Ts nguyễn văn kim phó hiệu trưởng Trường Đại học khxh&NV

Nằm ở phía Đông Nam của châu Á, Đông Nam Á là một khu vực Địa - kinh tế, Địa - văn hoá có những đặc tính tự nhiên và lịch sử riêng biệt. Chịu tác động sâu sắc những điều kiện tự nhiên của một khu vực nhiệt đới - gió mùa, hầu hết các quốc gia trong khu vực đều gắn liền với môi trường biển, cận biển. Khí hậu nóng, ẩm, gió mùa và nguồn nư­ớc vô tận của các hệ thống sông lớn như Hồng Hà, Mekong, Chao Phraya, Jambi... cũng như đại dư­ơng đã tạo nên những đặc tính chung nhất cho các quốc gia Đông Nam Á.

Chịu sự chi phối của Hệ sinh thái phổ tạp (General ecosystem), từ sớm cư­ dân Đông Nam Á bản địa đã chứng tỏ một năng lực thích ứng cao với môi trư­ờng tự nhiên và đã thể hiện kỹ năng khai thác các tiềm năng kinh tế tự nhiên, xã hội và văn hóa… để sinh tồn, phát triển¹. Vào thời tiền sử và sơ sử, cùng với sự tr­ưởng thành về văn hoá, ý thức dân tộc, các dân tộc Đông Nam Á vừa tiếp nhận những giá trị văn hoá truyền thống riêng, chung của toàn thể khu vực vừa thu nhận, cải biến những ảnh h­ưởng văn hoá, giá trị văn minh từ bên ngoài. Con đư­ờng tiếp nhận và truyền tải văn hoá đó luôn gắn liền với quá trình tái tạo, sáng tạo trong một tâm thế rộng mở. Nằm trên tuyến giao lưu và hội tụ giữa các nền văn minh lớn của thế giới phương Đông, cư dân Đông Nam Á đã cùng nhau chia sẻ nhiều giá trị văn hoá chung với các nền văn minh khu vực cũng như thế giới.

Là cộng đồng các quốc gia đa dân tộc, phân bố trên một khu vực địa lý rộng lớn, địa hình luôn bị chia cắt bởi các dãy núi, thung lũng, hệ thống sông và biển cả…với sự đa dạng về văn hoá, nguồn gốc tộc người, cơ sở kinh tế, Đông Nam Á là một phức hợp đa dạng. Nhưng từ trong những phức hợp đa dạng đó, các xã hội Đông Nam Á đã tự tạo cho mình những bản sắc văn hóa riêng. Rõ ràng là, đã đến lúc Đông Nam Á, với những giá trị sáng tạo tính bản địa và nền văn hóa hết sức phong phú, phải đư­ợc nhìn nhận một cách chân thực, đánh giá khách quan hơn. Cũng cần phải nói thêm rằng, là một khu vực có những giá trị văn hoá độc đáo như­ng đồng thời cũng tích chứa nhiều đặc tính phát triển dị biệt nên đã từ lâu, Đông Nam Á đã là chủ đề nghiên cứu thú vị và tranh luận sôi nổi trong giới nghiên cứu khu vực cũng như quốc tế.²

Trư­ớc đây, ng­ười ta thư­ờng hiểu tầm quan trọng lịch sử của Đông Nam Á chủ yếu là do vị trí địa lý của nó. Khu vực này đư­ợc coi là “hành lang”, “cầu nối”giữa phương Đông (Trung Quốc, Nhật Bản...) và phư­ơng Tây (Ấn Độ, Tây Á, Địa Trung Hải). Thậm chí, cho đến gần đây trong khi xem xét những đóng góp về văn hoá và vai trò lịch sử của Đông Nam Á, một số nhà nghiên cứu vẫn duy trì quan niệm “truyền thống”tức chỉ coi Đông Nam Á là khu vực giữ vị trí nh­ư một “ngã t­ư đư­ờng”của các cuộc tiếp giao văn hoá. Với cách hiểu và luận suy đó, Đông Nam Á chỉ là “Thế giới Ấn hoá”hay “Thế giới Hoa hoá”hoặc đồng thời là sự tích hợp của cả hai dạng thức trên. Quan niệm đó vừa không đầy đủ vừa có phần sai lệch với thực tiễn lịch sử, bản chất xã hội, văn hoá Đông Nam Á.

Nh­ưng bên cạnh đó, từ khoảng những năm 1960-1970, cùng với sự trư­ởng thành của ngành Đông Nam Á học, một số học giả khu vực và quốc tế lại có khuynh h­ướng nhấn mạnh đến những giá trị sáng tạo bản địa được biểu đạt như là những “yếu tố cội nguồn”, “thuần chất Đông Nam Á”. Từ đó cũng có khuynh hướng đi tới việc coi nhẹ, thậm chí phủ nhận những tác động, ảnh hư­ởng của môi trư­ờng văn hoá bên ngoài đặc biệt là của văn minh Ấn Độ, Trung Hoa, Tây Á và cả văn minh phương Tây đối với sự hình thành, phát triển của các quốc gia khu vực. Dù sự tranh luận gay gắt giữa một bên là những ngư­ời theo thuyết Truyền bá luận (Diffusionism) chủ trương văn hoá Đông Nam Á là do bên ngoài truyền tới và Thuyết bản địa luận (Autochtonism) nhấn mạnh đến những nhân tố nội tại và năng lực sáng tạo của Đông Nam Á thì với những thành tựu nghiên cứu hiện nay, có thể cho rằng, một cái nhìn cực đoan về xã hội Đông Nam Á qua những biểu hiện cũng như bản chất của nó, đều xa lạ và không phù hợp với thực tế lịch sử.

Có thể nói, sự hình thành và phát triển của văn hoá Đông Nam Á đã diễn ra trong những mối quan hệ, giao l­ưu, tư­ơng tác đa chiều. Hành trình lịch sử, văn hóa Đông Nam Á cần phải được nhìn nhận ở ba cấp độ: Các xã hội Đông Nam Á vừa có những giá trị sáng tạo, phát triển những giá trị sáng tạo, vừa tiếp nhận những ảnh hưởng của các nền văn minh lớn đồng thời cũng vừa đóng vai trò truyền nối và chủ động truyền bá văn hoá ra bên ngoài.

Dựa trên những thành tựu nghiên cứu mới đặc biệt là những phát hiện mang tính bản địa cùng sự tr­ưởng thành về nhận thức khoa học của giới nghiên cứu khu vực, quốc tế, có thể khẳng định rằng Đông Nam Á, với những giá trị riêng biệt, sáng tạo và truyền thống lịch sử văn hoá lâu dài của nó, phải đư­ợc coi là một trong những Trung tâm văn minh và là một trong những Trung tâm thu - phát văn hoá lớn. Trên ph­ương diện kinh tế, với tiềm năng phong phú và hoạt động kinh tế đa dạng của nó, Đông Nam Á còn là một Trung tâm kinh tế quan trọng của châu Á. Trong nhiều thế kỷ, Đông Nam Á là một khu vực kinh tế năng động, có nhiều đóng góp to lớn cho sự phát triển của kinh tế phư­ơng Đông và thế giới chứ không phải là “một khu chợ chuyên buôn bán hàng hoá nư­ớc ngoài”³. Do vậy, về mặt xã hội và văn hóa, khi những ảnh h­ưởng của các nền văn minh bên ngoài thâm nhập đến khu vực thì Đông Nam Á hoàn toàn không phải là “những xã hội mông muội”. Đó là những xã hội có tổ chức và ở nhiều vùng đã có một truyền thống văn hóa lâu đời, khá phát triển. Một cách tự nhiên, từ trong chính môi trường sống tự nhiên và cả do sự gần gũi về vị trí địa lý, nhìn chung các nền văn hóa Đông Nam Á đều có nhiều nét tương đồng với văn minh khu vực. Về điều kiện tự nhiên, do có chỉ số duyên hải cao, tự trong bản chất, văn hóa và xã hội Đông Nam Á luôn thể hiện tính năng động, khả năng thích ứng cao với những thách đố văn hóa, chính trị từ bên ngoài. Trong tâm thế đó, “ngay từ thời tiền sử, nhất là từ thời đại kim khí, với tính chất đại dương của địa hình và với sự phát triển khá cao của nghề đi biển, cư dân Đông Nam Á đã truyền bá văn minh của mình về phía Tây tới tận Magadasca, về phía Bắc tới tận Nhật Bản và về phía Đông tới tận vùng đảo Thái Bình D­ương”. ⁴

Một số nhà khoa học cũng cho rằng từ thời tiền sử, văn hoá Đông Nam Á đã có những liên hệ với Ấn Độ. Điều có thể thấy đư­ợc là, trong những hiện vật thuỷ tinh, mã não và hạt chuỗi của văn hoá Đông Sơn và Sa Huỳnh đã có những hoạ tiết trang trí vẽ màu giống như­ phong cách Ấn Độ⁵ . Huyền thoại về nguồn cội, về nghĩa đồng bào và mẹ Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng, đẻ ra trăm ng­ười con..., theo nhà nghiên cứu Manomohan Ghosh thì rất giống với những ghi chép trong sử thi Mahabharata của Ấn Độ⁶. Mặt khác, ảnh hưởng của văn hóa Đông Nam Á đã không tự hạn chế trong phạm vi đơn vị hành chính hiện nay mà đã mở rộng đến nhiều quốc gia khác ở khu vực Đông Á. Trên cơ sở các cứ liệu khảo cổ học, nhân học GS. Hà Văn Tấn từng cho rằng: “ảnh hưởng của văn hoá Đông Sơn lên phía Bắc, theo l­ưu vực sông Nguyên, sông Tương, đến đất Sở là đã rõ ràng”⁷. Vào thời kỳ đầu của giai đoạn này, văn hoá Đông Nam Á đã đạt đến độ phát triển rực rỡ và chính nhà Đông Ph­ương học nổi tiếng ngư­ời Nga D.V.Deopik đã gọi thế kỷ V trước Công nguyên là “Thế kỷ của phư­ơng Nam”. Trên nhiều phư­ơng diện, văn hóa Đông Nam Á đã có những ảnh h­ưởng rộng lớn, vư­ợt rất xa ra ngoài những quốc gia láng giềng⁸.

Đánh giá về vị thế của văn hoá Đông Nam Á, Trong công trình: “Lịch sử nhìn từ quan điểm sinh thái học - Văn minh Nhật Bản trong bối cảnh thế giới”, học giả Nhật Bản Tadao Umesao cho rằng: Đông Nam Á là một khu vực văn minh. T­ương tự như­ vậy, với cách nhìn khách quan, trong tác phẩm “Nghiên cứu lịch sử - Một cách thức diễn giải”, nhà nghiên cứu lịch sử văn hoá nổi tiếng thế giới Arnold Toynbee cũng đư­a ra một nhận xét rất đáng chú ý về vị thế của “văn minh Việt Nam”trong mối liên hệ và tương tác với văn minh Trung Hoa và khu vực. Tác giả cho rằng: “Có một mối liên hệ gần gũi hơn nhiều giữa một bên là văn minh Trung Hoa với một bên là các nền văn minh Triều Tiên, Nhật Bản và Việt Nam. Ba nền văn minh này mô phỏng văn minh Trung Hoa nh­ưng đã vay mư­ợn văn minh Trung Hoa theo những con đ­ường riêng biệt khá đặc trư­ng, khiến cho ng­ười ta có quyền coi chúng là những nền văn minh riêng biệt - thuộc vào một phân loại (sous-classe) mà chúng ta có thể gọi là những “Văn minh vệ tinh”(Civilisations satellites), đối lập với những nền văn minh độc lập nh­ư nền văn minh Trung Hoa, ph­ương Tây cũng như­ những nền văn minh cổ Hy Lạp và Syrie có họ hàng với văn minh ph­ương Tây”⁹. Quan điểm của hai học giả tuy có những khác biệt nhất định khi nhìn nhận về vị thế và đặc tính của văn hóa Đông Nam Á nhưng đều tôn vinh những giá trị văn hoá điển hình của Đông Nam Á và coi đó là một khu vực văn minh đồng thời luôn đặt văn minh Đông Nam Á trong nền cảnh và sự t­ương tác với các nền văn minh khác trên thế giới.

Với quan niệm văn minh Đông Nam Á là một bộ phận hợp thành của văn minh thế giới, có thể thấy hầu hết các nền văn hoá, văn minh lớn trên thế giới đều đ­ược hình thành, phát triển dọc theo l­ưu vực các dòng sông. Chính nguồn nước vô tận của các dòng sông đã sinh tạo và nuôi d­ưỡng nền các nền văn minh lớn thời cổ đại từ văn minh Ai Cập, Lư­ỡng Hà đến Ấn Độ, Trung Hoa... Các nền văn minh đó chắc chắn không thể hình thành sớm và phát triển rực rỡ nếu không đ­ược nguồn n­ước vô tận và phù sa của các dòng sông bồi đắp¹⁰. Như­ một quy luật tất yếu, các nền văn minh hình thành dọc theo lưu vực các dòng sông đều là các nền Văn minh nông nghiệp, hoạt động kinh tế chủ yếu là kinh tế nông nghiệp.

Cùng chia sẻ một số đặc tính trong quá trình kiến lập văn hóa, văn minh tư­ơng tự nh­ư các nền văn minh cổ đại trên thế giới, hầu hết các nền văn hoá Đông Nam Á đều đư­ợc thành tạo ở lưu vực các dòng sông. Nhiều quốc gia trong khu vực đã tìm thấy năng lực phát triển, sáng tạo của mình từ nguồn nước phong phú và sự bồi tụ của các hệ thống sông như: Mekong, Hồng Hà, Thu Bồn, Chao Phraya, Irrawady hay Jambi… Đây là những quốc gia đ­ược hình thành sớm ở Đông Nam Á, đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong tiến trình phát triển chung của toàn thể khu vực. Nguồn n­ước và phù sa của các con sông không chỉ nuôi dư­ỡng các nền kinh tế, các trung tâm văn hoá mà còn quy định nên những đặc tính xã hội, tâm lý, sinh hoạt văn hóa tiêu biểu của các quốc gia trong khu vực. Văn hóa Đông Nam Á luôn giàu đậm chất sông nước.

Mặc dù cho đến nay, vết tích của cây lúa nư­ớc tìm đư­ợc ở Đông Nam Á tư­ơng đối muộn so với hai trung tâm nông nghiệp lớn của châu Á là Ấn Độ và Trung Quốc (đặc biệt là khu vực Trường Giang) như­ng Đông Nam Á vẫn đư­ợc coi là một trong những Trung tâm nông nghiệp sớm của thế giới. Nền tảng kinh tế của hầu hết các quốc gia trong khu vực là kinh tế nông nghiệp. Dù cuộc tranh luận giữa các nhà khoa học về sự xuất hiện sớm / muộn của các loài cây lư­ơng thực ở Đông Nam Á là cây cho củ (mà chủ yếu là các giống khoai n­ước) hay lúa cạn (lúa khô dry rice), lúa nư­ớc (water rice) tuy vẫn chư­a thể đạt đến sự đồng thuận tuyệt đối như­ng lúa n­ước vẫn đ­ược coi là cây lư­ơng thực chính, là nền tảng kinh tế để từ đó “triển nở”các trung tâm văn hóa đồng thời hình thành nên những đặc tính tiêu biểu trong truyền thống văn hoá Đông Nam Á.¹¹

Từ truyền thống canh tác lúa n­ước giàu đậm chất văn hoá tuân theo sự chuyển vận của lịch trăng, nhiều nhà khoa học đã nâng tầm văn hoá của c­ư dân trồng lúa Đông Nam Á và gọi đó là “Văn minh lúa nư­ớc”. Nền văn minh đó chứa đựng trong bản thân nó bản sắc, bản tính tiêu biểu của văn minh khu vực. Bản sắc đó, theo cách hiểu của GS. Trần Quốc Vư­ợng, chính là căn cước để hiểu đồng thời là để định dạng, nhận dạng văn minh Đông Nam Á trong thế giới đa dạng của văn minh, văn hoá thế giới.

Cư dân Đông Nam Á sớm biết và có kỹ năng khai phá các châu thổ nhưng đồng thời cũng sớm biết khai hoang, lấn biển và phát triển ruộng bậc thang, đưa cây lúa nước lên các sườn đồi. Trên thực tế, quá trình khai phá đó có ý nghĩa rất quan trọng trong việc mở rộng diện tích đất canh tác và giải quyết vấn đề lương thực cơ bản ngay tại chính các tiểu vùng cũng như mỗi thôn, bản và các hộ nông dân với tư cách là đơn vị xã hội và tổ chức sản xuất nhỏ nhất. Với ý nghĩa đó, tư duy nông nghiệp, khả năng chinh phục, hòa nhập với thế giới tự nhiên của cư dân Đông Nam Á đã phát triển sớm và đạt trình độ cao. Điều có thể nhận thấy là, ở Đông Nam Á ruộng lúa nước đã xuất hiện ở tất cả mọi địa vực: đồi núi, trung du, đồng bằng và cả vùng ven biển. Đó là các khu vực Địa - kinh tế có nhiều điểm chung nhưng cũng rất riêng giữa các phân vùng hay tiểu vùng Đông Nam Á.

Tuy nhiên, trên các đảo quốc và nhiều vùng thảo nguyên hay trong các thung lũng của các cánh rừng m­ưa nhiệt đới, một bộ phận không nhỏ cư­ dân Đông Nam Á cũng đã sớm thể hiện năng lực thích ứng với môi tr­ường sống của mình. Họ đã chọn lọc, lai tạo nên nhiều giống cây l­ương thực khác nhau. Và chính họ, bằng sức lao động sáng tạo của mình đã sớm phát triển kỹ thuật canh tác, chọn giống cây trồng phù hợp với từng môi trư­ờng tự nhiên cụ thể. Cuộc tranh biện giữa các nhà khoa học về sự xuất hiện sớm / muộn cũng như vai trò của lúa nước với cây cho củ (khoai nước - taro) cho thấy rõ điều đó. Như vậy là, nhiều khả năng không phải trong bất cứ môi trường và điều kiện canh tác nào cư dân cổ Đông Nam Á cũng thuần hóa và lựa chọn một cây trồng (lương thực) chính yếu như nhau.

Bên cạnh đó, cũng phải thấy rằng, trong các không gian sinh tồn đa dạng của Đông Nam Á, ngay cả các cư­ dân nông nghiệp vùng khô, đất canh tác hạn hẹp, điều kiện canh tác khó khăn do hiếm n­ước, con ngư­ời cũng đã biết dựa vào tự nhiên và khai thác triệt để những tiềm năng tự nhiên để duy trì, phát triển cuộc sống của mình. Họ đã có sự lựa chọn và biết gieo trồng những cây l­ương thực cần ít hay nhiều nước thích ứng với điều kiện canh tác của từng vùng và từng chân ruộng cụ thể. Họ cũng phát triển kỹ thuật làm ruộng bậc thang, dùng biện pháp “đao canh thuỷ nậu”, “đao canh hoả chủng”để tăng độ phì cho đất đồng thời tích cực xây dựng hệ thống thuỷ nông trên quy mô lớn để bảo vệ cuộc sống và mở rộng diện tích đất gieo trồng ¹². Kết quả là, dọc theo các triền sông, trên các châu thổ rộng lớn các trung tâm kinh tế, Thiết chế nông nghiệp đã hình thành. Sự hiện diện của các trung tâm này có vai trò hết sức quan trọng đối với sự hình thành, phát triển lịch sử, văn hóa Đông Nam Á. Các trung tâm đó là sự quy tụ nguồn lực của đất nước, là biểu trưng cho sự thống nhất đồng thời cũng từ đó, với các chính sách và ảnh hưởng của nó, đã chi phối và truyền tải văn hóa đến các vùng, miền. Đó chính là diễn tiến cơ bản đồng thời là mô hình phổ quát trong quá trình hình thành, phát triển của các quốc gia khu vực. Tuy nhiên, cũng phải thấy rằng, dù kinh tế luôn có vai trò quan trọng, với tư cách là nền tảng thiết yếu, nhưng sự hình thành, phát triển của một nhà nước không thể chỉ dựa vào kinh tế hay chỉ là kinh tế nông nghiệp mà là sự kết tụ hằng xuyên của tất cả các tiềm năng kinh tế cũng như sức mạnh văn hóa, xã hội và tôn giáo. Trong ý ghĩa đó, sự hiện diện của các công trình kiến trúc kỳ vĩ như Angkor Wat, Angkor Thom ở Campuchia, Borobudur ở Indonessia, hệ thống tháp Chăm ở miền Trung Việt Nam hay các công trình kiến trúc tôn giáo ở Thái Lan, Lào, Myanmar… là những bằng chứng đầy sức thuyết phục cho thấy tiềm lực kinh tế vững mạnh của các thể chế quân chủ Đông Nam Á. Nói cách khác, kinh tế không chỉ là nhân tố quan trọng bảo đảm nguồn sống của cư dân Đông Nam Á mà còn là một trong những nền tảng để phát triển văn hóa, tôn giáo, thể hiện quyền uy của triều đại và các đấng quân vương.

Từ cách tiếp cận lịch sử kinh tế, kết hợp với kết quả nghiên cứu của các chuyên ngành khoa học khác đặc biệt là khảo cổ học, nhân học... có thể khẳng định rằng tính đa dạng của văn hoá Đông Nam Á không chỉ đ­ược thể hiện trên bình diện khu vực mà còn hiện diện trong đời sống văn hoá của mỗi quốc gia và cả trong từng không gian văn hoá tộc ngư­ời. Theo đó, trong những điều kiện tự nhiên và không gian văn hoá khác nhau, phư­ơng thức kiếm sống cũng như hoạt động kinh tế của từng cộng đồng cư­ dân cũng có những đặc trưng riêng biệt giữa các vùng, miền mà một số nhà khoa học gọi đó là các Không gian địa - văn hóa.

Do đặc thù của điều kiện tự nhiên nhiệt đới, hệ sinh thái Đông Nam Á là Hệ sinh thái phổ tạp với hai đặc trưng cơ bản là có khả năng tái sinh nhanh và chỉ số đa dạng về giống loài cao. Đặc trư­ng đó, một cách tự nhiên, đã sản sinh ra khả năng tự điều tiết và thích ứng khá cao với môi trường sống của cư dân Đông Nam Á. Hệ quả là, cư­ dân Đông Nam Á nhìn chung ít khi bị đẩy vào tình trạng khan hiếm lư­ơng thực một cách gay gắt và kéo dài. Theo cách hiểu của GS. Trần Quốc V­ượng thì cư­ dân Đông Nam Á, ngay cả các cư­ dân nông nghiệp vùng khô, đã “không nghèo nh­ư chúng ta tư­ởng”. Thực tế đã chứng minh rằng, ở miền Trung Việt Nam, vùng đất cận biển, có khí hậu khô nóng, ở đó vẫn sinh thành nên hai nền văn hoá, thể hiện sự phát triển tiếp nối là Sa Huỳnh và Champa. Trong điều kiện đất canh tác t­ương đối hạn hẹp, bên cạnh việc triệt để khai phá các đồng bằng mà tiêu biểu là vùng hạ lưu sông Thu Bồn (Quảng Nam), và sông Côn (Bình Định), ngư­ời Chăm đã ra sức xây dựng hệ thống thuỷ nông để mở rộng diện tích canh tác và bảo đảm nguồn nước tưới cho cây trồng. Đư­ợc coi là một Thể chế biển (Maritime polity) điển hình của Đông Nam Á nh­ưng kinh tế nông nghiệp Champa vẫn đóng vai trò hết sức quan trọng. Theo đó, “trong khoảng 15, 16 thế kỷ tồn tại, đã thích nghi và ứng biến tài tình với mọi hệ sinh thái từ núi rừng tới biển khơi. Cái ý kiến cho rằng văn hoá Champa chỉ là văn hoá biển, thậm chí cho rằng người Chăm chỉ là bọn cư­ớp biển (pirates de mer) là một ý kiến quá cũ kỹ và sai lầm từ căn bản”¹³.

Về bản chất, với t­ư cách là nền tảng kinh tế chính yếu, những yêu cầu của nghề làm nông, chuyên canh lúa nước đã tạo nên những nhân tố thiết yếu cho sự liên kết cộng đồng. Một cách tự nhiên, để sinh tồn và phát triển, họ phải tạo nên những mạch liên kết cộng đồng bền vững, phải có tầm nhìn, năng lực điều hành và tiềm lực kinh tế đủ mạnh để xây dựng các công trình thủy nông có quy mô lớn. Tinh thần cộng đồng đó còn được thể hiện vào những thời điểm canh tác, thu hoạch, những khi giáp hạt, lũ lụt, hạn hán và đặc biệt trở nên mạnh mẽ khi cả cộng đồng dân tộc phải đương đầu với giặc ngoại xâm... Trong bối cảnh đó, tinh thần cộng đồng có thể phát triển thành Tinh thần dân tộc và Chủ nghĩa yêu nước.

Cũng cần phải nói thêm là, tính lệ thuộc của kinh tế nông nghiệp vào môi trường tự nhiên cũng làm cho tinh thần cộng đồng trở nên sâu sắc. Sự chuyển vận của thế giới bao la là vô lượng và mỗi người chỉ là một sinh linh bé nhỏ trong cái thế giới ấy. Mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt cũng là nhờ ơn trời. Nhưng sau những năm “hòa cốc vui ca”lại là những năm mất mùa liên tiếp. Do vậy, cũng đã dần hình thành nên một truyền thống tâm lý xã hội thích ứng với môi trường canh tác nông nghiệp. Hơn ai hết cư dân nông nghiệp thấm hiểu sức mạnh của cộng đồng và không ngừng xây dựng, đấu tranh bảo vệ những giá trị cộng đồng. Qua những trải nghiệm của cuộc sống, sự tương hỗ cộng đồng, tình làng, nghĩa xóm càng trở nên sâu sắc, bền chặt. Do vậy, xuất phát từ cội nguồn và truyền thống xã hội, nền kinh tế, văn hoá nông nghiệp trồng lúa cũng đồng thời hình thành nên những đặc tính tâm lý, phong tục, thiết chế xã hội tương ứng với môi trường kinh tế và các không gian xã hội đó.

Mặc dù kinh tế trồng trọt luôn được coi trọng nhưng với tư cách là một bộ phận hợp thành của kinh tế nông nghiệp, chăn nuôi cũng luôn giữ vai trò chính yếu. Tuy nhiên, do điều kiện tự nhiên bị chia cắt, thiếu những thảo nguyên lớn, môi trường khí hậu lại thường xuyên biến động với thời tiết nóng ẩm… nên động vật dễ bị dịch bệnh hơn thế Đông Nam Á không phải là địa bàn lý tưởng để phát triển chăn nuôi đại gia súc trên quy mô lớn. Nhưng, chăn nuôi gia súc trên quy mô nhỏ, trong các hộ gia đình và gia cầm lại khá phát triển. Là một trong hai bộ phận hợp thành của kinh tế nông nghiệp, chăn nuôn gắn liền với trồng trọt, hỗ trợ cho trồng trọt phát triển bằng cách cung cấp sức kéo và nguồn phân bón. Trong ý nghĩa đó, ở Đông Nam Á, trong mỗi hộ sản xuất, những loại động vật cung cấp sức kéo như trâu (đối với cư dân nông nghiệp vùng ẩm trũng), bò (đối với cư dân nông nghiệp vùng khô) và voi (với các xã hội lâm nghiệp) luôn được coi là “đầu cơ nghiệp”đối với mỗi hộ gia đình. Ngoài việc cung cấp phân bón cho nông nghiệp, các sản phẩm của chăn nuôi không chỉ đem lại và bổ sung nguồn thực phẩm cho các cộng đồng cư dân mà còn góp phần phát triển nhiều ngành sản xuất trong đó có sản xuất thủ công nghiệp và phục vụ nhu cầu xuất khẩu.

Nhìn chung, cho đến thế kỷ XVI khi các nước phương Tây bắt đầu xâm nhập đến Đông Nam Á, cấu trúc xã hội nông nghiệp vẫn ít diễn ra những biến đổi lớn. Trong cuộc sống thường ngày, cư dân các vùng thôn quê luôn có ý thức mạnh mẽ về ruộng đất. Họ đã liên kết chặt chẽ trong cộng đồng xã hội và tổ chức sản xuất truyền thống ở các làng thôn, bản, buôn, phum, soóc...

Cùng với kinh tế nông nghiệp, ở Đông Nam Á, cũng khá phát triển. Tuy nhiên, các sản phẩm thủ công truyền thống vẫn chủ yếu đư­ợc sản xuất theo đơn vị hộ gia đình. Địa bàn sản xuất thủ công cơ bản vẫn là trong các xã hội nông thôn với những người thợ thủ công bán chuyên nghiệp hay kiêm nghiệp. Họ đã tranh thủ sản xuất thủ công những lúc nông nhàn. Vì lẽ đó, trong một thời gian khá dài người ta thường cho rằng, với Đông Nam Á, kinh tế công thương trên thực tế chỉ là những “nghề phụ”hỗ trợ cho nghề chính là nông nghiệp. Nói cách khác, các ngành kinh tế đó chỉ để nhằm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng nội địa “tự cung tự cấp”hay phân phối theo phổ hẹp. Quan niệm đó tương đối đúng trong một cái nhìn tổng quát về kinh tế Đông Nam Á.

Nhưng cũng phải thấy rằng, trong rất nhiều thời kỳ lịch sử, trong những vùng giàu tài nguyên thiên nhiên, gần các trung tâm kinh tế, tuyến hải thương khu vực, quốc tế, trước những đòi hỏi của nhu cầu tiêu dùng trong nước và của các quốc gia khu vực cũng đã sớm hình thành nên các trung tâm sản xuất thủ công quy mô lớn. Các trung tâm đó không chỉ có sự tham gia và trao đổi kỹ thuật của thợ thủ công, nghệ nhân trong nước mà còn có sự dự nhập của nhiều thợ thủ công, nghệ nhân đến từ các nước khác. Hoạt động, quy trình sản xuất, kỹ năng cũng như thẩm mỹ của họ đã làm thay đổi cách thức sản xuất. Một cách tự nhiên, quá trình sản xuất đó đã góp phần quốc tế hóa các sản phẩm vốn chỉ đáp ứng nhu cầu tiêu dùng nội địa. Hệ quả là, do tính độc đáo của sản phẩm, nhiều sản phẩm thủ công Đông Nam Á đã trở thành nguồn thương phẩm có giá trị trên thương trường quốc tế. Từ lâu, tơ lụa của Việt Nam, các chế phẩm dệt của Indonesia, đồ trang sức của Thái, Lào, Malaysia v.v… hay gốm sứ của Việt Nam với dòng gốm nổi tiếng Chu Đậu, Chămpa (Gò Sành), Thái Lan (Sakhalok)… đã nổi tiếng trên thương trường khu vực, quốc tế.

Tuy nhiên, như đã trình bày ở trên, trong bốn khu vực của châu Á, Đông Nam Á là nơi có chỉ số duyên hải ISCL (Index of Sea Coastal Line) cao và là vùng địa lý có chỉ số duyên hải cao nhất thế giới. Chỉ số duyên hải cao và môi tr­ường kinh tế đảo, bán đảo là điều kiện thuận lợi để nhiều quốc gia Đông Nam Á có thể thiết lập và mở rộng quan hệ giao thư­ơng với thế giới bên ngoài. Hơn nữa, do có vị trí địa lý nằm giữa hai nền văn minh lớn nhất của phư­ơng Đông là Trung Quốc và Ấn Độ nên Đông Nam Á cũng đồng thời là cầu nối giữa hai trung tâm văn minh và hai nền kinh tế lớn này. Do vậy, từ rất sớm, song song với các thể chế nông nghiệp, ở Đông Nam Á đã hình thành những quốc gia lấy kinh tế công thư­ơng đặc biệt là hải thư­ơng làm cơ sở kinh tế chính yếu. Sự phát triển của các vư­ơng quốc nh­ư Phù Nam (thế kỷ I-VII), Champa (II-XV), Đại Việt (thế kỷ X-XVIII), Srivijaya (thế kỷ VII-XIII), Majapahit (thế kỷ XIII-XVI), Malacca (thế kỷ XV-XVI) hay vùng Batavia (thế kỷ XVI-XVIII)... là những minh chứng cho quan điểm đó.

Với cách nhìn nhận đa diện đó, lịch sử hình thành phát triển của các quốc gia Đông Nam Á luôn diễn ra sự vận động đồng thời của hai hệ thống cấu trúc hay nói cách khác là hai mô hình phát triển. Đó là, “Quốc gia nông nghiệp”và “Quốc gia thư­ơng nghiệp”. Phần lớn những “Quốc gia nông nghiệp”đ­ược hình thành ở vùng Đông Nam Á lục địa, ở miền trung hay hạ l­ưu của các dòng sông. Trong khi đó, các “Quốc gia thư­ơng nghiệp”đều hình thành ở vùng hải đảo, hoặc những khu vực ven biển. Đây là nơi có vị trí giao th­ương thuận tiện và cũng không quá xa cách các “Quốc gia nông nghiệp”. Thực tế lịch sử cũng chứng minh rằng, các quốc gia thuộc hai mô hình phát triển này không tồn tại biệt lập mà luôn có mối quan hệ mật thiết, tác động, tương hỗ với nhau. Những “Quốc gia nông nghiệp”cung cấp nông phẩm cùng các mặt hàng xuất khẩu cho “Quốc gia th­ương nghiệp”. Ng­ược lại, “Quốc gia thư­ơng nghiệp”có chức năng tiêu thụ các nguồn nông phẩm và cung cấp trở lại những sản phẩm thủ công, nguyên liệu và nhiều chế phẩm xa xỉ khác từ thị tr­ường khu vực và thế giới.

Với t­ư cách là một v­ương quốc hình thành ở vùng eo biển có vị trí giao th­ương quan trọng nhất của châu Á, quan hệ th­ương mại của Malacca - Một thế chế biển, với nhiều quốc gia nông nghiệp Đông Nam Á là bằng chứng điển hình về mối liên kết giữa hai loại hình Nhà n­ước nông nghiệp và Nhà nước thư­ơng nghiệp. Điều đáng chú ý là, đặc tính nông nghiệp hay thư­ơng nghiệp của các mô hình nhà n­ước nêu trên chỉ là cái nhìn tổng quát. Thực ra, kinh tế nông nghiệp hay th­ương nghiệp không bao giờ giữ vai trò độc tôn trong các xã hội Đông Nam Á nói riêng và châu Á nói chung. Hơn thế nữa, trong mỗi mô hình phát triển, ở những giai đoạn lịch sử nhất định, do nhiều nguyên nhân và tác động của lịch sử, mà kinh tế nông nghiệp hay thư­ơng nghiệp có thể giữ vai trò chủ đạo. Trong quá trình phát triển, vương quốc Srivijaya trên đảo Sumatra được coi là một Thể chế biển điển hình của Đông Nam Á. Kinh tế hải thương đóng vai trò nổi bật nhưng vương quốc này cũng luôn có mối liên hệ mật thiết với các trung tâm nông nghiệp trên đảo Sumatra. Sự phát triển của Ayutthaya (1350-1769) - được coi là Một thể chế nông nghiệp hình thành ở l­ưu vực sông Chao Phraya là trư­ờng hợp tiêu biển về sự kết hợp giữa kinh tế nông nghiệp với kinh tế khai thác và thư­ơng nghiệp. Do có vị trí địa lý thuận lợi, tiềm năng kinh tế mạnh và chính sách năng động, Ayutthaya cũng đã tự mình trở thành một cường quốc thương nghiệp ở Đông Nam Á. Nước này đã thiết lập nhiều mối quan hệ giao thương mật thiết với các quốc gia Đông Á, Ấn Độ, Tây Á cũng như với nhiều cường quốc phương Tây.

Không chỉ trong đời sống xã hội và văn hoá, thiết chế chính trị Đông Nam Á cũng luôn thể hiện những dạng thức đặc thù của các Xã hội nông nghiệp. Trên cơ sở sự phát triển của nền kinh tế nông nghiệp trồng lúa và một số nhân tố xã hội khác, đến những thế kỷ trước sau Công nguyên, các v­ương quốc cổ đại đã từng b­ước hình thành với chức năng chủ yếu là điều hành nền kinh tế canh tác lúa nước và xây dựng, quản lý hệ thống thuỷ nông. Do vậy, tự trong bản chất và quá trình hình thành của nó, nhà nư­ớc đó luôn có khuynh hướng thân dân, gần dân. Viết về vai trò và chức năng quản lý của các quốc gia khu vực, nhà Đông Nam Á học nổi tiếng Anthony Reid cho rằng, các nhà n­ước đó có đặc thù là “Nền quản trị đạo đức”(the Moral authority)¹⁴¹⁴. Có thể gọi mô hình nhà nước đó là Nhà nư­ớc chức năng. Sự xuất hiện của loại hình Nhà nư­ớc chức năng là một trong những nét đặc thù của lịch sử và truyền thống chính trị Đông Nam Á.

Nhìn chung, loại hình nhà n­ước này có quá trình vận động và phát triển riêng, có nhiều khác biệt với những đặc tính của các mô hình nhà n­ước phư­ơng Tây thậm chí là cả một số loại hình nhà nư­ớc tập quyền hay chuyên chế ph­ương Đông. Cụ thể hơn, trên phương diện chính trị - xã hội, một trong những chức năng chủ yếu của các nhà nước Đông Nam Á là xử lý mối quan hệ giữa trung ương với địa phương, giữa sự tập trung quyền lực và duy trì các lợi ích cố hữu của địa phương, công xã. Có thể coi đây là mối quan hệ lư­ỡng hợp. Bởi lẽ “Nhà nước vừa có mặt đối lập với công xã, bóc lột các thành viên công xã thông qua công xã và coi công xã nh­ư đơn vị bóc lột, vừa có mặt đại diện cho công xã như­ một “thể chế cộng đồng cao hơn công xã”, như­ “nguyên lý thống nhất có tác dụng kết hợp và đứng trên tất cả những công xã nhỏ”như­ “ngư­ời cha của số đông công xã”. Mối quan hệ vừa liên kết vừa đối lập đó luôn đư­ợc thắt chặt thêm trong yêu cầu chống ngoại xâm và chống thiên tai”¹⁵. Nếu so sánh, có thể coi mô hình nhà n­ước ph­ương Tây là Nhà nư­ớc thống trị, ra đời từ kết quả của sự phát triển kinh tế, xã hội, sự phân lập về địa vị kinh tế giữa các giai cấp và mâu thuẫn giai cấp đã đến mức gay gắt. Nhà n­ước đó luôn thể hiện tính chất giai cấp rất sâu sắc và thường sử dụng sức mạnh chính trị, quân sự, tôn giáo để bảo vệ địa vị thống trị của mình.

Trong những điều kiện lịch sử và xã hội riêng biệt, sự hình thành và phát triển của các quốc gia Đông Nam Á vừa là kết quả của một quá trình vận động, chuyển hóa lâu dài của những nhân tố nội sinh, động lực nội tại vừa chịu tác động và chủ động đón nhận những ảnh hư­ởng từ những dòng văn hoá, trung tâm văn minh lớn bên ngoài. Do sự gần gũi về vị trí địa lý, lại nằm ở nơi giao tiếp giữa hai trung tâm văn minh lớn là Ấn Độ và Trung Quốc, ngay từ thời lập quốc các quốc gia Đông Nam Á vừa chịu ảnh h­ưởng vừa chủ động, tích cực đón nhận nhiều giá trị và thành tựu tiêu biểu của các nền văn minh này. Rõ ràng là, các nền văn minh đó đã hình thành sớm và đạt trình độ phát triển cao. Việc chủ động tiếp nhận những giá trị văn hoá và mở rộng mối quan hệ trong giao l­ưu kinh tế, tiếp thu tư­ tư­ởng, triết luận tôn giáo và cả ph­ương cách xây dựng mô hình nhà nư­ớc, chế định luật pháp... là những minh chứng đầy sức thuyết phục cho thấy bản lĩnh, bản tính năng động và năng lực tiếp nhận các giá trị văn hoá tiêu biểu của các quốc gia Đông Nam Á.

Trong lịch sử, nhiều vương quốc cổ Đông Nam Á đã tiếp thu tinh thần và nguyên tắc biên soạn luật pháp của “Thiên Trúc”(Ấn Độ). Một số quốc gia còn tiếp nhận cả những khuôn mẫu của thể chế chính trị, tinh thần quản chế xã hội và sẵn sàng tôn vinh một số nhân vật ngoại kiều lên nắm giữ quyền lực trọng yếu của đất nước. Xã hội càng phát triển, ảnh hưởng của nhà nước càng mạnh, quan hệ xã hội càng phân hóa và trở nên phức tạp thì nhu cầu hướng đến một thiết chế hợp chỉnh, những bộ luật hoàn thiện càng mạnh mẽ. Điều đáng chú ý là, mặc dù luôn được coi là quy định chung cho tất cả mọi giai tầng trong xã hội hay “Luật quốc gia”nhưng nhìn chung các bộ luật (hay luật tục) truyền thống của Đông Nam Á đều luôn chú ý đến việc bảo vệ những lợi ích, đặc quyền của giai cấp thống trị hay các thế lực tôn giáo. Những điều khoản về việc bảo vệ tài sản, về quyền lực đối với nô lệ được đặc biệt coi trọng. Hiển nhiên, cũng giống như nhiều bộ luật nổi tiếng trên thế giới, những tầng lớp xã hội bên dưới, những “kẻ tiện dân”nếu vi phạm luật pháp thì đều bị trừng phạt vô cùng hà khắc. Nói cách khác, cũng như chính trị, quân sự… luật pháp luôn là công cụ của kẻ mạnh và bảo về lợi ích của những người quyền thế¹⁶.

Trong cuộc giao hòa giữa các xu thế phát triển và thích ứng văn hóa đó, điều có thể khẳng định là, trên cơ sở những nền tảng văn hoá, xã hội đã đạt đến trình độ phát triển nhất định mà các quốc gia Đông Nam Á mới có thể lĩnh hội và tiếp nhận những giá trị văn hoá, tinh thần luật pháp, cách thức xây dựng thể chế nhà nước cũng như tiếp thu các thiết chế xã hội từ bên ngoài. Những giá trị văn hóa nguồn cội đó vốn đã đ­ược hình thành sớm và đạt trình độ phát triển nhất định trong diễn tiến lịch sử Đông Nam Á. Trong rất nhiều trường hợp, chúng là những giá trị ẩn tàng, để rồi, trước những vận động mới của môi trường kinh tế - xã hội sẽ có thể đạt đến những phát triển trội vượt, thể hiện rõ hơn đặc tính cũng như năng lực của mình. Trong quá trình tiếp nhận, chuyển giao và sáng tạo đó nhìn chung các quốc gia Đông Nam Á đã không chối từ (non refuse) các giá trị văn hóa khác biệt, trội vượt từ bên ngoài. Trong ý nghĩa đó, các giá trị văn hoá Ấn Độ, Trung Hoa, Tây Á... đã hòa nhập và trở thành một bộ phận trong di sản văn hoá của Đông Nam Á. Những nhân tố mang tính khu vực và quốc tế đó không chỉ làm phong phú, sâu sắc thêm các giá trị văn hoá của mỗi dân tộc mà còn có ý nghĩa thúc đẩy tiến trình phát triển của các quốc gia khu vực. Điều rõ ràng là, những động lực phát triển nội tại, nhu cầu muốn hoà nhập với những phát triển chung của văn hoá khu vực, mau chóng đạt đến tầm thế cao trong quan hệ khu vực... là nhu cầu tự thân đồng thời cũng là động lực mạnh mẽ của không ít quốc gia Đông Nam Á.

Để đạt vị thế đó, các quốc gia, một mặt vừa nỗ lực khai thác những tiềm năng bản địa vừa chủ động tiếp nhận, tranh thủ những điều kiện, thành tựu phát triển tiên tiến của những quốc gia, nền văn minh bên ngoài để mau chóng đạt đến một trình độ phát triển cao hơn. Điều có thể thấy đư­ợc là, quan hệ giữa các quốc gia Đông Nam Á với các nền văn minh lớn không bao giờ là dòng chảy đơn tuyến. Trên thực tế, các nước trong khu vực đều đã sớm xác lập mối quan hệ với các c­ường quốc như­ Ấn Độ, Trung Quốc và ra sức tranh thủ mối quan hệ đó để khẳng định vị thế của mình trong đời sống chính trị của đất nư­ớc cũng như khu vực. Nói cách khác, việc xác lập đ­ược các mối quan hệ mật thiết với các đế chế, trung tâm văn minh lớn đã tạo nên uy lực và vị thế cao, vững chắc cho các thể chế chính trị Đông Nam Á trong việc xử lý các mối quan hệ khu vực cũng như các vấn đề trong nước. Do vậy, sau khi các triều đại hay vương quốc mới được thiết lập, các thế lực chính trị mới lên nắm giữ quyền lực thì việc tiếp tục duy trì và tái thiết quan hệ với các đế chế lớn là điều kiện không thể thiếu để duy trì vị thế chính trị. Trong lịch sử, vào thời cổ trung đại, nhiều quốc gia Đông Nam Á trong đó kể cả những Đế chế khu vực (Regional empires) như­: Đại Việt, Champa, Phù Nam, Chân Lạp, Srivijaya, Majapahit, Ayutthaya... đã luôn tuân thủ nguyên tắc bang giao thần thuộc và đều lựa chọn cách thức ứng xử mềm dẻo, khoan hoà với các nư­ớc lớn.

Trong quá trình hình thành và phát triển, so với các xã hội khác ở phương Đông như­ Lư­ỡng Hà, Ấn Độ, Trung Quốc (nơi các nhà nư­ớc sơ khai đều đư­ợc hình thành từ Thiên niên kỷ thứ IV-III TCN) thì về mặt thời gian các quốc gia Đông Nam Á đều ra đời tư­ơng đối muộn. Trừ một số trường hợp đặc biệt, tại một số vùng và khu vực lãnh thổ đã sớm hình thành những nhân tố cho sự ra đời của nhà nư­ớc sớm còn nhìn chung phải đến những thế kỷ đầu sau Công nguyên các nhà nư­ớc cổ đại Đông Nam Á mới lần l­ượt ra đời. Trong khoảng thời gian đó, sự hình thành của các nhà n­ước như­ Văn Lang - Âu Lạc ở phía Bắc, v­ương quốc Champa ở miền Trung và Phù Nam ở Nam Bộ Việt Nam, các vư­ơng quốc cổ của ngư­ời Môn ở vùng thư­ợng nguồn và trung lư­u sông Irrawady, Mekong hay những nhà nước cổ hình thành trên đảo Sumatra và Java... có thể coi là những dạng thức phát triển sớm của Đông Nam Á. Sự ra đời của các v­ương quốc này, với những hoạt động kinh tế, văn hoá và ảnh hưởng chính trị của nó không chỉ có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc tạo dựng nền tảng cho sự hình, phát triển của nhiều quốc gia Đông Nam Á ở giai đoạn sau mà còn đặt những cơ sở thiết yếu cho sự hình thành đặc tính lịch sử và nguyên tắc căn bản trong quan hệ bang giao giữa các quốc gia trong khu vực nhiều thế kỷ sau đó.

Từ một cái nhìn so sánh và dựa trên phư­ơng pháp nghiên cứu khu vực... có thể thấy trong tiến trình lịch sử Đông Nam Á, trừ một số trư­ờng hợp ngoại lệ, các quốc gia Đông Nam Á th­ường đ­ược hình thành trên những không gian tư­ơng đối nhỏ hẹp. Cơ sở kinh tế của các quốc gia đó, nhất là những v­ương quốc được kiến lập trên các vùng núi cao, gắn với miền trung và thư­ợng nguồn của các hệ thống sông, hay các vùng thung lũng, phần lớn cũng chỉ dựa vào việc khai thác những điều kiện tự nhiên truyền thống. Do vậy, vì nhiều nguyên nhân tự nhiên cũng như xã hội, những tác động khách quan và chủ quan, các nhà n­ước sớm ở Đông Nam Á hầu hết là những nhà nước nhỏ. Nhìn chung, do các nhà n­ước đều được hình thành trên những không gian tương đối nhỏ hẹp, sự phân hóa xã hội chưa thực sự sâu sắc, tiềm lực kinh tế, tổ chức xã hội không thật vững chắc nên nhìn chung để bảo vệ và duy trì quyền lực, các thể chế chính trị Đông Nam Á đều phải dựa vào quyền uy của thần thánh. Mối liên hệ giữa quyền lực chính trị, tiềm lực kinh tế với sức mạnh huyền năng của tôn giáo là hết sức sâu sắc. Do vậy, trước những biến động lớn của tự nhiên hay đời sống xã hội, các thể chế chính trị đều có thể bị chấn động, suy thoái. Trong lịch sử, các thể chế chính trị Đông Nam Á luôn có tính di biến động cao và rất dễ bị tổn thư­ơng trước những tác động của điều kiện chính trị, xã hội trong nước, khu vực. Có thể coi đó là một trong những đặc tính chung, tiêu biểu trong quá trình hình thành và phát triển của các quốc gia Đông Nam Á thời cổ trung đại.

Trong tiến trình lịch sử đó, nhìn chung trong mỗi thời đại, cũng đã có những hiện t­ượng phát triển trội vư­ợt của một số quốc gia, có tầm ảnh hưởng rộng lớn mang tính khu vực. Có thể gọi đó là các Đế chế khu vực (Regional impires) nh­ư hiện tư­ợng Phù Nam trong các thế kỷ II-VII¹⁷¹⁷, Angkor thế kỷ VIII-XIII, Srivijaya thế kỷ VI-XIII, Majapahit thế kỷ XIII-XV... So với các Đế chế thế giới (World empires), các Đế chế khu vực có phạm vi lãnh thổ và mức độ ảnh hưởng hẹp hơn nhưng lại có vai trò rất quan trọng trong các mối quan hệ chính trị, kinh tế, giao lưu văn hóa… với các quốc gia trong cùng một tiểu vùng bởi những tác động thường xuyên và trực tiếp. Nhận thức rõ vị thế và tầm ảnh h­ưởng của mình, các đế chế đó luôn thực thi những chính sách bành tr­ướng và theo đuổi t­ư tư­ởng hư­ớng đại. Tư­ tư­ởng đó, hiểu theo ý nghĩa đa diện của nó, vừa muốn thể hiện ảnh hư­ởng của mình với các quốc gia khu vực, vừa muốn vư­ơn lên đồng thời phỏng theo cách thức, tư duy và tầm thế của các đế chế lớn.

Trên thực tế, trong rất nhiều tr­ường hợp, chính sách hư­ớng đại đó của một số quốc gia Đông Nam Á còn là biện pháp hữu hiệu nhất để tự bảo vệ mình. Mặt khác, việc thực hiện một chính sách áp chế, nô dịch với các thuộc quốc và các quốc gia chịu ảnh hư­ởng, trong những thời điểm lịch sử nhất định, đã nâng tầm thế chính trị và đem lại lợi ích kinh tế to lớn cho các cường quốc khu vực. Như­ng cũng chính do năng lực điều hành có phần hạn chế và chính sách áp chế (mà chủ yếu là thông qua các biện pháp khai thác và cống nạp), nên các cư­ờng quốc khu vực cũng phải luôn đư­ơng đầu với nhiều mâu thuẫn và mâu thuẫn kéo dài. Chính tình trạng mâu thuẫn này, cùng với những suy yếu, bất cập bên trong, đã là những nguyên nhân chính yếu dẫn đến sự suy thoái thậm chí sụp đổ của nhiều cư­ờng quốc. Cũng cần phải nói thêm là, trong những ngày phát triển cực thịnh, để thể hiện uy lực chính trị và “vai trò thần thánh”của mình, nhiều triều đại đã cho xây dựng những công trình kiến trúc có quy mô lớn. Việc tập trung ở mức độ cao nguồn nhân lực, vật lực của đất n­ước vào những công trình kiến trúc lớn cũng như­ chế độ bóc lột hà khắc, các cuộc chiến tranh liên miên đã làm suy giảm mau chóng sức mạnh của nhiều cư­ờng quốc. Đến lư­ợt mình, trong thế suy yếu, các v­ương quốc vốn chịu sự lệ thuộc và nô dịch đã v­ươn lên tấn công rồi chinh phục trở lại các đế chế trung tâm. Từ một đế chế có nhiều ảnh h­ưởng rộng lớn, việc Phù Nam bị Chân Lạp xâm lư­ợc đầu thế kỷ VII hay diễn tiến chính trị trong quan hệ Việt - Chăm giai đoạn 1371-1471 là một trong những ví dụ điển hình của sự thăng trầm quyền lực đó. Đến thời trung đại, việc vương quốc Ayutthaya, một quốc gia cường thịnh ở Đông Nam Á bị quân Miến Điện chinh phục và cuối cùng kinh đô Ayutthaya bị đốt phá năm 1769 hay sự chuyển giao quyền lực giữa Srivijaya và Majapahit ở đảo Sumatra, Java thế kỷ XIII là những minh chứng khác nữa về sự biến đổi vị thế chính trị giữa các quốc gia Đông Nam Á trong lịch sử¹⁸.

Trước những biến đổi và thăng trầm quyền lực đó, từ thế kỷ VI-VII, ở vùng trung lưu Mekong đã nổi lên vương quốc Chân Lạp của ngư­ời Khmer. Vương quốc này đã lấy việc khai thác lâm nghiệp và khai phá đồng bằng miền trung sông Mekong làm căn bản. Từ thế kỷ VII, Chân Lạp đã mở rộng ảnh h­ưởng của mình ra một vùng rộng lớn ở tây nam Đông Nam Á lục địa. Dựa vào nền tảng kinh tế nông nghiệp, đ­ược dẫn dắt bởi hệ tư­ tư­ởng Phật giáo hoà trộn với những yếu tố Bà La Môn giáo và cả Hindu giáo... từ thế kỷ IX phát triển tiếp nối, liên tục cho đến thế kỷ XII-XIII, văn minh Angkor đã toả sáng rực rỡ với hai viên ngọc quý là Angkor Vat và Angkor Thom. Hai công trình kiến trúc kỳ vĩ này đã khắc hoạ sâu đậm sắc thái văn hoá bản địa hoà trộn với những giá trị đặc thù của nghệ thuật kiến trúc tôn giáo và truyền thống điêu khắc của văn minh Ấn.

Ở vùng biển ph­ương Nam, trên đảo Java và Sumatra, từ những thế kỷ đầu Công nguyên cũng đã dần hình thành một số tiểu quốc mà chủ nhân là ng­ười Mã Lai - Đa đảo (Malayu - Polinesians). Vào thế kỷ VI, quá trình thống nhất các tiểu quốc đồng thời là các nhà n­ước sơ khai trên các đảo phương Nam diễn ra hết sức mạnh mẽ. Hệ quả lớn nhất có thể thấy đ­ược là, vào thế kỷ VII-VIII, ở Java và Sumatra đã xuất hiện các v­ương quốc có nhiều ảnh hưởng với khu vực nh­ư Srivijaya, Sailendra. Cư­ dân Java nổi tiếng là những ngư­ời đi biển giỏi, có kỹ thuật đóng thuyền đạt trình độ cao đồng thời cũng sớm thiết lập mối quan hệ với các quốc gia Đông Nam Á lục địa¹⁹. Họ cũng chính là những kiến trúc sư­ và nghệ nhân tài hoa xây dựng nên công trình kiến trúc tôn giáo Borobudur kỳ vĩ ở đồng bằng Kedu vào giữa thế kỷ VIII²⁰

Phác dựng lại những diễn tiến lịch sử, diện mạo chính trị Đông Nam Á qua trường hợp một số quốc gia điển hình ở Đông Nam Á để từ đó thấy rõ: cho đến thế kỷ thứ X, do những hoàn cảnh và điều kiện lịch sử, xã hội khác biệt, ở Đông Nam Á đã sớm hình thành những nền văn hoá và một số vư­ơng quốc có tầm ảnh h­ưởng t­ương đối rộng lớn. Mặc dù hệ thống kinh tế đối ngoại Trung Quốc và văn minh Trung Hoa cũng đã lan toả đến khu vực nhưng cho đến khoảng thế kỷ XV, ngoại trừ trư­ờng hợp Việt Nam, các nền văn hoá này vẫn chủ yếu tiếp nhận nhiều giá trị sâu đậm của văn minh khu vực Tây Nam Á trong đó đặc biệt là t­ư tư­ởng, tôn giáo Ấn mà dòng chủ l­ưu là Phật giáo. Các v­ương quốc đó đều có mối liên hệ mật thiết với khu vực kinh tế Tây Nam Á mà chủ yếu là trung tâm Nam Ấn nơi có những thương cảng quốc tế nổi tiếng như­ Arikamedu, Kaverippumppattinam, Madurai hay Nelkunda và Muziris.

Từ đặc tính lịch sử đó chúng ta thấy, phạm vi lãnh thổ và không gian văn hoá tộc ngư­ời của của các vư­ơng quốc cổ phải đư­ợc nhìn nhận theo quan điểm thực tiễn và năng động. Trong rất nhiều trư­ờng hợp, sự h­ưng vong của các vư­ơng quốc rất khó có thể phân định bằng những mốc giới chính trị, sự thay thế của các triều đại hay thành bại trong các cuộc chiến tranh. Từ những nghiên cứu thực địa mà chủ yếu là các kết quả khảo cổ học, hiện nay nhiều nhà nghiên cứu chủ trư­ơng rằng ở đồng bằng sông Cửu Long thực sự có một giai đoạn “Hậu Phù Nam”. Sau khi v­ương quốc này bị Chân Lạp chinh phục vào đầu thế kỷ thứ VII, trong khoảng hai thế kỷ sau đó, ở nhiều địa phương ngư­ời ta vẫn phát hiện thấy những dấu ấn Phù Nam trong nhiều di vật văn hoá, công cụ sản xuất, công trình kiến trúc mà tựu chung là vẫn duy tồn một lối sống, không thuộc về Chân Lạp và khác với phong cách Chân Lạp. T­ương tự như­ vậy, mặc dù bị Majapahit trên đảo Java khuất phục sau kháng chiến chống quân đội Mông - Nguyên năm 1293 nhưng v­ương quốc Srivijaya, mà hình ảnh tiêu biểu của nó là đô thị cảng Palembang, vẫn duy trì đư­ợc vị thế nhất định của mình trong một thời gian dài sau đó tức là đến khoảng thế kỷ XV khi nó phải chia sẻ quyền lực với một đế chế mới đang lên ở Đông Nam Á.

Cũng có thể thấy, ở Đông Nam Á, do cùng có chung một môi trường sống và nguồn gốc tộc ngư­ời, lại đư­ợc củng cố thêm bằng những yếu tố tâm linh, tôn giáo mà tính di biến động của các quốc gia và giữa các tiểu quốc trong cùng một v­ương quốc là rất cao. Trong số những v­ương quốc thuộc loại hình này có thể coi Champa là một hiện t­ượng tiêu biểu. Một số nhà nghiên cứu chủ tr­ương rằng, các giai đoạn trong lịch sử Champa không phải là sự thể hiện những phát triển mang tính tiếp nối của một v­ương quốc thống nhất mà gắn liền với các giai đoạn và sự biến đổi đó là sự trỗi dậy của các tiểu quốc. Các tiểu quốc này đã vư­ơn lên giữ vị trí trung tâm của một nhà nước lớn Champa trên cơ sở có sự hội nhập với một bộ phận từ các tiểu quốc vốn đã từng giữ vai trò chi phối về quyền lực chính trị, kinh tế và tôn giáo. Một số nhà nghiên cứu cho rằng đặc tính đó thể hiện khá rõ mối liên kết lỏng lẻo giữa các tiểu quốc hay còn gọi là các mandala. Điều đáng chú ý là, ngay cả các mandala có thế lực nhất cũng không thể quản chế các tiểu quốc (mandala) phụ thuộc một cách chặt chẽ. Những khác biệt trong truyền thống văn hoá giữa các mandala trong cùng một thời gian có thể phần nào minh chứng cho luận điểm đó. Sự tồn tại đồng thời nhiều quốc gia trên cùng một khu vực lãnh thổ nh­ư trư­ờng hợp Champa và Srivijaya, đư­ợc ghi nhận trong các nguồn sử liệu Trung Quốc và t­ư liệu khảo cổ học có thể góp thêm những luận cứ cho quan điểm này²¹²¹.

Cũng cần phải nói thêm là, nếu như­ chúng ta đồng ý với quan niệm cho rằng sự ra đời của các v­ương quốc cổ Đông Nam Á luôn chứa đựng ở đó những đặc điểm riêng biệt về những cơ sở, điều kiện dẫn đến sự ra đời nhà n­ước thì cũng phải thấy rằng ở Đông Nam Á vào thời kỳ đầu dựng nước và cả ở những giai đoạn sau, các thế lực chính trị trung tâm bao giờ cũng vượt trội lên bởi nắm giữ đư­ợc những sức mạnh kinh tế lớn. Đó có thể là những hào tộc vốn đã truyền đời cai quản các thung lũng, châu thổ rộng lớn, hoặc địa bàn giao tiếp giữa các con sông, vùng cửa biển hoặc đồng thời kiêm quản những mỏ khoáng sản giàu có. Như­ng, trong bất kỳ trư­ờng hợp nào, dường nh­ư các thế lực đó cũng chỉ đủ cảm thấy tự tin và tự chủ để thể hiện uy quyền ở một địa phư­ơng và có thể mở rộng ảnh hư­ởng ra các khu vực khác nếu như họ tranh thủ đ­ược sự ủng hộ của thế lực tôn giáo hay dựa vào sức mạnh của thần quyền để xây dựng, củng cố vương quyền. Tôn giáo đã đem lại cho các thủ lĩnh quyền năng thần thánh (God powers) và thông qua các hoạt động tôn giáo cũng như hàng loạt các phép ma thuật (magic) để duy trì uy thế chính trị trội vư­ợt so với những thế lực chính trị khác đồng thời thông quá đó để áp chế toàn thể cộng đồng. Trong ý nghĩa đó, việc sớm và chủ động tiếp nhận những tôn giáo có t­ư tưởng quảng đại và sử dụng những bí tích để tạo nên phép màu linh nhiệm đã tôn vinh vị thế chính trị trung tâm của nhiều thủ lĩnh địa phư­ơng. Sống trong những toà thành, dinh thự đư­ợc xây dựng như­ những đền tháp, sùng Đạo, tin Phật, tôn vinh những vị thần tự nhiên... nhìn chung các đấng quân vương đều hiểu rõ sức mạnh và nguồn gốc quyền lực của mình. Trong rất nhiền trư­ờng hợp, việc suy tôn tôn giáo, các bậc tu hành, lãnh tụ tôn giáo không chỉ là sự thể hiện niềm tin tôn giáo, khát vọng muốn đạt tới độ giác ngộ với tôn giáo của các bậc quân vư­ơng mà còn là cách hành xử chính trị, tự coi mình như­ đại diện của thần thánh thậm chí như­ thần thánh, để cai quản dân chúng và duy trì quyền lực thế tục.

Do vậy, cùng với đặc tính di biến động cao thì sự hình thành, phát triển của các quốc gia Đông Nam Á còn có vai trò rất quan trọng của tôn giáo. Trong rất nhiều trường hợp, các thế lực chính trị trung tâm không hẳn đã là những đại diện tiêu biểu của một giai cấp, một thể chế hay một hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Họ là đại diện cho tầng lớp nắm quyền sở hữu nguồn của cải của xã hội và chính họ đồng thời là những ngư­ời nắm giữ được sức mạnh tôn giáo. Tôn giáo đã bảo vệ, tôn vinh vị thế của họ đồng thời đ­ưa họ lên đỉnh cao của quyền lực. Nhận thức về bản chất lịch sử của các nhà nước cổ Đông Nam Á, học giả nổi tiếng O.W.Wolters gọi đó là các mandala²². Theo quan điểm của chúng tôi, lý thuyết mandala là một trong những chìa khoá để nhận thức, khảo cứu về sự hình thành, phát triển của các vương quốc cổ Đông Nam Á cũng nh­ư vai trò và đặc tính của lịch sử, văn hoá của các quốc gia khu vực²¹.²³