiện hoạt động tim mạch của cơ thể, giúp chuyển đổi carbohydrate thành glucose, tham gia vào chuyển hóa chất béo và chất đạm, tham gia duy trì cơ dọc thành ống tiêu hóa, thúc đẩy sức khoẻ của hệ thần kinh, da, tóc, mắt, miệng và gan, góp phần cải thiện khả năng chịu đựng được căng thẳng của cơ thể [38].
Vai trò của vitamin B2 (riboflavin): cần cho sự hô hấp của mô và hệ thống vận chuyển ion trong cơ thể [31]. Vitamin B2 là thành phần của các men oxydase, trực tiếp tham gia vào các phản ứng ôxy hóa, kìm hãm các chuyển hoá hô hấp của tế bào, chuyển hoá các chất đường, đạm, béo, tác động đến việc hấp thu, tồn trữ và sử dụng sắt trong cơ thể [31]. Ngoài ra, vitamin B2 còn có vai trò quan trọng trong sản xuất hormon tuyến thượng thận, tạo hồng cầu trong tủy xương và tổng hợp glycogen [32].
Vai trò của vitamin B3 (vitamin PP): đóng vai trò thiết yếu trong việc chuyển hóa trong tế bào, tham gia vào 150 quy trình khác nhau trong cơ thể con người, đặc biệt là chuyển hóa năng lượng. Vitamin B3 rất cần thiết cho sản xuất các hócmôn, như là các hócmôn sinh dục nam và nữ, các hócmôn steroid trong tuyến thượng thận và tham gia vào việc cải biến DNA [31].
Vai trò của Vitamin B6: (pyridoxine) tham gia vào hoạt động của nhiều enzyme với nhiều chức năng khác nhau như chuyển hóa chất đạm, chất béo, carbonhydrat, tổng hợp hem của hồng cầu, hoạt động của các hormon steroid, góp phần duy trì lượng đường trong máu ổn định, bảo vệ tim mạch, tăng cường hệ miễn dịch và duy trì chức năng não [31]. Một số nghiên cứu gần đây cho thấy bổ sung B6 ở phụ nữ mang thai có thể làm giảm tỷ lệ nhẹ cân sơ sinh [39].
Vai trò của Vitamin B9 (acid folic, folate): cần thiết cho phát triển và phân chia các tế bào. Acid folic cần thiết cho quá trình tạo hồng cầu, cùng với sắt và vitamin B12. Khi thiếu acid folic, sự phân chia tế bào bị kéo dài, và sự trưởng thành của tế bào phôi bị đình trệ, dẫn tới sẽ gây nên việc tạo thành các tế bào bất thường. Bổ sung acid folic trước và trong khi có thai làm giảm tỷ lệ dị tật ống thần kinh ở trẻ sơ sinh. Thiếu acid folic có thể làm tăng tỷ lệ trẻ sơ sinh nhẹ cân và thiếu máu nguyên hồng cầu khổng lồ của người mẹ [31] .
Vai trò của Vitamin B12: (cobalamin) có vai trò đặc biệt quan trọng trong sự tổng hợp hồng cầu, tổng hợp ADN. Thiếu vitamin B12 làm giảm ADN dẫn đến tế bào không phân chia, hình thành các nguyên bào khổng lồ. Các hồng cầu trưởng thành có hình bầu dục không đều đặn và màng hồng cầu mỏng hơn bình thường nên có thời gian tồn tại chỉ bằng 1/3 đến ½ đời sống tế bào bình thường [31],[32].
Vai trò của Vitamin C: (ascorbic acid) chống oxyhóa, có mối tương tác với sắt, đồng, vitamin E; tham gia vào quá trình tạo collagen, tổng hợp chất dẫn truyền thần kinh, hoạt hóa các hormone, khử độc, hấp thu và sử dụng sắt, calci và acid folic [31]. Vitamin C tham gia vào hấp thu sắt từ đường dạ dày ruột và huy động sắt từ kho dự trữ, di chuyển sắt từ huyết tương vào ferritin để dự trữ trong gan, cũng như giải phóng sắt từ ferritin. Vitamin C còn giúp chuyển đổi acid folic thành dạng hoạt động là acid hydrofolic và acid tetrahydrofolic [31].
Vai trò của vitamin D: vitamin D2 (ergocalciferol) được tạo ra bởi thực vật và vitamin D3 (cholecalciferol) được tạo ra bởi da người khi tiếp xúc với ánh sáng mặt trời [31]. Vitamin D tham gia vào việc thúc đẩy hấp thu canxi, sắt, magiê, phosphate, và kẽm. Vitamin D duy trì lượng canxi và phốt pho trong máu bình thường. Mức vitamin D thấp trong thai kỳ có liên quan đến tiểu đường thai kỳ, tiền sản giật, và thấp còi ở trẻ nhỏ [31].
Vai trò của vitamin E: (tocopherols, tocotrienol) trong đó α-tocopherol là một hoạt chất có hoạt tính sinh học cao nhất. Khi thiếu vitamin E, cơ thể bị suy giảm khả năng chống oxy hóa với các gốc tự do hòa tan trong lipid, kết quả là nhiều tế bào bị phá hủy. Hai dạng tế bào hay bị phá hủy nhất là tế bào máu (màng hồng cầu, gây hiện tượng tán huyết) và phổi. Ngoài ra, Vitamin E còn tham gia vào bảo vệ vitamin A khỏi bị oxy hóa [31].
Nguyên nhân và hậu quả của thiếu vi chất dinh dưỡng
Nguyên nhân của thiếu vi chất dinh dưỡng bao gồm 3 nhóm chính: 1) Chế độ ăn uống, cung cấp vi chất dinh dưỡng không đủ hoặc không hợp lý, không đa dạng; 2) Nhu cầu của cơ thể tăng nhiều vào các giai đoạn mang thai, cho con bú, trẻ đang tăng trưởng nhưng nguồn cung cấp không đáp ứng đủ; 3) Mắc các loại bệnh tật làm kém hấp thụ hoặc làm mất vi chất hoặc làm giảm tác dụng của vi chất dinh dưỡng trong cơ thể [10],[40]. Những nguyên nhân này có thể bắt nguồn từ tình trạng kinh tế thấp, an ninh lương thực không đảm bảo, thiếu kiến thức về dinh dưỡng, hoặc thiếu điều kiện thực hành dinh dưỡng, hoặc do phong tục tập quán, thói quen ăn uống hoặc do các bệnh tật làm mất chất dinh dưỡng như sốt rét, lao, nhiễm khuẩn, nhiễm giun sán [10].
Thiếu VCDD gây hậu quả ở các mức độ khác nhau tới tất cả các đối tượng lứa tuổi trong xã hội và có nguy cơ tạo thành chu trình lặp lại giữa các thế hệ: trẻ sơ sinh thiếu VCDD có thể chất và trí tuệ phát triển kém khi trưởng thành dễ rơi vào tình trạng kinh tế xã hội thấp và sinh con đẻ cái dễ rơi vào tình trạng SDD. Thiếu hụt vi chất trong thời kỳ mang thai có thể ảnh hưởng đến sức khỏe của bà mẹ và lại những hậu quả nặng nề như sảy thai, sinh non, thai chết lưu, thai dị tật, SDD bào thai, trẻ nhỏ suy dinh dưỡng, giảm sút trí tuệ, suy yếu miễn dịch [9] và lâu dài để lại ảnh hưởng đến sự phát triển trí tuệ và thể chất của trẻ trong những năm đầu đời và gây gánh nặng lên hệ thống chăm sóc sức khỏe và để lại hậu quả lâu dài trên nguồn nhân lực, kinh tế xã hội của mỗi quốc gia [10],[11],[12].
Hình 1.1. Sơ đồ ảnh hưởng của thiếu vi chất dinh dưỡng
(Nguồn: Báo cáo của Tiểu ban Dinh dưỡng Liên hợp quốc năm 2000)
Nhu cầu khuyến nghị cho phụ nữ mang thai
Nhu cầu VCDD hàng ngày theo Hướng dẫn Quốc gia về dinh dưỡng cho phụ nữ có thai và cho con bú của Bộ Y tế năm 2017 [41] trong đó có: sắt (27,4 mg), folate (0,6 mg), kẽm (20 mg), iot (220 mcg), đồng (1 mg), selen (28 mcg), vitamin A (700 RE), B1 (1,3 mg), B2 (1,5 mg), B3 (32 mg), B6 (3,2 mg), B12 (5 mcg), C (110 mg), D (120 IU), E (6,5 mg) [41]. Khuyến nghị về cơ bản tương tự với khuyến nghị của một số quốc gia như Mỹ, Nhật, Malaysia [42],[43],[44].
Nhu cầu khuyến nghị này là cơ sở để phát triển xây dựng phác đồ can thiệp.
Chia sẻ với bạn bè của bạn: |
